Μάθημα 2 ο Περίοδοι της ελληνικής λογοτεχνίας Λογία (βυζαντινή) παράδοση Δημώδης (μεσαιωνική) παράδοση Το δημοτικό τραγούδι

Περίοδοι της ελληνικής λογοτεχνίας ΑΡΧΑΙΑ Τελειώνει το 300 μ.Χ. (ή το 500) ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ (Βυζαντινή) 300 (500) μ.Χ.– 1500 (1600)μ.Χ. Δύο παραδόσεις: Λογία (βυζαντινή): 300 (500) – 1453 Δημώδης (μεσαιωνική): τέλη 6 ου – 1500 (1600) ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ 1500 (1600) – 1821 (από Κρητική Ακμή έως «Προδρόμους») 1821 – 1930 (Από Σολωμό έως Σικελιανό) 1930 – Σήμερα (από Σεφέρη έως σήμερα) Δύο παραδόσεις: Δημοτική (Κορνάρος, Σολωμός, Παλαμάς, Σικελιανός, Σεφέρης) Λογία (Φαναριώτες, Κάλβος, Αθηναίοι ρομαντικοί, Καβάφης, Παπατσώνης Υπερρεαλιστές)

11 ος αι.: Διγενής Ακρίτας Οι αραβοβυζαντινές συγκρούσεις από τον 7 ο ως τις αρχές του 11 ου αι. αποτελούν το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται η σωζόμενη ποίηση των Βυζαντινών (το επικό άσμα Του Αρμούρη, το έπος Του υιού του Ανδρόνικου και το επικο- μυθιστορηματικό κείμενο του Διγενή Ακρίτα) σε δημώδη γλώσσα. Ο Διγενής Ακρίτας είναι ένα εκτενές αφηγηματικό κείμενο, που δεν διαθέτει αμιγή επικά – ηρωικά χαρακτηριστικά, αλλά φέρει και κάποια χαρακτηριστικά του ερωτικού μυθιστορήματος. Το όνομα του ήρωα εκτός από τη διπλή καταγωγή του, δηλώνει και την ιδιότητά του. Οι ακρίτες ήταν στρατιωτικοί των μεθοριακών περιοχών που έργο τους είχαν τη φύλαξη των συνόρων, την επιβολή της τάξης και την πάταξη των ανταρτών και των ληστών.

11 ος αι.: Διγενής Ακρίτας Από τις γραπτές επεξεργασίες του Διγενή δημιουργήθηκε στη συνέχεια νέος κύκλος ακριτικών τραγουδιών, μερικά από τα οποία διασώθηκαν ως τον 20 ό αι. Αρκετά από αυτά έχουν μόνο επιφανειακές ομοιότητες με την ακριτική ποίηση, ενώ άλλα αποτελούν επιβιώσεις του μύθου του Διγενή μέσω του γραπτού κειμένου. Στη νεοελληνική προφορική παράδοση ο Διγενής ηττάται μόνο από τον ίδιο το Χάρο, έπειτα από σκληρή μονομαχία. Σημαντική υπήρξε η επίδραση του ακριτικού μύθου στη νεοελληνική λογοτεχνία: « καβάλα πάει ο Χάροντας τον Διγενή στον Άδη» γράφει ο Παλαμάς, ο Σικιελιανός έγραψε την τραγωδία Ο θάνατος του Διγενή, ο Καζαντζάκης σχεδίαζε να γράψει μια εποποι ΐ α, τον Ακρίτα. Τις τύχες του Διγενή στη Ν.Λ. το έχει ερευνήσει ο Κεχαγιόγλου.

11 ος αι.: Δημώδης Παράδοση Διγενής Ακρίτας

11 ος αι.: Λογία Παράδοση Διγενής Ακρίτας

Ο Διγενής και ο Χάροντας

11 ος αι.: Λογία Παράδοση Ανώνυμος Ἡ ζωή ἐ ν τάφω κατετέθης, Χριστέ, καί ἀ γγέλων στρατιαί ἐ ξεπλήττοντο, συγκατάβασιν δοξάζουσαι τήν σήν. Μέτρα γής ὁ στήσας ἐ ν σμικρ ῶ κατοικε ῖ ς, Ἰ ησο ῦ παμβασιλε ῦ, τάφω σήμερον, ἐ κ μνημάτων τούς θανόντας ἀ νιστ ῶ ν. Ἀ πορε ῖ καί φύσις νοερά καί πληθύς ἡ ἀ σώματος, Χριστέ, τό μυστήριον τ ῆ ς ἀ φράστου καί ἀ ρρήτου σου ταφ ῆ ς.

11 ος αι.: Λογία Παράδοση Ανώνυμος Ὥ σπερ λέων, Σ ῶ τερ, ἀ φυπνώσας σαρκί, ὡ ς τίς σκύμνος ὁ νεκρός ἐ ξανίστασαι, ἀ ποθέμενος τό γ ῆ ρας τ ῆ ς σαρκός. Ο ἶ μοι, φ ῶ ς το ῦ κόσμου! ο ἶ μοι φ ῶ ς τό ἐ μόν! Ἰ ησο ῦ μου ποθεινότατε, ἔ κραζεν ἡ Παρθένος θρηνωδο ῦ σα γοερ ῶ ς Ἐ γκώμια εις στάσεις τρεις όρθρου Μεγάλου Σαββάτου, Στάσις Α΄, ήχος πλ. α΄.

Ἐ πιτάφιος θρήνος

14 ος αι.: Δημώδης Παράδοση Λίβιστρος και Ροδάμνη Δημώδες ερωτικό μυθιστόρημα της εποχής των Παλαιολόγων. Οι περισσότεροι μελετητές το τοποθετούν στον 14 ο αι. μαζί με τα έργα Καλλίμαχος και Χρυσορρόη και Βέλθανδρος και Χρυσάντζα. Είναι το εκτενέστερο από τα σωζόμενα δημώδη μυθιστορήματα των παλαιολόγειων χρόνων (4.500 στίχοι), γραμμένο σε ιαμβικό ανομοιοκατάληκτο 15σύλλαβο στίχο. Παραδίδεται σε πέντε κύρια χειρόγραφα.

14 ος αι.: Δημώδης Παράδοση Λίβιστρος και Ροδάμνη

ΚΥΠΡΙΑΚΑ ΕΡΩΤΙΚΑ, 16 ος αι.

Γεώργιος Χορτάτζης, Ερωφίλη, τέλος 16 ου αι Κλασικίζουσα πεντάπρακτη τραγωδία της κρητικής δραματουργίας. Πρότυπο για τη μετέπειτα θεατρική παραγωγή. Πρότυπο της υπόθεσης η τραγωδία Orbecche του Giraldi. Είχε ευρεία αποδοχή ήδη από τον 17 ο αι. Τυπώθηκε στη Βενετία το 1637 από τον Κύπριο ιερέα Ματθαίο Κιγάλα. Πιο έγκυρη έκδοση έγινε στη Βενετία το 1676 από τον Αμβρόσιο Γραδενίγο. Υπάρχουν τρία χειρόγραφα. Στην κρητική παράδοση υπάρχουν δέκα παραλλαγές του αρχικού κειμένου.

Γεώργιος Χορτάτζης, Ερωφίλη

Δημοτική Παράδοση Βιτσέντζος Κορνάρος, Ερωτόκριτος Έμμετρο ερωτικό μυθιστόρημα. Το πρόβλημα της ταυτότητας του αφηγητή έχει απασχολήσει τους μελετητές, αφού υπάρχουν πολλά πρόσωπα με το ίδιο όνομα στην Κρήτη του 16 ου – 17 ου αι. Το κείμενο χρονολογείται ανάμεσα στα Τεράστια επίδραση στο σύνολο της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Αγαπητό ανάγνωσμα των λαϊκών στρωμάτων. Πρότυπο του έργου - Paris et Vienne του Pierre de la Cypède. Σώζεται σε δύο μορφές: έντυπη έκδοση (Βενετία, 1713) και επτανησιακό χειρόγραφο. Ακολουθούν οι εκδόσεις του Στ. Ξανθουδίδη (1915), του Λ. Πολίτη (1976) και η πιο έγκυρη του Στ. Αλεξίου (1980).

Βιτσέντζος Κορνάρος, Ερωτόκριτος

Μέσα κρατίζει το νερό κι απ’ όξω δεν το βγάνει

ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ Το ελληνικό δημοτικό τραγούδι ως λογοτεχνικό είδος αντλεί το υλικό του από την προφορική λογοτεχνική παράδοση, αυτή που αναπτύσσεται από την ανάγκη που έχει κάθε άτομο και γενικότερα κάθε λαός να εκφράσει τα συναισθηματικά και ψυχικά του φορτία, τα ιδανικά του, τους πόνους και τις χαρές του, ακόμα τις εντυπώσεις και τις σκέψεις του μέσα στην ευκολομνημόνευτη ποίηση.

ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ Τα βασικά χαρακτηριστικά του δημοτικού τραγουδιού 1.Η ανωνυμία του δημιουργού. Ο δημιουργός και συνθέτης του δημοτικού τραγουδιού παραμένει άγνωστος. 2.Η απροσδιοριστία του ακριβούς τόπου προέλευσης. Μπορεί να είναι γνωστός ο τόπος αναφοράς, όχι όμως ο ακριβής τόπος σύνθεσης. 3.Η απροσδιοριστία του ακριβούς χρόνου σύνθεσης. Μπορεί να είναι γνωστός ο χρόνος αναφοράς όχι όμως ο ακριβής χρόνος σύνθεσης. 4.Η λαϊκή έκφραση ακολουθεί τα τοπικά ιδιώματα. Το δημοτικό τραγούδι αποδίδεται πάντα με το χρονικά τοπικό γλωσσικό ιδίωμα.

ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ Τα βασικά χαρακτηριστικά του δημοτικού τραγουδιού 5. Οι παρατηρούμενες παραλλαγές. 6. Η απόδοση σε τραγούδι και όχι σε ποίημα. Το δημοτικό τραγούδι δεν απαγγέλλεται. 7. Το ζωντανό ύφος και η ρεαλιστική περιγραφή. 8. Το χαρακτηριστικό μέτρο. Ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος. Σπανιότερα χρησιμοποιούνται και άλλα είδη στίχων, π.χ. ο ιαμβικός δωδεκασύλλαβος και ο τροχαϊκός στίχος. Η ομοιοκαταληξία σπανίζει, κάποιες φορές είναι συμπτωματική και είναι απαραίτητη μόνο στα λιανοτράγουδα.

ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ Οι ρίζες του βρίσκονται ενδεχομένως στην αρχαιοελληνική δραματική ποίηση και μυθολογία. Ορισμένες κατηγορίες τραγουδιών μπορούν να χρονολογηθούν με ασφάλεια, καθώς αναφέρονται σε συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα. Τα τραγούδια συνδέονται στενά με τη ζωή των αγροτικών οικογενειών. Η ανωνυμία του δημιουργού δεν σημαίνει πως είναι προϊόν ομαδικής σύνθεσης. Στη δημιουργία τους πρωτοστατούσαν προικισμένα άτομα της κοινότητας, τα οποία αξιοποιούσαν την παράδοση του τόπου τους και την παρακαταθήκη θεμάτων και εκφραστικών μέσων.

ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ Ποιητική Σταθερή δομή. Αρχή (νόμος) της ισομετρίας (Στίλπων Κυριακίδης) – ένας στίχος περικλείει αυτοτελές νόημα, αντιστοιχία ανάμεσα στη μορφή και το περιεχόμενο. Απουσία διασκελισμού. Μορφή – ημιστίχια. Στίχος – ανομοιοκατάληκτος ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος με μικρή παύση στην όγδοη συλλαβή.

ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ Ο πρώτος που έκανε μια συστηματική, θεματική κυρίως κατάταξη ήταν ο Ν.Γ. Πολίτης ( ).

ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ: Ακριτικό Κλέφτικο Ιστορικό Θρησκευτικό Παραλογή Κάλαντα Ταχτάρισμα - Νανουρίσματα Γαμήλιο Έρωτα Εργατικά Ξενιτιάς Μοιρολόγι Γνωμικό Σατιρικό

Συλλογές ελληνικών δημοτικών τραγουδιών Ελληνικές (ενδεικτικά): Σπυρίδωνος Ζαμπελίου, Άσματα δημοτικά της Ελλάδος, εκδοθέντα μετά μελέτης ιστορικής περί μεσαιωνικού ελληνισμού, Ν. Πολίτης, Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού, 1915 – Δημοτικά τραγούδια, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα Δημήτριος Πετρόπουλος, Ελληνικά δημοτικά τραγούδια, Βασική βιβλιοθήκη, Αθήνα Γιώργος Ιωάννου, Τα Δημοτικά μας τραγούδια, Αθήνα Ελληνικές (ενδεικτικά): Σπυρίδωνος Ζαμπελίου, Άσματα δημοτικά της Ελλάδος, εκδοθέντα μετά μελέτης ιστορικής περί μεσαιωνικού ελληνισμού, Ν. Πολίτης, Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού, 1915 – Δημοτικά τραγούδια, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα Δημήτριος Πετρόπουλος, Ελληνικά δημοτικά τραγούδια, Βασική βιβλιοθήκη, Αθήνα Γιώργος Ιωάννου, Τα Δημοτικά μας τραγούδια, Αθήνα 1977.

Συλλογές ελληνικών δημοτικών τραγουδιών Ξένες (ενδεικτικά): 1.Claude Fauriel, Chants populaires de la Grèce Moderne, Παρίσι Arnold Passow, Ρωμαϊκά τραγούδια, Λειψία Emile Legrand, Chants populaires de la Grèce Moderne, Παρίσι Verner Haksthauzen, [100 ελληνικά δημοτικά τραγούδια], Ξένες (ενδεικτικά): 1.Claude Fauriel, Chants populaires de la Grèce Moderne, Παρίσι Arnold Passow, Ρωμαϊκά τραγούδια, Λειψία Emile Legrand, Chants populaires de la Grèce Moderne, Παρίσι Verner Haksthauzen, [100 ελληνικά δημοτικά τραγούδια], 1935.

Βιβλιογραφία Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Πρόσωπα - Έργα - Ρεύματα – Όροι, Αθήνα, Πατάκης, Λίνος Πολίτης, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Αθήνα, Μ.Ι.ΕΤ, 2006.