Μετανάστευση και Επισφάλεια: Αρχικές Σκέψεις για τη δια/του λόγου διαπραγμάτευση της κοινωνικής ταυτότητας από νέους και νέες μεταναστευτικής προέλευσης Γιώργος Κεσίσογλου, Μ.Sc., Υπ. Διδ. Κοινωνικής Ψυχολογίας, Τμήμα Ψυχολογίας, Α.Π.Θ.

Εισηγήσεις σε συνέδρια ● Εισήγηση στο 1ο Συνέδριο της Ψυχολογικής Εταιρείας Βορείου Ελλάδος, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Βόλος, Νοέμβριος 2003: "Επίγνωση, Συναισθήματα και Φόβοι σχετικά με την Ανθρώπινη παρέμβαση στη Φύση με τη Βιοτεχνολογία: Μια Ποσοτική Έρευνα σε Φοιτητικό Δείγμα". ● Εισήγηση στο Συνέδριο του Πανεπιστημίου του Bath με θέμα: “Double Standards, Simulation & Irony in Ecopolitics”(1-4/9/2005): "Ενδυνάμωση και Ρητορική ενάντια στα Μεταλλαγμένα: Μαθήματα από μια Ανάλυση Λόγου στο Ίντερνετ":

Στόχοι Παρουσίασης: Α. Μεθοδολογικές Σκέψεις και Δια/του Λόγου (discursive) Ψυχολογία Β. Μετανάστευση & Δεύτερη Γενιά στην Ελλάδα Γ. Θεωρία και Συζήτηση της Επισφάλειας

Διδακτορική Διατριβή ● “Επισφαλείς Ταυτότητες; Η επισφαλής εργασία των νέων της β' γενιάς μεταναστών και παλιννοστούντων ως παράγοντας διαμόρφωσης της κοινωνικής τους ταυτότητας” ● Ποιοτική Μεθοδολογία ● Δείγμα: νέες/οι, από την Ελλάδα και μετανάστ(ρι)ες

Ερευνητικά Ερωτήματα ● Πώς οι συνθήκες εργασίας επηρεάζουν τις νέες και τους νέους που κατάγονται από γονείς μετανάστες στην Ελλάδα; ● Tι σημαίνει για τα άτομα να ζουν σε συνθήκες επισφάλειας; ● Πώς γίνεται η διαπραγμάτευση των συνθηκών επισφάλειας στα πλαίσια του λόγου εντός των συνεντεύξεων;

Δια/του Λόγου Διερεύνηση ● Discourse Analysis – Discursive/Rhetorical Psychology, Conversation Analysis ● Κριτική Ψυχολογία: σαφής θέση του ερευνητή ● Ερμηνευτική επιστημολογία: “ερμηνευτική της υποψίας” (Ricoeur, 1970) ● “Τρίτος Χώρος” (Routledge, 1996)

Χαρακτηριστικά του Λόγου Δια/του Λόγου Κατασκευές & περιγραφές της επισφάλειας στο λόγο των νέων ● Αξιολογήσεις – Νοηματοδότηση - Αποδόσεις Αιτίου ● Μνήμη: Κατασκευές του Παρελθόντος ● Αναστοχαστικότητα - Θέσεις Υποκειμένου ● Διακυβεύματα (stakes) ● Προσωπικά & Ιδεολογικά Διλήμματα ● Ερμηνευτικά ρεπερτόρια

“Η Ευέλικτη Εργασία συμβάλλει στην Ανάπτυξη” – “Η ευελιξία ήταν, είναι και θα είναι το βασικό συστατικό της επιχειρηματικότητας. Συνεπώς, για τις επιχειρήσεις είναι ζωτικής σημασίας ανάγκη να μπορούν να καλύπτουν τις μεταβαλλόμενες ανάγκες τους γρήγορα και με ελεγχόμενο κόστος” ● Συνέντευξη από Ε.Κ. Διευθύντρια Ανθρώπινων Πόρων (Ναυτεμπορική, 13/05/08)

“H Eπισφάλεια επικρατεί σήμερα παντού” ● “Τόσο στον ιδιωτικό όσο και στο δημόσιο τομέα, έχουν πολλαπλασιαστεί οι προσωρινές και οι έκτακτες θέσεις, τόσο στις βιομηχανικές επιχειρήσεις όσο και στους θεσμούς πολιτισμικής παραγωγής και διάχυσης (παιδεία, δημοσιογραφία, μέσα ενημέρωσης, κτλ.), όπου [η επισφάλεια] προκαλεί πάντα σχεδόν πανομοιότυπες επιπτώσεις, οι οποίες καθίστανται ιδιαίτερα ορατές στην ακραία περίπτωση των ανέργων: αποδόμηση της ύπαρξης, η οποία μεταξύ άλλων στερείται των χρονικών της δομών, και επακόλουθη υποβάθμιση της σύνολης σχέσης με τον κόσμο, το χρόνο και το χώρο. Η επισφάλεια επηρεάζει βαθιά εκείνον ή εκείνη που την υφίσταται·καθιστώντας όλο το μέλλον αβέβαιο, απαγορεύει κάθε ορθολογική προεξόφληση και, ειδικά, αυτό το ελάχιστο πίστης και ελπίδας στο μέλλον που πρέπει να έχει κανείς για να εξεγείρεται, κυρίως συλλογικά, ενάντια στο παρόν, ειδικά όταν αυτό είναι το πλέον ανυπόφορο” ● Pierre Bourdieu (1998: 112).

Διεθνής Μετανάστευση ● Πετράκου: μορφή κοινωνικών σχέσεων και διαδικασία ● Anthias & Lazaridis (2000): νέα μετανάστευση στη Νότια Ευρώπη, τη δεκαετία του ● Borkert et al. (2006): εργασία των μεταναστών, ειδικευμένη ή ανειδίκευτη, είναι ουσιώδης στην Ευρώπη πλέον για την ευελιξία, την ανταγωνιστικότητα και το δυναμισμό μιας πλειάδας οικονομικών τομέων.

Νότια Ευρώπη - Ελλάδα Αγορά εργασίας: ● ανεργία (νεολαία, γυναίκες) ● παραοικονομία ● κατάτμηση της αγοράς εργασίας (εντός – εκτός) ● Οικογενειακές, μικρές επιχειρήσεις ● Ατελής Μισθωτοποίηση

Μετανάστευση στην Ελλάδα Απογραφή 2001: ● αλλοδαποί ● εκτός Ε.Ε. ● Baldwin-Edwards et al. (2004): (πολίτες Ε.Ε.): 8,5% ● + ομογενείς: 1,15 εκ. (10,3%) ● 60% από Αλβανία

Εργασία - Ασφάλιση ● Κύριος λόγος μετανάστευσης, φυσικά η Εργασία αλλά: ● 19,4%: ανασφάλιστο (μαύρη εργασία) ● 22,4%: ανασφάλιστο για υγεία (παράνομη διαμονή) ● Ανασφάλιστο το 24,4% των γυναικών, 16% των ανδρών

Δεύτερη Γενιά Μεταναστών ● Τα παιδιά των μεταναστών που ήρθαν στην Ελλάδα τη δεκαετία του '90 ή και νωρίτερα και τώρα είναι σε σχολικές διαδρομές ή στην εργασία ● Γενιά 1,5 ● θεωρητική/εννοιολογική αυθαιρεσία ● “πρώτη γενιά νέων χωρίς πολιτικά δικαιώματα”

Θεωρητικές Προσεγγίσεις: Η.Π.Α. Portes et al. (2001): τμηματοποιημένη αφομοίωση ● Αφομοίωση προς τα πάνω (μεσαία τάξη) ● Αφομοίωση προς τα κάτω (αστεακή κατώτερη τάξη ● Εθνοτική απομόνωση - ● Η κεντρική ερώτηση δεν είναι αν η 2η γενιά θα αφομοιωθεί στην κοινωνία, αλλά σε ποιο κομμάτι της κοινωνίας θα αφομοιωθεί

Θεωρητικές Προσεγγίσεις: Ευρώπη ● Μοντέλο της υπηκοότητας ● Θεσμικό μοντέλο: εθνικές διαφοροποιήσεις σε θεσμικά ζητήματα (εκπαίδευση, μαθητεία, εργασιακή νομοθεσία) ● πχ.: “στις γερμανόφωνες χώρες τα παιδιά των μεταναστών έχουν λιγότερες δυνατότητες να βελτιώσουν τις εκπαιδευτικές τους επιδόσεις. Οι διαφορετικοί οδοί μετάβασης από το σχολείο στην αγορά εργασίας είναι πολύ σημαντικοί παράγοντες εξήγησης της ενσωμάτωσης, ειδικά στις χώρες που υπάρχουν σχήματα εργασιακής μαθητείας, σε εργαστήρια ή μάστορες τεχνίτες, που είναι η συνηθέστερη οδός για τα παιδιά των μεταναστών στις γερμανόφωνες χώρες μετά την διαλογή, καθώς θεωρείται ότι είναι πιο σίγουρος δρόμος για την αγορά εργασίας”.

Δεύτερη Γενιά στην Ελλάδα Εκπαίδευση ● 2002: αλλόγλωσσοι μαθητές ● 10,6% στο δημοτικό ● 5,2% στο λύκειο ● 2/3 σταματούν στο δημοτικό Δημογραφία (2001): νεαρή ηλικία των μεταναστών ● 6-9 ετών: ● 10-14: ● 15-19: ● 20-24:

Επισφάλεια: τα προβλήματα της έννοιας ● Πρόσφατη έννοια στη διεθνή συζήτηση Νέο πρότυπο εργασίας: ευέλικτες μορφές εργασίας ● η προσωρινή απασχόληση με συμβάσεις ορισμένου χρόνου και ● η εποχική εργασία, ● η μερική απασχόληση με το μειωμένο ωράριο εργασίας, ● ο δανεισμός εργαζόμενων, ● η απασχόληση εργαζόμενων με το καθεστώς ανεξάρτητης εργασίας, δηλαδή αυτοαπασχόλησης

Θηλυκοποίηση της εργασίας «διαδικασία εκείνη που προσαρμόζει το εργατικό δυναμικό προς όλο και πιο προσωρινό και ασταθή (όσον αφορά τα κοινωνικά δικαιώματα) εργασιακό καθεστώς, ενώ ταυτόχρονα διευρύνει τις οικονομικές και πολιτικές δραστηριότητες που συμβάλλουν στην ανάπτυξη της ελαστικής εργασίας» (Ψημμένος, 2001: 102). ● Παράνομη εργασία (μετανάστευση) ● Υποαπασχόληση ● Δημιουργία πολλαπλών απασχολήσεων ● Πρόσληψεις χωρίς κοινωνικά δικαιώματα

Ορισμοί από Λεξικά ● Précarité < precor, precarious, prayer Δημητράκος (1959): “ ἐ πισφαλής”: ● α) ὁ ο ἰ ωνεί ἐ πί τ ῷ σφάλλεσθαι, ὁ ἐ πί τ ῷ πίπτειν τείνων, ὁ ὑ ποκείμενος ε ἰ ς πτ ῶ σιν· ● β) ὁ ἐ νέχων κινδύνους, κινδυνώδης, ἐ πικίνδυνος· ● γ) ὁ μη ὦ ν ἐ ξασφαλισμένος ἀ πό ἐ πιθέσεως, ἀ πό προσβολ ῆ ς, ο ὗ ἡ θέσις ε ἶ ναι δι' α ὐ τόν ἐ πικίνδυνος.

Επισφάλεια: τα προβλήματα της έννοιας ● Διαφορές της Έννοιας ανάμεσα στις χώρες ● Pitrou (1978): επισφαλείς οικογένειες ● Αναφορά Oheix (1981): “η επισφάλεια είναι η απουσία μιας ή περισσοτέρων ασφαλειών που επιτρέπουν στα άτομα ή τις οικογένειες να επωμίζονται τις βασικές ευθύνες τους και να χαίρονται τα βασικά δικαιώματά τους. Η ανασφάλεια που προκύπτει οδηγεί συχνότατα στην μεγάλη φτώχεια όταν επηρεάζει περισσότερους του ενός τομείς της ύπαρξης”.

Διεθνής Οργανισμός Εργασίας Rodgers & Rodgers (1989): επισφάλεια ● σταθερότητα και την ασφάλεια της απασχόλησης· ● συνθήκες εργασίας· ● φύση και τη σταθερότητα των εισοδημάτων· ● πρόσβαση στην κοινωνική προστασία.

Bresson (2007) 4 έννοιες της επισφάλειας: ● Γενική κατηγορία επικαλύπτει όλες τις προβληματικές καταστάσεις ● Αναφέρεται σε πληθυσμούς που στερούνται παροχών όσον αφορά το εισόδημα, διακριτή από τη φτώχεια ● Κίνδυνος υποβάθμισης της κοινωνικής θέσης ● Αβεβαιότητα, αστάθεια μιας κατάστασης σε μια κοινωνία διαρκώς εν κινήσει.

Σύγχρονη Χρήση του όρου Barbier, Brygoo & Viguier (2002: 30) ● α) στις βιοτικές συνθήκες των νοικοκυριών και των οικογενειών των κατώτερων τάξεων· ● β) στην κοινωνική και νομική υπόσταση (statut) των ατόμων, όσον αφορά την εργασία· ● γ) στην εργασιακή επισφάλεια σε σχέση με το μισθό, το είδος συμβολαίου και τις προοπτικές σταδιοδρομίας, και ● δ) στην επισφάλεια και την “επισφαλοποίηση” της κοινωνίας ως σύνολο.

Επισφάλεια στην Εργασία Paugam (2000): 4 μορφές ενσωμάτωσης στην αγορά εργασίας ● εγγυημένη ενσωμάτωση (intégration assurée) ● αβέβαιη ενσωμάτωση (intégration incertaine) ● επίπονη ενσωμάτωση (intégration laborieuse) ● ενσωμάτωση αποκλεισμού (intégration disqualifiante) Επισφάλεια της εργασίας vs επισφάλεια της απασχόλησης (travail vs emploi)

● Bresson (2007: 45): “η λέξη επισφάλεια (στη Γαλλία ειδικά), προσδιορίζει με ευρύ τρόπο τα συσσωρευμένα κοινωνικο-οικονομικά “προβλήματα” που βαρύνουν όλες τις πλευρές της καθημερινής ζωής: καθολικό ανεπαρκές και ασταθές επίπεδο ζωής, περιορισμοί για τη διατροφή, τη στέγαση, την φροντίδα... η ιδέα της επισφάλειας μπορεί να συνδεθεί τελικά με συνθήκες λιγότερο ή περισσότερο ικανοποιητικές σε όλους τους τομείς της καθημερινής ζωής: την απασχόληση, την εργασία, την στέγαση, την άνεση, την κατανάλωση, την υγεία”. Επισφάλεια: Συσσώρευση Προβλημάτων

Επισφάλεια & (Ψυχική) Οδύνη; Κουζής (2008: 151): “η σχέση του ατόμου με την αγορά εργασίας αποτελεί προνομιακό πεδίο για την ανάπτυξη ποικιλίας μορφών κοινωνικής οδύνης” ● Κλίμα έντασης της κοινωνικής ανασφάλειας για το παρόν και το μέλλον ● Περιβάλλον όξυνσης του αισθήματος της αβεβαιότητας ● Συνεχώς εντεινόμενοι, αυξανόμενοι ρυθμοί δουλειάς ● Ασφυκτικοί όροι καθημερινής λειτουργίας της εργασιακής σχέσης ● Βεβιασμένη αποδοχή των όρων αυτών

Οδύνες κατάστασης - Οδύνες θέσης ● Παναγιωτόπουλος (2008: 21): Οδύνες θέσης: “παραγνωρισμένες εκφάνσεις μιας αίσθησης προσβολής που βιώνουν σήμερα μια σειρά άνθρωποι που κατέχουν είτε κυριαρχούμενες, δευτεραγωνιστικές, άσημες και αφανείς θέσεις στην εσωτερική ιεραρχία μιας ομάδας, είτε εκτιμούν πως κατέχουν μιαν αναντίστοιχη με τις προσδοκίες τους θέση” ● Παράλληλη έννοια με την επισφάλεια; ● Συγκεκριμένα προβλήματα υγείας

Ψυχοπαθολογίες ● Ανεργία: νευρικότητα, άγχος, αγωνία, πονοκεφάλους, αϋπνίες, ιλίγγους, πιο συγκεκριμένες παθολογικές καταστάσεις (έλκη, εκζέματα, στηθάγχη), παρατηρείται αύξηση της κατανάλωσης καπνού, του αλκοόλ και κακή διατροφή. ● Ένταση & Αστάθεια στις σχέσεις ζευγαριών ● Αποξένωση, Αλλοτρίωση μέσα στην εργασία ● Απαξίωση, αίσθημα του “άχρηστου” ● Άγχος: γενικευμένη δυσανεξία