Μεθοδολογίες, πρότυπα, σημασία & λειτουργίες μεταδεδομένων και η χρηση τους σε ψηφιακές συλλογές ( Συνάντηση 6) Το περιεχόμενο της παρουσίασης αντλήθηκε απο την μεταπτυχιακή εργασία της Ειρήνη Μιάρη, Ψηφιακά αποθετήρια Πολιτισμικών Μονάδων. Το πέρασμα από τον Αναλογικό στον Ψηφιακό κόσμο. Η περίπτωση του Φωτογραφικού Αρχείου του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, Γραφικές τέχνες-Πολυμέσα, Ανοιχτο Πανεπιστήμιο, 2013 Ψηφιοποίηση & ψηφιακή επεξεργασία εικόνας Τμημα Τεχνολόγων περιβάλλοντος Συντήρηση Πολιτιστικής Κληρονομιάς ΤΕΙ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ Δρ Βασίλειος Κάντας (07/05/2015)

Η ψηφιοποίηση έχει αποδειχτεί δυνατή για σχεδόν όλες τις μορφές και τα μέσα που μπορεί να κατέχουν ιστορικά, επιστημονικά και πολιτιστικά ιδρύματα –χάρτες, χειρόγραφα, κινούμενες εικόνες, ηχητικά ντοκουμέντα κ.ά. Η εισαγωγή της τεχνολογίας, έδωσε νέα μορφή και προσανατολισμό στα ιδρύματα μνήμης για την δημιουργία ψηφιακών αποθετηρίων χωρίς σύνορα. Ωστόσο, τα ιδρύματα μνήμης έρχονται αντιμέτωπα με μία διπλή πρόκληση σχετικά με το ζήτημα της εισαγωγής των νέων τεχνολογιών. Αρχικά να επιτευχθεί η προστασία, η μακροχρόνια διατήρηση και η διασφάλιση της αξίας των ψηφιακών συλλογών και παράλληλα να διασφαλιστεί η πραγματική αξιοποίηση των τεχνολογιών από τα ιδρύματα, ανάμεσα πάντα στους δύο πόλους που καθορίζουν την ύπαρξη τους: στη συλλογή και στο κοινό. Η ψηφιακή αξιοποίηση των αρχειακών υλικών μπορεί να εφαρμοστεί μέσα από μία σειρά διαδικασιών ψηφιοποίησης: η σάρωση, η ψηφιακή φωτογράφηση, η ψηφιακή επεξεργασία, η τεκμηρίωση, συνιστούν τη διαδικασία της ψηφιοποίησης. Ολόκληρη αυτή η διαδικασία υπόκειται σε κάποια παγκόσμια καθιερωμένα πρότυπα που σχετίζονται με την ποιότητα, με την συστηματική μεθοδολογία και με τις μορφές καταγραφής των δεδομένων. Οι μεθοδολογίες και τα πρότυπα αυτά είναι το αντικείμενο έρευνας του παρoυσίασης αυτης.

Μεθοδολογικές προσεγγίσεις για την ψηφιοποίηση αρχείων Η ανάλυση και υλοποίηση έργων ψηφιοποίησης βασισμένα σε πιστοποιημένους οδηγούς καλών πρακτικών και τεχνικών έχει ως στόχο την εξέταση και ανάπτυξη λύσεων για τα ουσιώδη ζητήματα τεχνολογιών και πρακτικών ψηφιοποίησης. Η συμμόρφωση με τις Καλές Πρακτικές σε έργα ψηφιοποίησης πολιτιστικού περιεχομένου εξασφαλίζει την ποιότητα, τη συνέπεια, την αξιοπιστία της διαδικασίας ψηφιοποίησης καθώς και τη συμβατότητα της παραγόμενης ψηφιακής συλλογής με άλλες. Οι μεθοδολογικές προσεγγίσεις για την ψηφιοποίηση και τεκμηρίωση στην Ελλάδα έχουν ως αναφορά οδηγούς καλών πρακτικών και τεχνικών που δημιουργήθηκαν έως το 2005 όπου και έλαβε χώρα το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Κοινωνία της πληροφορίας από το Γ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης της Ευρωπαϊκής Ένωσης

Οι οδηγοί που αναπτύχθηκαν στην Ελλάδα και αφορούν σε θέματα ψηφιοποίησης και τεκμηρίωσης Οδηγός Πολιτισμικής Τεκμηρίωσης και Διαλειτουργικότητας που δημιουργήθηκε από το Κέντρο Πολιτισμικής Πληροφορικής του Ινστιτούτου Πληροφορικής (ΙΤΕ) Οδηγός καλών πρακτικών ψηφιοποίησης και μακροπρόθεσμης διατήρησης πολιτιστικού περιεχομένου, Πανεπιστημίου Πατρών Συνοπτικός Οδηγός ψηφιοποίησης κινούμενης εικόνας και ήχου του Εργαστήριο Ψηφιακής Επεξεργασίας Εικόνας, Βίντεο και Συστημάτων Πολυμέσων, Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου Συνοπτικός Οδηγός Ψηφιοποίησης Τρισδιάστατων Κινητών και Ακίνητων Αντικειμένων, που δημιουργήθηκε από το Ινστιτούτο Πολιτιστικής & Εκπαιδευτικής Τεχνολογίας (ΙΠΕΤ)

Οδηγός καλών πρακτικών του Δικτύου Αριστείας Minerva Σε Ευρωπαϊκό επίπεδο ο οδηγός Καλών Πρακτικών του Δικτύου Αριστείας Minerva είναι ο πλέον αποδεκτός και το πρότυπο εφαρμογής των περισσοτέρων έργων ψηφιοποίησης σε όλη την Ευρωπαϊκή Ένωση. Παράλληλα, είναι η βάση της δημιουργίας των Ελληνικών οδηγών καλής λειτουργίας. Έχει δημιουργηθεί για έργα ψηφιοποίησης μουσείων, βιβλιοθηκών και αρχείων και αναφέρεται στον σχεδιασμό, στην εκτέλεση και στην διαχείριση των παραγόμενων έργων. Περιλαμβάνει λεπτομέρειες σχετικές με κάθε πτυχή του έργου είτε αυτές αφορούν νομικά ζητήματα είτε θέματα τεχνολογίας. Τέλος, οι οδηγίες είναι κατηγοριοποιημένες ανάλογα με το στάδιο του κύκλου ζωής της ψηφιοποίησης (Καπανιάρης, 2008).

Πρότυπα Τ ο ψηφιακό περιεχόμενο μίας ψηφιοποιημένης συλλογής οφείλει να είναι διαλειτουργικό, προσβάσιμο, συμβατό και με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη διάρκεια ζωής. Οι παραπάνω στόχοι μπορούν να επιτευχθούν μόνο με την υιοθέτηση κοινών τεχνολογικών προσεγγίσεων. Οι οδηγοί καλής πρακτικής κινούνται προς αυτήν την κατεύθυνση. Μέρος της επιθυμητής συμβατότητας καλύπτει η καθιέρωση κοινών προτύπων αρχείων. Το Βρετανικό Ινστιτούτο Προτύπων ορίζει το πρότυπο ως εξής (HPCLAB n.d.): Πρότυπο είναι μια δημοσιευμένη προδιαγραφή η οποία καθορίζει μια κοινή γλώσσα και περιλαμβάνει τεχνικές προδιαγραφές ή άλλα ακριβή κριτήρια και είναι σχεδιασμένη με τέτοιο τρόπο, ώστε να μπορεί να λειτουργήσει ως κανόνας ή οδηγία ή ορισμός. Τα πρότυπα βρίσκουν εφαρμογή σε πολλά υλικά, προϊόντα, μεθόδους και υπηρεσίες. Καθιστούν τη ζωή πιο απλή και βελτιώνουν την αξιοπιστία και την αποτελεσματικότητα πολλών αγαθών και υπηρεσιών που χρησιμοποιούμε. Στόχος των έργων ψηφιοποίησης είναι τα ψηφιοποιημένα υλικά να μπορούν να διοχετευτούν σε βάσεις δεδομένων ή σε κοινές ψηφιακές πλατφόρμες, παρέχοντας πρόσβαση στο ευρύ κοινό. Η προσβασιμότητα και η διαλειτουργικότητα του ψηφιοποιημένου έργου χωρίς εξειδικευμένα εργαλεία παρέχει πρόσβαση σε μεγαλύτερο αριθμό χρηστών. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με την χρήση ανοικτών προτύπων

Τα σχετικά πρότυπα με την ψηφιοποίηση αφορούν στο κείμενο, στην εικόνα, στον ήχο, στο βίντεο και στην τρισδιάστατη απεικόνιση. Πρότυπα που δημιουργήθηκαν για άλλους τομείς βρήκαν εφαρμογή στην ψηφιοποίηση, όπως το πρότυπο μεταδεδομένων Dublin Core. Τέλος, πρέπει να αναφερθεί η παροδικότητα των προτύπων καθώς αυτά αλλάζουν με την εξέλιξη της τεχνολογίας και μπορεί να καταστούν απαρχαιωμένα στο όχι τόσο μακρινό μέλλον. Τα πρότυπα διακρίνονται στις παρακάτω κατηγορίες: τεχνικά πρότυπα, πρότυπα μεταδεδομένων, πρότυπα ταξινόμησης και ονοματολογίας

Πρότυπα κειμένου Πρότυπα κωδικοποίησης χαρακτήρων Το πρότυπο κωδικοποίησης που αποθηκεύεται με ένα αρχείο κειμένου παρέχει τις πληροφορίες που απαιτεί ένα υπολογιστικό σύστημα για να εμφανίσει κείμενο στην οθόνη (Office n.d.). Αυτή η κωδικοποίηση πρέπει να δηλώνεται με σαφήνεια. Το πρότυπο Unicode, το οποίο είναι ανεξάρτητο από υπολογιστικές πλατφόρμες, γλώσσες προγραμματισμού και προγράμματα, έχει υιοθετηθεί από τις μεγαλύτερες εταιρίες λογισμικού παγκοσμίως και συνιστά απαίτηση προτύπων όπως τα XML, Java, LDAP, WML και άλλα. Η προδιαγραφή της τελευταίας έκδοσης είναι η 4.0.1/Μάιος 2012 (Unicode, 2012). Πρότυπα αρχείων κειμένου Τα κείμενα συνήθως αποθηκεύονται σε μορφή HTML, XHTML, XML, ASCII ώστε να είναι δυνατή η προβολή τους ως αρχεία HTML 4.0 ή XHTML 1.0. Υπάρχει όμως και άλλος ένας τύπος αρχείων στο οποίο μπορούν να αποθηκεύονται κείμενα: το πρότυπο της Adobe, Portable Document Format (PDF). Είναι ένα κλειστό πρότυπο που διατηρεί όλα τα χαρακτηριστικά του αρχικού κειμένου. Για την ανάγνωση του κειμένου απαιτείται το Adobe Acrobat Reader ή άλλο συμβατό λογισμικό (Adobe 1 n.d.).

Πρότυπα εικόνας TIFF (Tagged Image File Format) Το πρότυπο TIFF (Tagged Image File Format) για σχεδιαστικές εφαρμογές, υποστηρίζεται από όλα τα προγράμματα επεξεργασίας εικόνας. Μεταφέρει πληροφορίες RGB, CMYK, και Lab αλλά όχι duotones. Το πρότυπο αυτό είναι κατάλληλο για την δημιουργία ασυμπίεστων εικόνων υψηλής ποιότητας. Κάθε σαρωτής και ψηφιακή μηχανή μπορεί να παράγει αρχεία TIFF. Η παρούσα έκδοση του TIFF είναι η 6.0/Μάιος 2012 (Adobe 2 n.d.). GIF (Graphics Interchange Format) Το πρότυπο Graphics Interchange Format. αναπτύχθηκε από την Compuserve για μορφή bitmap για να καταλαμβάνει μικρό αποθηκευτικό χώρο και να μεταφέρεται γρήγορα μέσω δικτύων. Πολύ χρήσιμο στο Internet καθώς μπορεί να συνθέτει εικόνες με 256 και λιγότερα χρώματα χωρίς σημαντική απώλεια πληροφοριών (Cornell n.d.). JPEG (Joint Photographic Experts Group) Η μέθοδος συμπίεσης JPEG (Joint Photographic Experts Group) είναι ιδανική για φωτογραφίες και για άλλες εικόνες φυσικού χρώματος. Οι εικόνες που έχουν συμπιεστεί με την μέθοδο JPEG μπορούν να έχουν εκατομμύρια χρώματα, και το μέγεθος αρχείου εξαρτάται κυρίως από το μέγεθος της εικόνας και όχι από τον αριθμό των χρωμάτων. Είναι ιδανικό για την μεταφορά και παρουσίαση εικόνων μέσω δικτύων με περιορισμένο εύρος ζώνης όπως το Internet. Το JPEG έγινε πρότυπο του ISO το 1992 (JPEG 1 n.d.).

JPEG2000 Ο τύπος JPEG2000 είναι ο διάδοχος του JPEG. Η διαφορά τους έγκειται στο ότι ο νέος τύπος παρέχει συμπίεση με καθόλου ή πολύ μικρή απώλεια πληροφορίας, με αποτέλεσμα η ποιότητα της εικόνας να μην υποβαθμίζεται, αλλά να προσεγγίζει την ποιότητα της εικόνας χωρίς συμπίεση. Επίσης, η κατά στρώματα δομή (διαφορετικής ανάλυσης) που υποστηρίζει το JPEG2000 μπορεί να εξαλείψει την ανάγκη για αποθήκευση πολλών αρχείων διαφορετικής ανάλυσης της ίδιας εικόνας. Είναι ιδανικό για την προβολή στο Internet μεγάλων σε όγκο και σύνθετων εικόνων, ωστόσο απαιτείται από τους χρήστες να εγκαταστήσουν τα αντίστοιχα plug-ins (JPEG 2 n.d.). PNG (Portable Network Graphics) Το πρότυπο αυτό είναι ανοικτό. Σχεδιάστηκε με απώτερο στόχο την αντικατάσταση του προτύπου GIF. Χρησιμοποιεί συμπίεση χωρίς απώλεια πληροφορίας για τη μείωση του όγκου των ψηφιακών εικόνων. Τα αρχεία εικόνας τύπου PNG διαθέτουν μικρότερο μέγεθος από τα αντίστοιχα αρχεία τύπου GIF. Οι τελευταίες εκδόσεις των περισσότερων φυλλομετρητών ιστού υποστηρίζουν το πρότυπο και το ίδιο ισχύει με αρκετές εφαρμογές υπολογιστή (W3C, 2003). DjVu Πρόκειται για ένα σχετικά νέο πρότυπο το οποίο επιτυγχάνει εντυπωσιακή συμπίεση. Είναι ανοικτό πρότυπο και μπορεί να εφαρμοστεί για λόγους συμπίεσης ακόμα και σε ηλεκτρονικά έγγραφα (π.χ. σε αρχεία PDF). Υποστηρίζει την αποθήκευση των εικόνων κατά στρώματα. Είναι κατάλληλο για την προβολή στο Internet εικόνων πολύ υψηλής ανάλυσης. Ωστόσο απαιτείται από τους χρήστες να εγκαταστήσουν τα αντίστοιχα plug-ins (DjVu n.d.).

Πρότυπα ήχου WAV Είναι πρότυπο της Microsoft και της IBM για την αποθήκευση αρχείων ήχου και συνεπώς έχει μεγάλη διείσδυση στο κοινό. Το αντίστοιχο πρότυπο ήχου για τους υπολογιστές Macintosh είναι το AIFF. Ωστόσο, τα αρχεία WAV δεν είναι κατάλληλα για διαδικτυακή χρήση, λόγω του μεγάλου όγκου τους (about n.d.). MP3 Το πρότυπο αυτό είναι εξαιρετικά δημοφιλές, καθώς επιτρέπει τη διαδικτυακή μεταφορά αρχείων ήχου τα οποία χαρακτηρίζονται από το μικρό τους όγκο και την υψηλή ποιότητα. Είναι μέλος της οικογένειας προτύπων MPEG. Υποστηρίζεται από πολλές εφαρμογές αναπαραγωγής αρχείων ήχου (MP3΄ Tech n.d.). WMA (Windows Media Audio) Είναι κλειστό πρότυπο που υποστηρίζεται από τη Microsoft. Αξιοποιεί τη συμπίεση με απώλεια πληροφορίας για λόγους μείωσης του όγκου των αρχείων ήχου, ωστόσο η τελευταία έκδοση του προτύπου (WMA 9.0) υποστηρίζει τη συμπίεση χωρίς απώλεια πληροφορίας και τον πολυκάναλο ήχο (Microsoft n.d.). Real Audio Είναι κλειστό πρότυπο το οποίο δημιουργήθηκε και υποστηρίζεται από τη RealNetworks. Είναι αρκετά δημοφιλές, λόγω της ελεύθερης διάθεσης του λογισμικού ανάγνωσης των αρχείων τέτοιου τύπου. Είναι ειδικά σχεδιασμένο για τη μεταφορά αρχείων ήχου μέσω δικτύων με περιορισμένο εύρος ζώνης, όπως το Διαδίκτυο (realnetworks 1 n.d.).

Πρότυπα Video MPEG (Motion Pictures Expert Group) Το πρότυπο αυτό είναι ιδιαίτερα δημοφιλές για προβολή βίντεο, ήχου και γενικότερα πολυμεσικού περιεχομένου στο Διαδίκτυο, καθώς τα αντίστοιχα αρχεία έχουν σχετικά μικρό μέγεθος, συνεπώς και μικρούς χρόνους λήψης. Επιπλέον, το πρότυπο αυτό υποστηρίζεται από πολλές δημοφιλείς εφαρμογές προβολής αρχείων βίντεο. Ήχος και βίντεο μπορούν να συνδυαστούν στο ίδιο αρχείο. Το MPEG δίνει τη δυνατότητα για δημιουργία αρχείων υψηλής ποιότητας και σχετικά μικρού όγκου (chiariglione 1, 2012). QuickTime Το πρότυπο αυτό κατέχει κυρίαρχη θέση στις πλατφόρμες της Apple. Οι υπολογιστές Macintosh χρησιμοποιούνται αρκετά στον τομέα των πολυμέσων, επομένως ένα σημαντικό ποσοστό του περιεχομένου που δημιουργείται και προβάλλεται στο Διαδίκτυο ακολουθεί το συγκεκριμένο πρότυπο. Τα αντίστοιχα αρχεία μπορούν να έχουν πολύ καλή ποιότητα, ωστόσο όσο καλύτερη είναι η ποιότητα τόσο μεγαλύτερος είναι ο όγκος του αρχείου (apple, 2011).

Real Video Πρόκειται για ένα κλειστό πρότυπο το οποίο δημιουργήθηκε και υποστηρίζεται από τη RealNetworks. Είναι αρκετά δημοφιλές, λόγω της ελεύθερης διάθεσης του λογισμικού προβολής των αρχείων βίντεο τέτοιου τύπου. Η ποιότητα της εικόνας μπορεί να προσαρμοστεί ανάλογα με το επιθυμητό μέγεθος του αρχείου. Είναι ειδικά σχεδιασμένο για τη μεταφορά αρχείων ήχου μέσω δικτύων με περιορισμένο εύρος ζώνης (realnetworks 2, n.d). WMV (Windows Media Video) Είναι κλειστό πρότυπο που υποστηρίζεται από τη Microsoft. Δε βασίζεται αποκλειστικά σε τεχνολογίες της εταιρίας, αλλά χρησιμοποιεί μια μη προτυποποιημένη εκδοχή του MPEG-4. Το βίντεο μπορεί να συνδυαστεί με ήχο σε τύπο WMA. Το πρότυπο διασφαλίζει τη δημιουργία αρχείων βίντεο πολύ καλής ποιότητας ανεξάρτητα από το bit-rate τους και υποστηρίζει λειτουργίες διαχείρισης των δικαιωμάτων του ψηφιακού περιεχομένου (Microsoft n.d.)

Πρότυπα τρισδιάστατου περιεχομένου VRML (Virtual Reality Markup Language) Συνιστά ανοικτό πρότυπο κατά ISO. Υπάρχουν πολλές εφαρμογές για την προβολή περιεχομένου σε VRML, ωστόσο δεν είναι τόσο δημοφιλείς όσο οι εφαρμογές για την προβολή ήχου και βίντεο. Βέβαια στο Διαδίκτυο υπάρχουν πλέον αρκετά παραδείγματα εικονικών μουσείων και συλλογών. Η αλληλεπίδραση με το χρήστη επηρεάζει την κίνηση, τους ήχους και το φωτισμό του εικονικού περιβάλλοντος. Επειδή τα αρχεία VRML καταλαμβάνουν μεγάλο όγκο, όπως και τα αρχεία βίντεο, συνήθως λαμβάνονται από το μηχάνημα του χρήστη σε συμπιεσμένη μορφή και στη συνέχεια ο χρήστης μπορεί να τα δει τοπικά (web3d 1 n.d.). X3D Συνιστά ανοικτό πρότυπο κατά ISO. Αποτελεί το διάδοχο του VRML, καθώς διαθέτει πρόσθετη λειτουργικότητα και ποικίλες επεκτάσεις, ενσωματώνοντας τις βελτιώσεις στην αρχιτεκτονική του προτύπου, οι οποίες βασίστηκαν στη μακροχρόνια εμπειρία της κοινότητας των χρηστών της VRML και λαμβάνοντας υπόψη τις πιο πρόσφατες εξελίξεις στα χαρακτηριστικά του υλικού των εμπορικών συστημάτων για γραφικά. Επίσης, επιτρέπει την κωδικοποίηση του περιεχομένου σε μορφή XML. Δίνει τη δυνατότητα για τη δημιουργία αλληλεπιδραστικών γραφικών υψηλής ποιότητας που συνδυάζουν ήχο, βίντεο και δεδομένα τρισδιάστατου χαρακτήρα. Γενικά το τρισδιάστατο περιεχόμενο που αναπτύσσεται στο πλαίσιο των έργων ψηφιοποίησης συστήνεται να είναι συμβατό με το παρόν πρότυπο (web3d 2 n.d.).

Shockwave 3D Πρόκειται για την τεχνολογία που επιτρέπει την εισαγωγή τρισδιάστατων μοντέλων σε ένα από τα πιο δημοφιλή πακέτα λογισμικού για τη δημιουργία πολυμεσικού αλληλεπιδραστικού περιεχομένου για ιστοτόπους, CD-ROM και DVD-ROM, το Macromedia Director. Με τον τρόπο αυτό το τρισδιάστατο περιεχόμενο μπορεί να εμφανιστεί ως αρχείο τύπου Shockwave και επομένως μπορούν να το δουν όλοι οι χρήστες οι οποίοι διαθέτουν το αντίστοιχο plug-in, το οποίο διατίθεται ελεύθερα και είναι πολύ δημοφιλές. Το σημαντικότερο μειονέκτημα είναι ότι είναι κλειστό πρότυπο σε αντίθεση με το X3D. Σε σχέση με το πρότυπο αυτό υπάρχει μια μεγάλη ποικιλία από πηγές στο Διαδίκτυο (JustSkins n.d.). QuickTime VR Είναι μια διαδεδομένη τεχνολογία της Apple η οποία χρησιμοποιείται στην αποτύπωση χώρων με τη βοήθεια εικονικής πραγματικότητας. Είναι ανεξάρτητη από υπολογιστικές πλατφόρμες και έχει ως στόχο να μετατρέψει τη δισδιάστατη φωτογραφική αναπαράσταση σε τρισδιάστατο κόσμο σε συνδυασμό με αλληλεπιδραστικές λειτουργίες. Με τον τρόπο αυτό παρέχεται η δυνατότητα στο χρήστη να εξερευνήσει τρισδιάστατους χώρους μέσα από τον υπολογιστή του, χωρίς τη χρήση εξειδικευμένων μέσων (apple n.d).

Πρότυπα Μεταδεδομένων Από την σωστή επιλογή των προτύπων μεταδεδομένων κρίνεται σε μεγάλο βαθμό η επιτυχία ενός έργου ψηφιοποίησης και τεκμηρίωσης. Τα μεταδεδομένα, ως δομημένες πληροφορίες, επιτρέπουν στους χρήστες (και επίσης στα προγράμματα υπολογιστών) να ερμηνεύσουν γρήγορα την περιγραφή που τους δίνεται. Γι αυτό πολύ σημαντικός παράγοντας για αυτή τη διαδικασία είναι το ελεγχόμενο λεξιλόγιο. Με σωστή επιμέλεια λεξιλογίου μπορεί να γίνει εύκολη αναζήτηση της πληροφοριακής πηγής. Δηλαδή, ουσιαστικά, τα μεταδεδομένα είναι στοιχεία που λειτουργούν σε ένα υψηλότερο επίπεδο αφαίρεσης (Smith-Yoshimoura, Shein, 2001). Η λειτουργικότητα των μεταδεδομένων μεγιστοποιείται όταν ακολουθούνται καθιερωμένα πρότυπα. Με τον τρόπο αυτό διευκολύνεται ακόμη περισσότερο η αναζήτηση και η περιγραφή και οι ψηφιακές συλλογές γίνονται πιο διαλειτουργικές. Παρακάτω γίνεται συνοπτική παράθεση των προτύπων των μεταδεδομένων. Υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός από πρότυπα μεταδεδομένων τα οποία μπορούν να βρουν εφαρμογή σε έργα ψηφιοποίησης. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η δουλειά που έχει γίνει από το W3C για το πρότυπο Resource Description Framework (RDF) το οποίο είναι κατάλληλο για την παράσταση θησαυρού όρων (W3, 2004).

Άλλα πρότυπα τα οποία μπορούν να εφαρμοστούν σε έργα ψηφιοποίησης πολιτιστικού περιεχομένου είναι τα ακόλουθα: Digital Imaging Group DIG35 Metadata Specification, Version 1.1 (Cover Pages n.d.) MPEG7 το οποίο χρησιμοποιείται κυρίως για την τεκμηρίωση πολυμεσικού περιεχομένου (chiariglione 2, 2012) Text Encoding and Interchange (TEI) (TEI n.d.) Machine Readable Cataloguing (MARC) (The Library of Congress 1, 2012) Encoded Archive Description (EAD) (The Library of Congress 4, 2011) Metadata Encoding and Transmission Standard (METS) (The Library of Congress 4, 2012) Όμως το πιο διαδεδομένο πρότυπο μεταδεδομένων έχει καταστεί λόγω της απλότητάς του το Dublin Core, το οποίο είναι ένα σύνολο κανόνων που χρησιμοποιεί 15 στοιχεία (elements) για την περιγραφή ψηφιακών αντικειμένων με απώτερο σκοπό τον εύκολο εντοπισμό και ανάκτησή τους. Το πρότυπο αυτό χρησιμοποιείται για την περιγραφή ψηφιακών αντικειμένων όπως βίντεο, ήχο, εικόνες, κείμενο αλλά και πιο πολύπλοκων αντικειμένων όπως ιστοσελίδες. Η υλοποίησή του βασίζεται στις μεταγλώσσες «XML» (Extensible Markup Language) και «RDF» [Resource Description Framework] (Dublin Core n.d.).

Η σημασία και οι λειτουργίες των μεταδεδομένων Η εξέλιξη και η γρήγορη εξάπλωση των ψηφιακών πηγών ώθησε στην υιοθέτηση νέων προσεγγίσεων σχετικά με την οργάνωση, σε νέα μορφή, όλων αυτών των πολυποίκιλων πληροφοριακών πηγών, ώστε να τις καταστήσει προσβάσιμες. Τα μεταδεδομένα εξελίχθηκαν σε μία νέα προσέγγιση η οποία παίζει σημαντικότατο ρόλο στην ανάκτηση και χρήση της πληροφορίας, στην διαχείριση, στην διάδοση και στην διατήρηση των ψηφιακών πηγών σε ένα ψηφιακό περιβάλλον (Wisser, 2005 ) Tα μεταδεδομένα είναι ιδιαίτερα χρήσιμα για την ανάκτηση πληροφοριών με ακρίβεια και την αξιολόγηση των ψηφιακών πηγών. Συνεπώς, αναλυτικά και λεπτομερή μεταδεδομένα μπορούν να επηρεάσουν την μακροπρόθεσμη εξερεύνηση των πηγών (Hughes, 2004) O ρόλος των μεταδεδομένων σε περιβάλλοντα όπου οι χρήστες μπορούν να έχουν πρόσβαση στην πληροφορία χωρίς την βοήθεια μεσολαβητών: πιστοποιούν την αυθεντικότητα και τον βαθμό επάρκειας του περιεχομένου, καθιερώνουν και καταγράφουν το ευρύτερο πλαίσιο του περιεχομένου, αναγνωρίζουν και εξερευνούν τις δομικές σχέσεις που υπάρχουν μέσα και ανάμεσα στα πληροφοριακά αντικείμενα, παρέχουν ένα εύρος προσβάσιμων σημείων για ένα συνεχώς αυξανόμενο και πολυποίκιλο φάσμα χρηστών, δίνουν πρόσβαση σε μερικές πληροφορίες που ένας διαχειριστής πληροφοριών μπορεί να παρέχει σε ένα παραδοσιακό περιβάλλον αναζήτησης. (Gilliland, 2008)

Με την χρήση δομημένων περιγραφικών πληροφοριών, τα μεταδεδομένα μπορούν να ενισχύσουν την ικανότητα των χρηστών να ανακαλύψουν και να ερευνήσουν διεξοδικά τις πληροφοριακές πηγές. Επιπλέον τα μεταδεδομένα παρέχουν το πλαίσιο ενός πληροφοριακού αντικειμένου και διατηρούν την σχέση μεταξύ του αντικειμένου και του ψηφιακού υποκατάστατού του. Εξάλλου, τα μεταδεδομένα υποστηρίζουν τη διαχείριση των ψηφιακών αντικειμένων και διασφαλίζουν την μακροπρόθεσμη πρόσβαση σε αυτά, κρατώντας τα τεχνικά τους δεδομένα. Τα μεταδεδομένα ενισχύουν την ικανότητα των μουσείων, των αρχείων και των βιβλιοθηκών να εντοπίζουν την γενεαλογία των ψηφιακών αντικειμένων. Επιπλέον, βοηθούν να εντοπιστούν πνευματικά δικαιώματα άδειες αναπαραγωγής των πληροφοριών. Σχετικά με την διαλειτουργικότητα, τα μεταδεδομένα επιτρέπουν σε ποικίλους οργανισμούς να ανταλλάξουν και να ερευνήσουν πληροφορίες μέσα σε ένα κοινό σύστημα. Συνεπώς, επεκτείνουν τη χρήση των συλλογών των ιδρυμάτων μνήμης και ικανοποιούν τις απαιτήσεις κάθε χρήστη, ανεξαρτήτου γεωγραφικών περιορισμών (Gilliland, NISO, 2004)

Μεταδεδομένα Εικόνων (Image metadata) H δημιουργία μεταδεδομένων για εικόνες εχει ιδιαίτερα γνωρίσματα. Για παράδειγμα όταν ένα μουσειακό αντικείμενο έχει φωτογραφηθεί και η ψηφιακή εικόνα προβάλλεται στο διαδίκτυο σε χαμηλότερη ανάλυση και βάθος χρωμάτων από την αρχική έκδοση αυτής για λόγους προστασίας πνευματικών δικαιωμάτων, τότε είναι σημαντικό να διατηρούνται με κάθε λεπτομέρεια όλα τα δεδομένα για την αυθεντική εικόνα. Τα μεταδεδομένα που συνοδεύουν μια ψηφιακή εικόνα οφείλουν να παρέχουν όλες τις διαθέσιμες πληροφορίες για την αυθεντικότητα και την προέλευση της αυτής (JISC Digital Media, 2009). Τα μεταδεδομένα για μια εικόνα μπορεί ν’ αποθηκευτούν στην επικεφαλίδα του αρχείου ή σε μια ξεχωριστή βάση ή αρχείο και θεωρούνται σημαντικά για την ανάκτηση αυτής. Το δυσκολότερο σημείο για το συγκεκριμένο υλικό είναι να γίνει διαχωρισμός ανάμεσα στις πληροφορίες για τη φωτογραφία ως αντικείμενο και στις πληροφορίες που αυτή απεικονίζει. Εδώ ο εκάστοτε υπεύθυνος τεκμηρίωσης χρειάζεται να πάρει απόφαση για το επίπεδο λεπτομέρειας που θα φτάνει η καταλογογράφηση της εικόνας. Μια φωτογραφία μπορεί να περιγραφεί σύμφωνα με τις ανάγκες του προγράμματος και του χρήστη, το σκοπό που θα εξυπηρετήσει, τη συλλογή στην οποία ανήκει ή το κείμενο στο οποίο εμπεριέχεται και είναι κομμάτι του.

Filter, Sepia, Spectrum Πολλά ερευνητικά έργα έχουν ασχοληθεί με τα μεταδεδομένα για εικόνες, όπως το πρόγραμμα FILTER, το οποίο έχει αναπτύξει μια συγκεκριμένη φόρμα για την περιγραφή εικόνων (με στοιχεία για το μέγεθος της εικόνας και λεπτομέρειες για τη σάρωσή της, στοχεύοντας κυρίως στη καταγραφή πληροφοριών σχετικά με την προέλευση και την ιστορία της φωτογραφίας). Εξίσου αξιόλογη προσπάθεια αποτελεί το έργο SEPIA που ολοκληρώθηκε το Το έργο είχε ως στόχο να προωθήσει θέματα και εμπειρίες σχετικά με τη διατήρηση φωτογραφικού υλικού. Έχει εκδώσει οδηγίες καταλογογράφησης φωτογραφιών, οδηγίες για τη διατήρηση και συντήρηση αυτών και εστιάζει γενικώς σε θέματα διαχείρισης, οργάνωσης και περιγραφής ψηφιακών φωτογραφικών συλλογών. Σημαντικό πρότυπο μεταδεδομένων που χρησιμοποιούνταν ευρέως μέχρι και το 2008 για την τεκμηρίωση εικόνων από την μουσειακή κοινότητα είναι το SPECRTUM (Ukoln, 2008).

Η χρήση πρακτικών μεταδεδομένων στις ψηφιακές συλλογές στην Ελλάδα Απώτερος σκοπός της ψηφιοποίησης συλλογών διαφόρων ιδρυμάτων είναι η διαφύλαξη αλλά και η διάδοση σε ψηφιακή μορφή του περιεχομένου των συλλογών αυτών. Προς αυτήν την κατεύθυνση κινήθηκαν την περασμένη δεκαετία διάφορα Ελληνικά ανώτερα και ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα τα οποία με τη βοήθεια κοινοτικών χρηματοδοτήσεων και άλλων ερευνητικών δράσεων, δημιούργησαν ιδρυματικά αποθετήρια με σκοπό να διαχειριστούν αποτελεσματικά προπτυχιακές και μεταπτυχιακές εργασίες, επιστημονικές δημοσιεύσεις, γκρίζα βιβλιογραφία, ιστορικά αρχεία ή και ακόμη εκπαιδευτικά βοηθήματα. Τα δύο βασικότερα πρότυπα μεταδεδομένων που χρησιμοποιούνται από τα ιδρυματικά αποθετήρια είναι το Dublin Core (DC) και το Open Archives Initiative Protocol for Metadata Harvesting [OAI-PMH] ( Μπάνος, 2007). Eνδεικτικός κατάλογος ψηφιακών ιδρυματικών αποθετηρίων: Ψηφιακές Συλλογές Νεοελληνικής Γραμματείας και Τέχνης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Βιβλιοθήκη n.d.). Πέργαμος – Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Υπολογιστικού Κέντρου Βιβλιοθηκών ΕΚΠΑ (Πέργαμος n.d.). Ανέμη – Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κρήτης (Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κρήτης n.d.). Ψηφίδα – Ψηφιακή Βιβλιοθήκη & Ιδρυματικό Καταθετήριο του Πανεπιστημίου Μακεδονίας (Ψηφιακή Βιβλιοθήκη & Ιδρυματικό Καταθετήριο του Πανεπιστημίου Μακεδονίας n.d.). Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Πανεπιστημίου Πειραιά (Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Πανεπιστημίου Πειραιά n.d.). Νημερτής - Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Πανεπιστημίου Πατρών (Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Πανεπιστημίου Πατρών n.d.). Ψηφιακή Βιβλιοθήκη του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου (Ψηφιακή Βιβλιοθήκη του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου n.d.). Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Πάνδημος του Παντείου Πανεπιστημίου (Ψηφιακή Βιβλιοθήκη του Παντείου Πανεπιστημίου n.d.). Εύρηκα – Ιδρυματικό Καταθετήριο Ανοικτής Πρόσβασης του ΑΤΕΙ Θεσσαλονίκης ( openarchives, 2010).

Φωτογραφικο αρχείο Μουσείου Μπενάκη Σημαντική, τεκμηριωμένη ψηφιακή συλλογή στον τομέα του πολιτισμού κατέχει το Μουσείο Μπενάκη. Με αρκετές ψηφιοποιημένες συλλογές, μεταξύ αυτών και του φωτογραφικού αρχείου του και με εργασίες ηλεκτρονικής τεκμηρίωσης των μεταδεδομένων των αντικειμένων, το μουσείο Μπενάκη κατέχει ίσως τον πιο διαλειτουργικό και τεκμηριωμένο ιστότοπο πολιτιστικού ιδρύματος στην Ελλάδα. Επιπλέον η ένταξη του Μουσείου στην Ψηφιακή Σύγκλιση (digital plan, 2009) και με την συνδρομή της Ευρωπαϊκής Ένωσης, έχει ως σκοπό την προβολή των συλλογών και δράσεων του στον παγκόσμιο ιστό. Η παρακατω εικόνα παρουσιάζει μία φωτογραφία από το φωτογραφικό αρχείο του Μουσείου Μπενάκη που πλαισιώνεται από μεταδεδομένα τεκμηρίωσης. Στον κατάλογο των μεταδεδομένων περιλαμβάνονται τα εξής: Συλλογή Χρονολογία Δημιουργός Είδος Αρ. Ευρετηρίου της φωτογραφίας

Αρχείο για τον Ελ. Βενιζελο & τη νεοτερη Ελληνικη Ιστορια Άλλη μία ενδιαφέρουσα ψηφιοποιημένη συλλογή η οποία είναι προσβάσιμη από το διαδίκτυο είναι το εικονικό αρχείο για τον Ελευθέριο Κ. Βενιζέλο και την νεότερη Ελληνική Ιστορία, η οποία έχει προκύψει από τα δύο έργα ψηφιοποίησης και τεκμηρίωσης που έχει αναλάβει το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών. Πχ σε μια εικόνα του αρχειου αυτου, φαίνονται τα μεταδεδομένα που παρέχονται για τις φωτογραφίες, τα οποία περιλαμβάνουν: Είδος φωτογραφικού υλικού (φωτογραφια) Κύριος Τίτλος (πορτραιτο Ελ. Βενιζελου) Χρονολογία (1903) Έκταση φωτογραφικού υλικού (1) Χρώμα φωτογραφικού υλικού (Α/Μ) Διαστάσεις φωτογραφικού υλικού (13*cm) Ύλη φωτογραφικού υλικού (χαρτι) Γνησιότητα τεκμηρίου (πρωτοτυπο) Φυσική κατάσταση Φωτογραφίας (καλη) Περίληψη (Πορτραιτο του ελ Βενιζ, η λεζαντα γραφει Ελευθεριος Κ. Βενιζελος εν έτει 1903) Εικονιζόμενοι στην φωτογραφία (Ελ. Κ. Βενιζελος, ) Θέματα (Κοινωνια, Πολιτικη)

αρχειο ΕΡΤ Το μεγαλύτερο όμως έργο ψηφιοποίησης και προβολής αρχείου είναι μέχρι στιγμής στην Ελλάδα, το Ψηφιακό Αρχείο της ΕΡΤ. Το έργο ξεκίνησε πιλοτικά με συγχρηματοδότηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης μέσω του έργου Κοινωνία της Πληροφορίας του Γ’ ΚΠΣ και συνεχίζει με αποκλειστική χρηματοδότηση της ΕΡΤ Α.Ε. Το ψηφιοποιημένο αρχείο περιλαμβάνει ηχογραφήσεις, βιντεοσκοπήσεις, ταινίες, ντοκιμαντέρ, συνεντεύξεις, εφημερίδες, έγγραφα, φωτογραφίες κ.α. Το Κέντρο Ψηφιακής Τεκμηρίωσης της ΕΡΤ περιλαμβάνει τις εξής διαδικασίες: συμβατική αρχειοθέτηση, αποκατάσταση του πρωτότυπου αρχειακού υλικού, ψηφιοποίηση κάθε αναλογικού αρχείου, τεκμηρίωση, ηλεκτρονική αρχειοθέτηση, ποιοτικός έλεγχος.

Τα ψηφιοποιημένα αρχεία είναι όλα στην διάθεση του κοινού μέσω του ιστότοπου του αρχείου της ΕΡΤ. Κομμάτι της μεγάλης επιτυχίας του συνολικού έργου ψηφιοποίησης της ΕΡΤ υπήρξε η εφαρμογή προτύπων στη διαχείριση των τεκμηρίων και ο εμπλουτισμός των μεταδεδομένων. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη σωστή διάχυση του οπτικοακουστικού αρχείου στο διαδίκτυο. Το πρότυπο μεταδεδομένων που χρησιμοποιείται είναι το EBU Core Metadata Set (EBU-TECH3293)- έκδοση ν1.3 Στη εικόνα που ακολουθεί φαίνεται φωτογραφία από το ψηφιοποιημένο φωτογραφικό αρχείο της ΕΡΤ. Τα μεταδεδομένα που πλαισιώνουν την φωτογραφία είναι τα εξής: Κωδικός τεκμηρίου Τύπος ψηφιακού αρχείου Τίτλος Χρονολογία Λήψης Χαρακτηρισμός Κατηγορία Περιγραφή περιεχομένου Δικαιώματα Φορμά, Φυσικάκαι Τεχνικά Χαρακτηριστικά Χρηματοδότηση Ψηφιοποίησης/Τεκμηρίωσης Τελευταία ενημέρωση

Europeana Η Europeana, η ψηφιακή βιβλιοθήκη, αρχείο και μουσείο της Ευρώπης, είναι πιθανότατα το πιο φιλόδοξο πολιτιστικό σχέδιο που έχει αναληφθεί μέχρι σήμερα σε ευρωπαϊκή κλίμακα, στο οποίο εντάσσονται πολιτιστικά ιδρύματα από διάφορους τομείς και από όλα τα κράτη μέλη. Η Europeana ξεκίνησε ως πρότυπο σχέδιο το 2008, προσφέροντας πρόσβαση σε περίπου 2 εκατομμύρια ψηφιοποιημένα αντικείμενα, μεταξύ των οποίων βιβλία, χάρτες, εφημερίδες, επιθεωρήσεις, φωτογραφίες, ηχητικό υλικό και βιντεοσκοπήσεις. Σε διάστημα μικρότερο των δύο ετών οι συλλογές της περιλαμβάνουν πάνω από 15 εκατομμύρια ψηφιοποιημένα αντικείμενα, υπερβαίνοντας τον αρχικό στόχο των 10 εκατομμυρίων ψηφιοποιημένων αντικειμένων μέχρι το τέλος του Σήμερα περίπου150 πολιτιστικά ιδρύματα συνεισφέρουν με έργα στον ιστότοπο. Αν και η Europeana δέχεται τη θερμή υποστήριξη διαφόρων ευρωπαϊκών ιδρυμάτων και μεμονωμένων κρατών μελών, θα πρέπει ωστόσο να σημειωθεί ότι η συμμετοχή κάθε κράτους μέλους είναι άνιση. Κατά την έναρξη λειτουργίας του ιστότοπου, πάνω από το 50% των αντικείμενων προέρχονταν από γαλλικές συλλογές. Σήμερα, η Γαλλία παραμένει ο μεγαλύτερος συνεργάτης με συνεισφορά του 18% των ψηφιοποιημένων αντικειμένων, και ακολουθεί η Γερμανία με 17% των ψηφιοποιημένων αντικειμένων. Από μερικά κράτη μέλη προέρχεται μικρός μόνο αριθμός ψηφιοποιημένων αντικειμένων που είναι προσβάσιμα μέσω του ιστότοπου, και για πολλά από αυτά λείπουν οι λέξεις-κλειδιά που ορίζουν την πολιτιστική και πνευματική τους κληρονομιά.

Η Europeana επηρέασε σημαντικά τις συζητήσεις στα κράτη μέλη σχετικά με την ένταξη της πολιτιστικής κληρονομιάς σε ανοικτά αποθετήρια. Η δημιουργία της γερμανικής ψηφιακής βιβλιοθήκης αποτελεί, για παράδειγμα, άμεση συνέπεια της ανάπτυξης της Europeana. Ο ιστότοπος επιτάχυνε επίσης τις συζητήσεις μεταξύ των κατόχων δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας και πολιτιστικών ιδρυμάτων σε διάφορες χώρες σχετικά με τους καλύτερους τρόπους παρουσίασης έργων που καλύπτονται από δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας. Ο ιστότοπος της Europeana λειτουργεί ως δικτυακή πύλη και φορέας συγκέντρωσης που παρέχει πρόσβαση σε υλικό αποθηκευμένο κατά τρόπο αποκεντρωμένο στα πολιτιστικά ιδρύματα. Επί του παρόντος δεν φιλοξενεί περιεχόμενο. Η πλατφόρμα της Europeana βασίζεται σε λογισμικό ανοικτού κώδικα (open source). Η Ελλάδα συμμετέχει στην Europeana μέσα από το πρόγραμμα EuropeanaLocal, ένα Δίκτυο Ορθής Πρακτικής χρηματοδοτούμενο από το πρόγραμμα eContenplus vi της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, το οποίο ξεκίνησε την λειτουργία του τον Ιούνιο του Σκοπός του είναι να βοηθήσει τοπικές και περιφερειακές βιβλιοθήκες, μουσεία, αρχεία και συλλογές οπτικοακουστικού υλικού να καταφέρουν να αναδείξουν περισσότερο τον πλούτο των ψηφιοποιημένων συλλογών τους μέσα από την πύλη της Europeana και να προσφέρουν νέες υπηρεσίες (Γαρουφάλου et al, 2010). Στην παρακατω εικόνα φαίνεται η διαδικτυακή πύλη Europeana.

Σήμερα επτά πολιτιστικοί φορείς αποτελούν την πρώτη ομάδα οργανισμών που έχουν εντάξει ή θα εντάξουν και θα αναδείξουν το ψηφιακό περιεχόμενό τους μέσω της Ψηφιακής Πύλης Europeana: Αμερικάνικη Γεωργική Σχολή - Βιβλιοθήκη «Δημήτρης & Αλίκη Περρωτή». Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Βέροιας. Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Μέγαρο Μουσικής – Μεγάλη Μουσική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος «Λίλιαν Βουδούρη». Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας – Περιφερειακό Τμήμα Κέρκυρας Κέρκυρας. Εβραϊκό Μουσείο της Ελλάδος

Προσβαση στα image metadata αγνωστης εικόνας ( μεσω Exif viewer)

Σβησιμο metadata