ΑΤΟΜΙΚΟΙ, ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΙ, ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΦΟΒΟΙ ΚΑΙ ΕΝΟΧΕΣ Χ. Πουλόπουλος, Αν/της Καθηγητής Κ.Ε., Δ.Π.Θ.

Διάχυτος φόβος και απειλές «Να μη φοβάστε ούτε τις αρρώστιες, ούτε τον πόνο, ούτε τον θάνατο, να φοβάστε το φόβο» Επίκτητος. Η λέξη φόβος εμφανίζεται στα αρχαία ελληνικά κείμενα. Προέρχεται από το ρήμα «φοβούμαι» που σημαίνει ‘φεύγω έντρομος, τρέπομαι εις φυγήν.’ Ο φόβος παραδοσιακά εξυπηρετούσε συγκεκριμένους κοινωνικούς σκοπούς. Ο φόβος λειτουργούσε υπέρ του κοινωνικού ελέγχου (π.χ. φόβος του Θεού και της τιμωρίας, φόβος κινδύνων για τη δημόσια υγεία και την προσωπική ασφάλεια κλπ.)

Barry Glassner Πάνω στο φόβο έχει δομηθεί ολόκληρο το σύστημα ελέγχου των πολιτών από τους πολιτικούς και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, προκειμένου να επωφεληθούν οικονομικά και να ασκήσουν περαιτέρω έλεγχο και εξουσία χωρίς λογοδοσία. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης στις ΗΠΑ είναι υπεύθυνα σε μεγάλο βαθμό για τους συλλογικούς φόβους των πολιτών. Οι πολιτικοί έχουν σημαντικό μερίδιο στη διασπορά του φόβου με στόχο την επανεκλογή τους, ιδιαίτερα σε ζητήματα όπως η δημόσια υγεία και η μετανάστευση.

Ο φόβος μπροστά στον φόβο Η επίδραση των ΜΜΕ στην καλλιέργεια του φόβου και του άγχους είναι σημαντική ιδιαίτερα σε θέματα όπως η ασφάλεια και η βία στη γειτονιά. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης καλλιεργούν τον ατομικό και συλλογικό φόβο με αναφορές σε ακραίες ιστορίες που, ενώ στατιστικά είναι απίθανο να συμβούν, δημιουργούν αίσθηση κινδύνου για τη σωματική υγεία των πολιτών. Δείτε το video:Ο φόβος μπροστά στον φόβο

Ψυχολογικές θεωρίες Ο φόβος ως συναίσθημα προκαλείται από την αναμονή κάποιου πραγματικού ή κάποιου πλασματικού γεγονότος Το γεγονός αυτό θεωρείται απειλητικό από το άτομο για την ύπαρξη και την ισορροπία του. Εκτός από τον κλασικό φόβο του θανάτου, κυριαρχούν και άλλοι βασικοί φόβοι στη βάση των οποίων κατασκευάζονται και όλοι οι υπόλοιποι. Η κρίση αναζωπυρώνει τρεις βασικούς ατομικούς και συλλογικούς φόβους.

Ο φόβος και το κακό είναι σιαμαία δίδυμα, Bauman Σε περιόδους έντονης οικονομικής και κοινωνικής κρίσης, η γενικευμένη αίσθηση φόβου η οποία καλλιεργείται συστηματικά ως μηχανισμός ελέγχου της αντίστασης των μαζών, βιώνεται από ορισμένα άτομα με μεγάλη ένταση, συχνά ανεξαρτήτως των πραγματικών ατομικών τους συνθηκών. Από ψυχολογικής πλευράς κάθε άνθρωπος βιώνει διαφορετικά τις καταστάσεις και τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος τα οποία ενδέχεται να προκαλέσουν φόβο. Η διαφορετικότητα στο βίωμα του φόβου σχετίζεται με τις εμπειρίες κάθε ατόμου, την ιδιοσυγκρασία του, τους μηχανισμούς που έχει αναπτύξει προκειμένου να επεξεργάζεται και να αντιμετωπίζει καταστάσεις που δημιουργούν κίνδυνο για τον ίδιο ή προσφιλή του πρόσωπα.

Οι κυρίαρχοι φόβοι Ο φόβος της απώλειας της αυτονομίας που αφορά και την απώλεια των κοινωνικών σχέσεων και αλληλεπιδράσεων φόβος του αποχωρισμού, της εγκατάλειψης, της απόρριψης, της απώλειας του σεβασμού, της μετάβασης στην κατάσταση του μη-προσώπου, δηλαδή του ατόμου που κανείς δε θέλει, δεν εκτιμά και εν τέλει συνολικά απορρίπτει και Ο φόβος του εξευτελισμού, της ντροπής, της αυτό- απόρριψης, ο οποίος απειλεί τη συνοχή του εγώ και την αίσθηση αυταξίας.

Κρίση και φόβος Η κρίση αναζωπυρώνει σε ατομικό επίπεδο το φόβο της αποτυχίας, της απόρριψης και της κριτικής. Ο φόβος κυριαρχεί όταν τα άτομα βιώνουν μια κατάσταση την οποία αισθάνονται ότι δεν μπορούν να ελέγξουν. Ο φόβος για την απώλεια της αυτονομίας τροφοδοτείται εύκολα λόγω της απειλούμενης απώλεια της εργασίας. Η απώλεια της εργασίας συνδέεται με την απώλεια των κοινωνικών σχέσεων Ο φαύλος κύκλος αυτής της αλυσίδας οδηγεί το άτομο να αισθάνεται το φόβο της κριτικής και της απόρριψης των άλλων για τις επιλογές της ζωής του αλλά και την απόρριψη του ίδιου του εγώ ως ‘αποτυχημένο’ για επιβίωση. Οι ματαιώσεις που συνοδεύουν την απώλεια της εργασίας, σε συνδυασμό με αισθήματα ανασφάλειας και ντροπής, οδηγούν αρκετά άτομα σε άγχος την περίοδο της οικονομικής κρίσης, το οποίο εκδηλώνεται τόσο μέσα από σωματικές ασθένειες όσο και μέσα από προβλήματα συμπεριφοράς και σχέσεων.

Η ψυχοπαθολογία της πείνας, του φόβου και του άγχους (Σκούρας, Χατζηδήμος, Καλούτσης και Παπαδημητρίου) Πολλοί μελετητές παρομοιάζουν τη σημερινή κοινωνική και οικονομική κατάσταση με αυτήν της περιόδου της γερμανικής κατοχής στη χώρα. Αισθήματα αβεβαιότητας, συνεχούς κινδύνου και απρόβλεπτης καταστροφής αποτελούν τα κοινά χαρακτηριστικά και των δυο περιόδων. Την περίοδο της γερμανικής κατοχής και τις επιπτώσεις της στην κοινωνία μελέτησαν τότε οι σε μια έρευνα πεδίου με θέμα Η περίοδος της κατοχής αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα συλλογικού φόβου. Έχει καταγραφεί στη συνείδηση της ελληνικής κοινωνίας. Αποτελεί σημείο αναφοράς για τη φτώχεια, τη δυστυχία, τη ντροπή, την προδοσία αλλά και για πράξεις που χαρακτηρίζονται από ηρωισμό, αυταπάρνηση και αντίσταση.

Ανθεκτικότητα ή αντοχή (resilience) Παράγοντας άμυνας και επιβίωσης ενός οργανισμού σε συνθήκες απειλητικές για την επιβίωση και την ψυχική ισορροπία. Η φτώχεια, η πείνα και η τρομοκρατία δημιούργησαν μια αδυσώπητη πραγματικότητα στην περίοδο της κατοχής. Ο φόβος του θανάτου και της πείνας κυριαρχούσε στην καθημερινότητα. «τον πρώτο πεθαμένο από πείνα που αντίκρισα, αισθάνθηκα φόβο, γιατί πεινούσα κι εγώ…» (απάντηση 724). «Περπάτησα μες στους δρόμους, κι έτρεμα, έτρεμα πραγματικά. Μα άραγε ήταν να μην τρέμεις;» (απάντηση 562). «Η αγωνία δια τον περαιτέρω υποσιτισμό μας και την τυχόν πείναν…» (απάντηση 458). Οι ερευνητές, ανέδειξαν την κατάσταση φόβου, άγχους και τρόμου αλλά και τις προσπάθειες που έγιναν για αντίδραση στην απειλή του αφανισμού με συλλογικές πράξεις αντίστασης.

Ο φόβος της κατάρρευσης χιλιάδες άνθρωποι στην Ελλάδα σήμερα βρίσκονται υπό καθεστώς φόβου Φόβος για την απώλεια της κατοικίας τοκογλύφοι και μαυραγορίτες άκμαζαν την περίοδο της κατοχής, τα ενεχυροδανειστήρια με κρατική άδεια την περίοδο της σημερινής κρίσης. Τα συσσίτια της κατοχής καθρεφτίζονται στα συσσίτια της σύγχρονης κρίσης. Συλλογικό ασυνείδητο και συλλογικό τραύμα Επιδράσεις στη συμπεριφορά και των επόμενων γενεών για αναζήτηση «μιας καλύτερης ζωή».

Μετά-τραυματικό άγχος Σε ακραίες καταστάσεις, όπως οι φυσικές καταστροφές, ο πόλεμος, η κατοχή, η σωματική και ψυχολογική βία, αλλά και σε καταστάσεις κατασκευής συλλογικών και ατομικών κινδύνων ορισμένοι άνθρωποι με ευάλωτο ψυχισμό βιώνουν έντονο μετά-τραυματικό άγχος. Το μετά-τραυματικό άγχος μπορεί να οδηγήσει σε πανικό, σε τάσεις αυτοκτονίας ή και στην ίδια την αυτοχειρία καθώς στην ουσία το άτομο ανακαλεί στη μνήμη του τα τραυματικά γεγονότα και τα βιώνει εκ νέου σαν να έχουν μόλις συμβεί. Η αντίδραση του ατόμου στο φόβο και στο άγχος αλλά και το ίδιο το βίωμα του φόβου δεν μπορούν να αποδοθούν μόνο σε ψυχολογικές και ατομικές παραμέτρους. Η σημασία των κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών παραγόντων είναι μεγάλη ιδιαίτερα σε ένα περιβάλλον που η έννοια του κινδύνου έχει αντικαταστήσει την έννοια της τύχης ή της μοίρας (Giddens). Ο φόβος διαχέεται στα άτομα και στην κοινωνία από τις πιέσεις που ασκούν οι κοινωνικές, οι οικονομικές και οι πολιτικές δυνάμεις. Ο Furedi υποστηρίζει ότι ο φόβος έχει καταστεί ο ίδιος μια ισχυρή δύναμη που κυριαρχεί στη φαντασία των πολιτών.

Οι ρίζες των φόβων Οι συλλογικοί φόβοι καλλιεργούνται και μεταφέρονται δια μέσω της ιστορίας και των αναμνήσεων μιας κοινωνίας, που τους συντηρεί και τους καθιστά πλέον εύκολα ανανεώσιμους και διακριτούς μέσω γραπτών, προφορικών και ηλεκτρονικών αναφορών. Οι ιστορικά θεμελιωμένοι συλλογικοί φόβοι κινητοποιούν ευκολότερα το συλλογικό ασυνείδητο και χρησιμοποιούνται στην κατασκευή νέων φόβων αλλά και μεθόδων αντιμετώπισής τους. Οι φόβοι του παρελθόντος καταγεγραμμένοι στην ιστορική μνήμη διαμορφώνουν μια συλλογική κουλτούρα φόβου που εδράζεται στην υπόθεση της αναπόφευκτης επανάληψης της ιστορίας και των λαθών της.

Σύγχρονοι φόβοι Οι φόβοι μπορεί να αναδυθούν από ερεθίσματα του παρόντος και να οδηγήσουν σε αποδιοργάνωση, χάος ή/και απόσυρση μεγάλες κοινωνικές ομάδες που αντιμετωπίζουν τη σημερινή κρίση. Ο Ulrich Beck υποστηρίζει ότι στην σύγχρονη κοινωνία του κινδύνου στην οποία επικρατεί ο φόβος και η ανασφάλεια, το άγχος κυριαρχεί και τα άτομα αναλαμβάνουν έναν κοινωνικό ρόλο που χαρακτηρίζεται από την εξάρτηση και την παθητικότητα, νιώθοντας ότι βρίσκονται συνέχεια σε μια ευάλωτη κατάσταση. Μέσα από αυτόν το μηχανισμό ολόκληρες κοινότητες και κοινωνίες, παρότι θίγονται σε πολλαπλά επίπεδα, αποτυγχάνουν να αναλάβουν πρωτοβουλίες εξόδου από την κρίση, καθώς νιώθουν ψυχολογικά και συναισθηματικά καθηλωμένες.

Η έκφραση και ενίσχυση του φόβου Θυμός Ντροπή ενοχή Ζήλεια Απανωτά σοκ, Μηχανισμοί δημιουργίας πολιτικών φόβων και ενοχών Πολίτες αδύναμοι και παθητικοί

Νέο-φιλελευθερισμός και φόβος Η νέο-φιλελεύθερη ρητορική σήμερα υποστηρίζει ότι η κοινωνία βρίσκεται σε συνεχή κίνδυνο. Με τη συναισθηματική και στρατηγική αξιοποίηση του φόβου προωθούνται μέτρα και πολιτικές τα οποία, με πρόσχημα την ασφάλεια των πολιτών, στηρίζουν τα μοντέλα επιτήρησης και καταστολής. Κατασκευάζονται φανταστικές απειλές που συγχέονται με τις πραγματικές, προκειμένου να εξυπηρετηθούν οι απόψεις και τα συμφέροντα της μιας πολιτικής ή οικονομικής ομάδας έναντι της άλλης και να μειωθούν οι αντιδράσεις των πολιτών Οι συνεχείς περικοπές στις δαπάνες της κοινωνικής φροντίδας, οι μειώσεις προσωπικού και μισθών, οι απολύσεις «υπεράριθμων» εμφανίστηκαν ως μονόδρομος για την αποφυγή της χρεωκοπίας. Τα μέτρα και οι πολιτικές λιτότητας σε πολλές περιπτώσεις έγιναν αποδεκτά χωρίς σημαντικές αντιδράσεις. Με την συνεχή επίκληση φόβων και κινδύνων για το ατομικό και συλλογικό συμφέρον επιτυγχάνεται η συμμόρφωση μεγάλης μερίδας των πολιτών οι οποίοι υποτάσσονται στο φόβο για τους ενδεχόμενους κινδύνους, προκειμένου να προστατευθούν από μεγαλύτερες απειλές που θα προκαλέσουν περαιτέρω ανισορροπία. Στο πεδίο της κοινωνικής φροντίδας αλλά και στον τομέα της εργασίας, η παραπάνω ρητορική καλλιεργεί το φόβο για λάθος επαγγελματικές πρακτικές αλλά και για απώλεια της χρησιμότητας του ίδιου του επαγγέλματος.

Το εργαστήριο παραγωγής συλλογικών φόβων Το εργαστήριο προώθησης πολιτικών φόβων έχει εφαρμοστεί εκτενώς σε αρκετές χώρες. Βασισμένο στην κουλτούρα του φόβου (Glassner,) αναπαράγει τις αντιλήψεις για την ύπαρξη κινδύνων Ο φόβος του αποχωρισμού, δηλαδή της απόρριψης από την ευρύτερη ομάδα - η απώλεια της ταυτότητας και η εγκατάλειψή σε κατάσταση απομόνωσης, ο φόβος για τη μετάβαση στην κατάσταση του μη- προσώπου, δηλαδή του ατόμου που κανείς δε θέλει, κανείς δεν εκτιμά και που εν τέλει απορρίπτεται συνολικά ως αναξιόπιστο. Ο φόβος του εξευτελισμού, δηλαδή της ντροπής. Το συναίσθημα αυτό συνδέεται με την αυτό-απόρριψη, η οποία στηρίζεται στην καλλιέργεια ενοχών και συλλογικής ευθύνης.

Οι καλλιεργητές των φόβων Η καλλιέργεια του φόβου οδηγεί σε αυτό-απόρριψη η οποία τελικά απειλεί την ίδια την κοινωνική συνοχή. Ο φόβος της απώλειας της αυτονομίας, η οποία αφορά μεταξύ άλλων την απώλεια των κοινωνικών σχέσεων και αλληλεπιδράσεων, και τη διάρρηξη της κοινωνικής συνοχής. Τα περισσότερα μέσα μαζικής ενημέρωσης αναπαράγουν τους φόβους των πολιτών, τους μετατρέπουν σε εικόνα και στρέφουν το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης στην κατεύθυνση που επιθυμεί η πολιτική εξουσία. Ο πολιτικός φόβος εμποδίζει την ανάπτυξη της κριτικής και αναλυτικής σκέψης, και καθηλώνει άτομα και ομάδες σε μια κατάσταση μη αντίδρασης. Ο εγκλωβισμός στον ιδιωτικό χώρο αναπαράγει το φόβο και την έλλειψη αυτοπεποίθησης, δημιουργώντας ένα φαύλο κύκλο. Τα μηνύματα φόβου που εκπέμπονται από τα μέσα ενημέρωσης γεννούν συνεχώς εικόνες μελλοντικών απειλών και περασμένων καταστροφών. Το παρόν εμφανίζεται αβέβαιο, χαοτικό, με απρόβλεπτες συνέπειες που μπορεί να συμβούν ανά πάσα στιγμή. Η μόνη σίγουρη πρόβλεψη είναι η επερχόμενη καταστροφή και η αναμονή της γίνεται ένα βασανιστικό μαρτύριο.

Επιπτώσεις του φόβου Η μοναξιά κυριαρχεί και καταλήγει να αποτελεί κανονικότητα, υπερισχύοντας της συλλογικότητας. Το άτομο αισθάνεται αδύναμο να αναλάβει οποιαδήποτε πρωτοβουλία και δράση. Όταν μια κοινωνία κυριαρχείται από φόβους, πραγματικούς και πλασματικούς, καθίσταται ανίκανη να αντιδράσει με λογική στα προβλήματα που την ταλανίζουν. Αναπαράγεται η κρίση και οι επιπτώσεις της. Η «εμφύτευση» του φόβου βοηθάει στην ανάπτυξη του και καθιστά δύσκολο τον ξεριζωμό του. Οι άνθρωποι γίνονται ανασφαλείς και εξαρτημένοι από τους άλλους. Ο φόβος έχει μετατραπεί σε εργαλείο πειθούς, χειραγώγησης και απαίτησης σε τυφλή υπακοή. Ο μαζικός και διάχυτος πολιτικός φόβος ακινητοποιεί τη λογική και ενισχύει τη συναισθηματική αντίδραση, η οποία οδηγεί σε αδράνεια. Το μήνυμα γίνεται σαφές: «Έχουμε να παλέψουμε με απρόσωπους εχθρούς που είναι πιο ισχυροί από εμάς» και ως εκ τούτου η οποιαδήποτε διαφωνία ή αντίδραση θεωρείται προδοσία.

Ο ‘εχθρός’ και ο πολιτικός φόβος Ο εχθρός μπορεί να είναι απρόσωπος και να φοβίζει περισσότερο καθώς είναι απρόβλεπτος, δεν έχει συνείδηση και συναισθήματα και άρα είναι πανίσχυρος. Ο πολιτικός φόβος και η ενοχή εσωτερικεύονται. Η υπαιτιότητα για την αντιμετώπιση της κρίσης μεταβιβάζεται στα ίδια τα άτομα που υφίστανται τις επιπτώσεων της. Ο πολιτικός φόβος, αξιοποιεί τους ατομικούς και τους συλλογικούς φόβους και περιορίζει την ελευθερία, τη σκέψη και την έκφραση. Ο πολιτικός φόβος γίνεται το κύριο εργαλείο άσκησης πολιτικής και λήψης αυταρχικών μέτρων και πολιτικών λιτότητας. Η απομόνωση, η παθητικότητα και η αδράνεια ερμηνεύεται ως συναίνεση. Η εμπιστοσύνη υποχωρεί, ενισχύεται η καχυποψία. Καλλιεργείται ο φόβος για τους άλλους, τους ξένους, τους διαφορετικούς που θα γίνουν αποδέκτες της επιθετικότητας και της οργής ξενοφοβικών και ρατσιστικών ομάδων.

Συμπεράσματα Η καλλιέργεια φόβων αποτελεί βασικό εργαλείο κοινωνικού ελέγχου και καταστολής στην περίοδο της κοινωνικο-οικονομικής κρίσης. Οι ρίζες των σύγχρονων ατομικών και συλλογικών φόβων μπορούν να αναζητηθούν σε τραύματα του παρελθόντος τα οποία δεν έχουν αντιμετωπιστεί. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης παραδοσιακά διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην καλλιέργεια των πολιτικών φόβων. Οι ευάλωτες ομάδες αποτελούν εύκολο στόχο για την καλλιέργεια ενόχων, τη μεταβίβαση ευθυνών και την αποδοχή της επιθετικότητας.

Προτεινόμενη βιβλιογραφία Αναγνωστόπουλος, Δημήτρης Κ. και Σουμάκη, Ευγενία (2012). Η επίδραση των ιδεολογικών μηχανισμών την εποχή του «μνημονίου» στη διαμόρφωση του ανθρώπινου ψυχισμού. Αφιέρωμα: Ψυχολογικές Συνέπειες της Κρίσης, Ουτοπία, τ. 99, Hofmann, J.B. (1974), Etymologisches Wörterbuch des Griechischen Μόναχο,1949 (Ετυμολογικό λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής, μετάφραση από τον Αντωνίου Δ. Παπανικολάου, Αθήνα, 1974). Glassner, B. (1999). The Culture of Fear. Why Americans are Afraid of the Wrong Things. New York: Basic Books. Riemann, Fritz,(1994). Τετραλογία του φόβου. Μια ψυχολογική μελέτη σε βάθος. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαδόπουλος Νταλιάνη- Καραμπατζάκη, Μ., ( 2009). Παιδιά στη δίνη του ελληνικού εμφυλίου πολέμου , σημερινοί ενήλικες. Αθήνα: Μουσείο Μπενάκη- ΕΨΥΠΕ- Ι.Μ. Σχολή Ι.Μ. Παναγιωτόπουλου. Robin, Corey, (2010). Η ιστορία μιας πολιτικής ιδέας. Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια Σκούρας, Φ., Χατζηδήμος, Α., Καλούτσης, Α. και Παπαδημητρίου, Γ., (1991). Η ψυχοπαθολογία της πείνας, του φόβου και του άγχους: Νευρώσεις και ψυχονευρώσεις. Αθήνα: Οδυσσέας-Τρίαψις Λόγος 3 Χαραλαμπίδης, Μενέλαος, (2012). Η εμπειρία της κατοχής και της αντίστασης στην Αθήνα. Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια Video:Ο φόβος μπροστά στον φόβο