ΗΜΕΡΙΔΑ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ ΣΧΟΛΙΚΩΝ ΣΥΜΒΟΥΛΩΝ ΓΙΑ ΤΑ ΝΕΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΑ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ, ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΚΑΙ ΛΥΚΕΙΟΥ Δευτέρα 10 Οκτωβρίου 2016 Υπουργείο.

Παρουσίαση με θέμα: "ΗΜΕΡΙΔΑ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ ΣΧΟΛΙΚΩΝ ΣΥΜΒΟΥΛΩΝ ΓΙΑ ΤΑ ΝΕΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΑ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ, ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΚΑΙ ΛΥΚΕΙΟΥ Δευτέρα 10 Οκτωβρίου 2016 Υπουργείο."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 ΗΜΕΡΙΔΑ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ ΣΧΟΛΙΚΩΝ ΣΥΜΒΟΥΛΩΝ ΓΙΑ ΤΑ ΝΕΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΑ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ, ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΚΑΙ ΛΥΚΕΙΟΥ Δευτέρα 10 Οκτωβρίου 2016 Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων Πρόγραμμα Σπουδών Λυκείου στο ΜτΘ Παρουσίαση ΠΣ- Βήματα διδασκαλίας- Πρακτικές οδηγίες Μαρία Συργιάννη, Σχολική Σύμβουλος θεολόγων

2 ΛΥΚΕΙΟ - Πρόγραμμα Σπουδών στα Θρησκευτικά Λυκείου (ΦΕΚ Β 2906/13-09-2016) -Οδηγός Εκπαιδευτικού -Οδηγίες διδασκαλίας -Εκπαιδευτικό Υλικό http://www.iep.edu.gr/index.php/el/?option=co m_content&view=article&id=451

3 Ο σχεδιασμός του νέου Προγράμματος Σπουδών (ΠΣ) στα Θρησκευτικά Λυκείου λαμβάνει υπόψη: Τη γενική και την ειδική σκοποθεσία της Εκπαίδευσης, σύμφωνα με το υφιστάμενο νομικό πλαίσιο, το οποίο απορρέει από το Σύνταγμα της Ελλάδας και τους βασικούς νόμους για την Εκπαίδευση και ειδικότερα το Λύκειο. Τις επιστημονικές προτάσεις της σύγχρονης θρησκειοπαιδαγωγικής, σε συνδυασμό με τις νέες θεωρίες μάθησης και διδακτικής μεθοδολογίας. Τα παιδαγωγικά χαρακτηριστικά των (μετ)εφήβων μαθητών, την προγενέστερη γνώση και τα μαθησιακά επιτεύγματά τους, τις εμπειρίες που κομίζουν από το περιβάλλον στο οποίο ζουν και επιπλέον τις προσδοκίες και τις ιδιαίτερες ανάγκες τους στο μαθησιακό πεδίο του Μαθήματος των Θρησκευτικών (ΜτΘ).

4 Τον εκπαιδευτικό προσανατολισμό και την ανάπτυξη των περιεχομένων του νέου ΠΣ στα Θρησκευτικά Δημοτικού και Γυμνασίου. Το πλαίσιο οργάνωσης, τις παιδαγωγικές αρχές, τους εκπαιδευτικούς προσανατολισμούς καθώς και το σύστημα αξιολόγησης του Λυκείου Την επικρατούσα τοπική θρησκευτική παράδοση (Ορθοδοξία), ως θεμελιώδη πυλώνα του θρησκευτικού γραμματισμού των μαθητών και το ευρύτερο θρησκευτικό και πολιτισμικό πλαίσιο το οποίο την περιβάλλει. Τη συνθετότητα του σύγχρονου κοινωνικού και πολιτισμικού ιστού, όπως διαμορφώνεται σε τοπικό, ευρωπαϊκό και οικουμενικό επίπεδο και τις ειδικές μορφωτικές και εκπαιδευτικές ανάγκες που προκύπτουν από αυτή.

5 Γενικοί Σκοποί της θρησκευτικής εκπαίδευσης στο Λύκειο -Η ανάπτυξη προσωπικής ταυτότητας -Ο ανθρωπιστικός χαρακτήρας και η ελληνική πολιτισμική ιδιοπροσωπία -Ο θρησκευτικός γραμματισμός -Η κριτική θρησκευτικότητα -Η διαπολιτισμική διάσταση της θρησκευτικής εκπαίδευσης -Η κοινωνικοποίηση των μαθητών -Η λειτουργία της τάξης ως κοινότητας μάθησης

6 Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ έχοντας αφετηρία τις αρχές του πραγματισμού, αφομοιώνει παιδαγωγικά στοιχεία του κοινωνικού εποικοδομισμού και προωθεί διαδικασίες βιωματικής μάθησης, οι οποίες σχετίζονται με τις καθημερινές εμπειρίες των μαθητών και διερευνητικής ανακάλυψης που προάγουν την κριτική και δημιουργική σκέψη.

7 Καινοτομίες του νέου ΠΣ Σύνδεση της θρησκείας με τη σημερινή εποχή, τις εμπειρίες των μαθητών και την εγγύτητα της πραγματικής ζωής. Κατανόηση του οικείου θρησκευτικού, κοινωνικού και πολιτισμικού περιβάλλοντος αφενός και αφετέρου της σύνθετης παγκόσμιας πραγματικότητας στη σύγχρονη κοινωνία

8 Αλλαγή στο ρόλο του εκπαιδευτικού - μαθητή *υπέρβαση της μετωπικής διδασκαλίας και του σχολικού εγχειριδίου (υπό μορφή δοκιμίων) *εισαγωγή ενός πολυτροπικού σχεδιασμού στη διδασκαλία και στη μάθηση, με επίκεντρο τη διερευνητική και τη βιωματική μέθοδο, με χρήση ποικίλου εκπαιδευτικού υλικού *ενεργοποίηση και συμμετοχή όλων των μαθητών σε διαδικασίες ουσιαστικής μάθησης με ουσιαστικό διάλογο, κριτική διερεύνηση και προσέγγιση του θρησκευτικού φαινομένου Αξιολόγηση των προσδοκώμενων αποτελεσμάτων

9

10 Η δομή του νέου Προγράμματος Σπουδών (εννοιοκεντρικό) Σε κάθε τάξη του Λυκείου Θεματικός προσανατολισμός της τάξης: Γενικός τίτλος. Ειδικοί στόχοι της τάξης: Προσδιορίζουν αδρομερώς τις μαθησιακές επιδιώξεις σε κάθε τάξη. Βασίζονται στους γενικούς σκοπούς και στους παιδαγωγικούς και εκπαιδευτικούς άξονες του Λυκείου, τους οποίους υπηρετούν και εξειδικεύουν. Θεματικές Ενότητες της τάξης: Επιλεγμένες θεμελιώδεις θρησκευτικές έννοιες γύρω από τις οποίες συγκροτείται και αναπτύσσεται η μαθησιακή διαδικασία με βάση τους ειδικούς στόχους της τάξης. Κάθε βασική έννοια αποτελεί μια Θεματική Ενότητα (ΘΕ) και περιλαμβάνει πέντε (05) διδακτικά δίωρα. Στην Α΄ και τη Β΄ τάξη αντιστοιχούν από πέντε (05) βασικές έννοιες με πέντε διδακτικά δίωρα καθεμία (5 Χ 5 = 25 δίωρα), ενώ στη Γ΄ τάξη αντιστοιχούν τρεις (03) βασικές έννοιες με πέντε (04) διδακτικά δίωρα καθεμία (3 Χ 4 = 12 δίωρα). Διδακτικές Ενότητες της τάξης: Σε κάθε διδακτικό δίωρο αναπτύσσεται μία επιμέρους έννοια που παράγεται απαγωγικά από τη βασική έννοια της ΘΕ, με βάση τις παιδαγωγικές έρευνες και γνώσεις για τη μέση εφηβεία, τη σχέση των νέων με τη θρησκεία και το επίπεδο του θρησκευτικού τους γραμματισμού.

11

12

13

14 έννοια Άνθρωπος/πρόσωπο αναζήτηση του Θεού αυτογνωσίαεπικοινωνία ήθος αγιότητα

15

16 Εκπαιδευτικό Υλικό (ισχύει για όλες τις ενότητες της τάξης) Παραγωγή νέου, πρωτότυπου και συμβατού με το παρόν ΠΣ εκπαιδευτικού υλικού (Βιβλίο), στο πλαίσιο της συγκεκριμένης φιλοσοφίας και μεθοδολογίας του, με βάση: βιβλικά, πατερικά και ιστορικά κείμενα από την Ορθόδοξη εκκλησιαστική παράδοση, τις άλλες χριστιανικές παραδόσεις, τις άλλες θρησκείες, καθώς και από την αρχαιοελληνική γραμματεία, αξιοποίηση θεολογικών, λογοτεχνικών, λαογραφικών, ιστορικών, φιλοσοφικών, κοινωνιολογικών, ψυχολογικών και άλλων επιστημονικών κειμένων και δοκιμίων, αξιοποίηση ποιητικών, καλλιτεχνικών και μουσικών έργων, αξιοποίηση ιστορικών μνημείων και έργων τέχνης, καθώς και ποικίλου εικαστικού και φωτογραφικού υλικού, αξιοποίηση αποσπασμάτων και αναφορών από τον Τύπο, αξιοποίηση των ΤΠΕ και εν γένει των πολυμεσικών εκπαιδευτικών εργαλείων (εικόνα, ήχος, διαδίκτυο), αξιοποίηση των σύγχρονων και κατάλληλων για κάθε θεματική ενότητα στρατηγικών μάθησης. Στο ίδιο πλαίσιο είναι επίσης δυνατό να αξιοποιηθούν κατάλληλα επεξεργασμένα ή προσαρμοσμένα: στοιχεία και εκπαιδευτικά αντικείμενα από παλαιότερα εγκεκριμένα διδακτικά υλικά (βιβλία και λογισμικά) του ΥΠΑΙΘ/Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, στοιχεία και εκπαιδευτικά αντικείμενα από το Αποθετήριο Μαθησιακών Αντικειμένων Φωτόδεντρο: http://photodentro.edu.gr/lor στοιχεία και εκπαιδευτικά αντικείμενα από το Οπτικοακουστικό Αρχείο της ΕΡΤ: http://mam.avarchive.gr/portal στοιχεία και εκπαιδευτικά αντικείμενα από Συλλογές Πολιτισμικών Φορέων. http://photodentro.edu.gr/lorhttp://mam.avarchive.gr/portal Περισσότερες λεπτομέρειες για το εκπαιδευτικό υλικό ανά τάξη και ανά θεματική ενότητα βλ. στον Οδηγό για τον Εκπαιδευτικό στα Θρησκευτικά Λυκείου.

17 Στήλες του ΠΣ για κάθε διδακτικό δίωρο 1.Προσδοκώμενα Μαθησιακά Αποτελέσματα 2.Αξιολόγηση 3.Μέθοδος διδασκαλίας- Δραστηριότητες: Βιωματική (Μ. Kalantzis, Cope, 2013) Διερευνητική (C.Erricker, 2010)

18

19 Σχεδιασμός και βήματα στη διδασκαλία Μελετούμε τους γενικούς σκοπούς της Θρησκευτικής Εκπαίδευσης στο Λύκειο και τη δομή του νέου Προγράμματος Σπουδών που βρίσκονται στην αρχή του Προγράμματος Σπουδών, καθώς και τους ειδικούς στόχους κάθε τάξης, που βρίσκονται στην αρχή των Θεματικών Ενοτήτων κάθε τάξης. Μελετούμε τη μεθοδολογία, όπως παρουσιάζεται στον Οδηγό Εκπαιδευτικού Λυκείου (σελίδα 42 κ.ε.). Στη διδασκαλία μας θα χρησιμοποιήσουμε Βιωματική ή Διερευνητική μέθοδο, με τα βήματα που περιγράφονται εκεί.

20 Διερευνητική ( C.Erricker, 2010) - Περιγράφοντας -Εφαρμόζοντας -Διερευνώντας -Αναπλαισιώνοντας -Αξιολογώντας Βιωματική (Μ. Kalantzis, Cope, 2013 ) -Βιώνοντας -Νοηματοδοτώντας -Αναλύοντας -Εφαρμόζοντας Οδηγός Εκπαιδευτικού Λυκείου (σελίδα 42 κ.ε.).

21 - Μελετούμε τα Προσδοκώμενα Μαθησιακά Αποτελέσματα σε συνδυασμό με την Αξιολόγηση. (Οδηγός) θα πρέπει να καλύψουμε όλα τα Προσδοκώμενα Μαθησιακά Αποτελέσματα κάθε Διδακτικής Ενότητας και ιδιαίτερα αυτά που είναι αξιολογητέα. (Για την αξιολόγηση του μαθητή στον Οδηγό Εκπαιδευτικού Δημοτικού – Γυμνασίου (σελίδα 229).

22 Α΄ ΤΑΞΗ ΘΕ1. ΑΝΘΡΩΠΟΣ/ΠΡΟΣΩΠΟ 1.1 ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΘΕΟΥ (1 ο δίωρο) Προσδοκώμενα Μαθησιακά Αποτελέσματα ΑξιολόγησηΜέθοδος - Δραστηριότητες Οι μαθητές/ μαθήτριες να: --προσδιορίζουν τα κίνητρα της αναζήτησης του Θεού, - -διερευνούν την καθολικότητα της θρησκευτικής αναζήτησης στην ιστορία του ανθρώπου, - -εξετάζουν τη σύνδεση της αναζήτησης του Θεού με τη θρησκεία. --Έκφραση κριτικής στάσης σε θέματα θρησκευτικής αναζήτησης και πίστης. --Αναγνώριση των κινήτρων και της καθολικότητας της πνευματικής και θρησκευτικής αναζήτησης. --Διατύπωση συλλογισμών για την ανάπτυξη της θρησκευτικότητας (σχέσης με τη θρησκεία). Προτείνεται η βιωματική μέθοδος με κύρια βήματα τα εξής: Βιώνοντας: Έκφραση εμπειρίας των μαθητών για την αναζήτηση. Νοηματοδοτώντας: Θεμελιώδη υπαρξιακά ερωτήματα και η απάντηση της θρησκείας. Διαπίστωση της καθολικότητας του θρησκευτικού φαινομένου. Αναλύοντας: Η ανάπτυξη της θρησκευτικότητας. Τύποι θρησκευτικότητας. Εφαρμόζοντας: Τεκμηρίωση προσωπικής στάσης σε υπαρξιακά ερωτήματα με χρήση επιχειρημάτων και κατάλληλης θρησκευτικής ορολογίας.

23 Ακολουθώντας τα βήματα που περιγράφονται στη στήλη Μέθοδος – Δραστηριότητες σχεδιάζουμε τη διδασκαλία μας, ανάλογα με τις μαθησιακές ανάγκες και το προφίλ κάθε τάξης. Χρησιμοποιούμε την ανάλυσή τους, που βρίσκεται στον Οδηγό Εκπαιδευτικού και ακολουθούμε τις δραστηριότητες που περιγράφονται εκεί. Για την εφαρμογή των δραστηριοτήτων του Οδηγού Εκπαιδευτικού, υπάρχει προτεινόμενο/ενδεικτικό υλικό που είναι αναρτημένο στην ιστοσελίδα του ΙΕΠ. -Μπορούμε βέβαια να χρησιμοποιήσουμε δικές μας δραστηριότητες ή υλικό. -Μπορούμε επίσης να χρησιμοποιήσουμε αντίστοιχα κείμενα και εικόνες από τα βιβλία που έχουν διανεμηθεί στους μαθητές.

24 ΟΔΗΓΟΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ Α τάξη 1.1 ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΘΕΟΥ (1 ο δίωρο) Προτεινόμενη Μέθοδος - Ενδεικτικές Δραστηριότητες Επιλέγεται η βιωματική μέθοδος, σύμφωνα με τα προβλεπόμενα στο ΠΣ. 1. Βιώνοντας: Έκφραση εμπειρίας των μαθητών/μαθητριών για την αναζήτηση. «Μουσική δραστηριότητα-συμπλήρωση κενών». Δίνεται Φύλλο Εργασίας με τους στίχους του Αλκίνοου Ιωαννίδη, από το τραγούδι «Ο Προσκυνητής» αφήνοντας κενά για να συμπληρώσουν τις λέξεις ακούγοντας το τραγούδι (αγάπη, έρωτας, κάποιος, ταξίδι, αναζήτηση, δρόμος, ψυχή που κυλά, προσευχή). Αφού ακούσουν το τραγούδι, οι μαθητές/μαθήτριες απαντούν στις παρακάτω ερωτήσεις: 1) Τι αναζητά ο προσκυνητής; 2) Πως τα αναζητά, με ποιο τρόπο; και 3) Τι είναι η ζωή για τον προσκυνητή; Τι είναι αυτό που της δίνει νόημα; Εναλλακτικά: «Ερωτήσεις σε «TPS: Think, Pair, Share (σκέψου, συζήτησε, μοιράσου)» με θέμα ένας ναυαγός σε νησί (προβολή αποσπάσματος ταινίας «Ο Ναυαγός»). Ποιες είναι οι ανάγκες του, τι αναζητάει, τι πρέπει να κάνει για να επιβιώσει;

25 2. Νοηματοδοτώντας: Θεμελιώδη υπαρξιακά ερωτήματα και η απάντηση της θρησκείας. Διαπίστωση της καθολικότητας του θρησκευτικού φαινομένου. «TPSS: Think, Pair, Square, Share (σκέψου, συζήτησε ανά 2 και ανά 4, μοιράσου)». Δίνονται ή προβάλλονται εικόνες με ανθρώπους που λατρεύουν με διάφορους τρόπους τον Θεό ή εικόνες με σύγχρονους ανθρώπους που απευθύνονται στον Θεό (αθλητές/αθλήτριες, καλλιτέχνες, διανοούμενοι/διανοούμενες). Οι μαθητές/μαθήτριες εφαρμόζουν την τεχνική με βάση τις ερωτήσεις: Τι σκέφτεται, ποια αισθήματα έχει, γιατί το κάνει, πού βρίσκεται ο Θεός για αυτούς; Εναλλακτικά: Με αφορμή ένα τραγούδι, π.χ. Joan Osborne, «What if God was one of us», οι μαθητές/μαθήτριες γράφουν σε αυτοκόλλητα χαρτάκια μέχρι 2 ερωτήσεις προς τον Θεό. Στη συνέχεια τα κολλούν πάνω σε ένα μεγάλο χάρτινο ερωτηματικό που έχουν τοποθετήσει στον πίνακα και τα διαβάζουν. Αναστοχάζονται διαβάζοντας (μπορεί να διαβάσει δυνατά ο/η εκπαιδευτικός) τις ερωτήσεις των άλλων απαντώντας στη συνέχεια στις εξής ερωτήσεις: 1) ποια είναι τα θεμελιώση ερωτήματα του ανθρώπου, για τα οποία όλοι αναζητούν απαντήσεις; και 2) δίνει σε αυτά απαντήσεις η θρησκεία;

26 3. Αναλύοντας: Η ανάπτυξη της θρησκευτικότητας. Τύποι θρησκευτικότητας «Ομαδοσυνεργασία και «Επ’ αυτού θα είχα να πω…»» Δίνονται αποσπάσματα κειμένων (Γιανναράς, Μακράκης, Lenoir) σε ομάδες και ζητείται ο παρουσιαστής/η παρουσιάστρια κάθε ομάδας να τοποθετηθεί σύντομα- ξεκινώντας «Επ’ αυτού θα είχα να πω…»- σε θέματα όπως α) η καθολικότητα του φαινομένου της θρησκείας, β) πώς κρίνει τις θρησκείες ο Θεός, γ) θρησκεία και Εκκλησία. Μετά από κάθε τοποθέτηση γίνονται ερωτήσεις. Κάθε ομάδα παραδίδει γραπτά τις θέσεις της. Εναλλακτικά: «Μελέτη περίπτωσης» σύγχρονων προσωπικοτήτων και του διαφορετικού πλαισίου τους σχετικά με τις θέσεις τους και για τον Θεό και τη θρησκεία (π.χ. Κατσιάρας-Βαμβουνάκη, Ντολντό- Σεβερέν).

27 4. Εφαρμόζοντας: Τεκμηρίωση προσωπικής στάσης σε υπαρξιακά ερωτήματα με χρήση επιχειρημάτων και κατάλληλης θρησκευτικής ορολογίας. «Αντιγνωμίες» σε ζευγάρια ενώπιον της ολομέλειας. Κάθε μαθητής/ μαθήτρια παίρνει μία κάρτα ρόλου (π.χ. ενός πιστού χριστιανού που εκκλησιάζεται, ενός πιστού μη θρησκευόμενου κ.λπ.). Ζητείται να σκεφτούν με βάση τον ρόλο που ανέλαβαν και όσα έχουν προηγηθεί στο μάθημα και να επιχειρηματολογήσουν για το εξής θέμα: «Τι δίνει νόημα στη ζωή μου;». Αφού σκεφτούν και γράψουν για τρία λεπτά τα επιχειρήματά τους ζητείται να σηκωθούν δύο και να εκφράσουν με τη σειρά τις απόψεις τους και να διαλεχθούν κρίνοντας τις θέσεις του άλλου/της άλλης. Δίνεται συγκεκριμένος χρόνος για την αντιγνωμία του ζευγαριού και ακολουθεί συζήτηση με την ολομέλεια. Μπορεί να επαναληφθεί με άλλο ζευγάρι. Αν δεν υπάρχει χρόνος μπορεί να δημιουργηθούν από την αρχή ζευγάρια και να διαλεχθούν ταυτόχρονα. Αφού λήξει ο χρόνος ερωτώνται όλοι α) πώς ένιωσαν, β) ποια γνώμη είχε βαρύτητα και γιατί και γ) ποιο είναι το νόημα της ζωής για αυτούς/αυτές και αν επηρεάστηκαν από όσα άκουσαν και έζησαν στις «αντιγνωμίες»; Εναλλακτικά: Γράφουν μια σελίδα ημερολογίου ή μία επιστολή με θέμα: «Οριακές στιγμές κι αναζητήσεις του Θεού».

28 Προτεινόμενο Εκπαιδευτικό Υλικό Εκπαιδευτικό υλικό ΥΠ.Π.Ε.Θ.: α) Ψηφιακό Σχολείο / Αποθετήριο Μαθησιακών Αντικειμένων «Φωτόδεντρο»: Κουίζ: Δραστηριότητα / Αντιλήψεις ανθρώπων για τον Θεό, Το ζήτημα για τον Θεό, http://photodentro.edu.gr/lor/r/8521/4493. http://photodentro.edu.gr/lor/r/8521/4493 Σταυρόλεξο: Το ζήτημα για τον Θεό, http://photodentro.edu.gr/lor/r/8521/3810.Σταυρόλεξο: Το ζήτημα για τον Θεόhttp://photodentro.edu.gr/lor/r/8521/3810 Κινηματογραφικές ταινίες: 1. Ζεμέκις, Ρ. Ο ναυαγός (απόσπασμα) 2. Βερν, Ι. Ροβινσώνας Κρούσος (απόσπασμα). Εικόνες με θέματα αρχέγονης λατρείας, θρησκευτικής λατρείας σε διάφορες εποχές και περιοχές, σύγχρονων ανθρώπων που λατρεύουν ή απευθύνονται στον Θεό. Τραγούδια: 1. Α. Ιωαννίδης, «Ο προσκυνητής» 2. J. Osborne, «What if god was one of us» 3. Φίλιππος Πλιάτσικας, «Πού να πάμε;» - Μακράκης, Μ.Κ. (1999). Ψυχολογία της θρησκείας, Αθήνα: Αρμός. - Γιανναράς, Χ. (2006). Ενάντια στη θρησκεία. Αθήνα: Ίκαρος. - Lenoir, F. (2010). μτφρ. Βαλασίδης, Αιμ., Ο Χριστός φιλόσοφος. Αθήνα: Πόλις. - Ντολτό, Φ. & Σεβερέν, Ζ. (2005). μτφρ. Κούκη, Ε., Τα Ευαγγέλια και η πίστη. Ο κίνδυνος μιας ψυχαναλυτικής ματιάς. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της «Εστίας». - Κατσιάρας, Α. & Βαμβουνάκη, Μ. (2008). Όταν ο Θεός πεθαίνει. Μια συζήτηση. Αθήνας: Αρμός.

29 Περαιτέρω ενδεικτική βιβλιογραφία για τον/την εκπαιδευτικό Bloom, A. [Αντώνιος του Σουρόζ] (1990). Μάθε να προσεύχεσαι. Μτφρ. Ε. Γκανούρη. Αθήνα: Ακρίτας. Bloom, A. [Αντώνιος του Σουρόζ] (2006). Ο Μητροπολίτης και η άθεη: Μια συζήτηση του μητροπολίτη Αντωνίου (Bloom) με τη Μαργκανίτα Λάσκι. Μτφρ. Χρήστος Μακρόπουλος. Αθήνα: Εν πλω. Κένεθ, Κ. (2009). Χιλιάδες μίλια προς τον τόπο της καρδιάς: Από το σκοτάδι του μίσους στον γέροντα Σωφρόνιο. Μτφρ. Ιφικράτης Πολάλης. Αθήνα: Εν πλω. Κλεμάν, O. (1983). Ο άλλος Ήλιος: Πνευματική Αυτοβιογραφία. Μτφρ. Ν. Γκατζιρούλης, Αθήνα: Σπορά. Στάινχαρτ, Ν. (2007). Το Ημερολόγιο της Ευτυχίας. Μτφρ. Ν. Κουκοβίνος. Αθήνα: Μαΐστρος. Κρασανάκης, Γ. (2004). Ηθικές και θρησκευτικές βάσεις της ψυχικής ανάπτυξης του ανθρώπου. Στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, Σχολή Επιστημών Αγωγής, ΠΤΠΕ, Ηθική και Θρησκευτική Ανάπτυξη και Αγωγή του παιδιού, Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου, 14-15 Νοεμβρ. 2003, Ρέθυμνο, σελ. 27-47. Κουκουνάρας Λιάγκης, Μ. (2014). Η ανάπτυξη της θρησκευτικότητας και πίστης του παιδιού και του εφήβου. Περιοδικό Θεολογία τ.3, σελ. 167-213 Θερμός, π. Β. (2006). Εφηβική ταυτότητα και θρησκευτικότητα. Στο Θερμός. π.Β. Εκκλησία και Νέοι χωρίς Αερόσακο. Αθήνα: Μαΐστρος, σελ. 15-29.

30 Αξιολόγηση; Διαμορφωτική Κατά τη διάρκεια του μαθήματος Στο τέλος του μαθήματος Γραπτό τεστ/τελική εξέταση Βλέπε Οδηγίες

31 Οδηγός Εκπαιδευτικού: σ.45, 216

32

33

34

35

36 Σας ευχαριστώ