Διδάσκουσα: Δρ. Κατερίνα Αργυροπούλου ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ και ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ Τομέας Παιδαγωγικής, Πανεπιστήμιο Αθηνών Διδάσκουσα: Δρ. Κατερίνα Αργυροπούλου

Επαγγελματική ανάπτυξη (career development) ορίζεται ως η διά βίου διαδικασία που περιλαμβάνει ψυχολογικούς, κοινωνικούς, εκπαιδευτικούς, οικονομικούς, σωματικούς, πολιτισμικούς και τυχαίους παράγοντες, οι οποίοι συνδυάζονται με αποτέλεσμα να διαμορφώνουν τη σταδιοδρομία του ατόμου

Επαγγελματική ανάπτυξη (career development) Η επαγγελματική ανάπτυξη περιλαμβάνει όλες εκείνες τις πλευρές της ζωής ενός ατόμου που σχετίζονται με τις προσωπικές επιλογές, την είσοδο και την πρόοδο στις εκπαιδευτικές, επαγγελματικές και ερασιτεχνικές ενασχολήσεις.

Επαγγελματική ανάπτυξη (career development) Με άλλα λόγια, η επαγγελματική ανάπτυξη αποτελεί μια διαδικασία που μπορεί να διευκολύνει την ανάπτυξη των δυνατοτήτων ενός ατόμου, την υλοποίηση των ονείρων του και την αυτό-πραγμάτωσή του

Θεωρίες επαγγελματικής ανάπτυξης & Επαγγελματικός Προσανατολισμός Επιχειρούν να εξηγήσουν: πώς πραγματοποιείται η επαγγελματική ανάπτυξη του ατόμου, καθώς και πώς συγκεκριμένα προσωπικές χαρακτηριστικά, αλλά και διάφορα χαρακτηριστικά του κοινωνικού περιβάλλοντος επηρεάζουν την επαγγελματική του ανάπτυξη

Θεωρίες επαγγελματικής ανάπτυξης & Επαγγελματικός Προσανατολισμός Ασχολούνται κυρίως με: τις εμπειρίες, τις αξίες, τις γνώσεις και τις δεξιότητες, με τις οποίες κανείς δομεί την επαγγελματική ταυτότητά του τις λειτουργικές σχέσεις μεταξύ χρόνου, κοινωνικής δομής και προσωπικών ιδιοτήτων τη διαδικασία λήψης απόφασης ως τρόπου, με τον οποίο κανείς εκφράζει την προσωπική του ταυτότητα σε μια επαγγελματική επιλογή. ενώ, θεωρούνται ένας χρήσιμος οδηγός για την επαγγελματική συμβουλευτική (Sharf, 2006)

Θεωρίες επαγγελματικής ανάπτυξης & Επαγγελματικός Προσανατολισμός Μολονότι οι θεωρίες επαγγελματικής ανάπτυξης που έχουν διατυπωθεί μέχρι σήμερα, δε θεωρούνται πλήρεις -ιδιαίτερα όταν αναφέρονται στις γυναίκες και σε ειδικές κοινωνικές ομάδες- δίνουν, ωστόσο, μια βάση για αποτελεσματική εξερεύνηση της επαγγελματικής ανάπτυξης και της λήψης απόφασης.

Ταξινόμηση των θεωριών επαγγελματικής ανάπτυξης Ψυχολογικές: επικεντρώνονται στο ίδιο το άτομο και τονίζουν την εσωτερική κινητήρια δύναμη του ατόμου και το ρόλο του στην επαγγελματική συμβουλευτική Μη Ψυχολογικές: αποδίδουν την επαγγελματική ανάπτυξη και επιλογή σε παράγοντες εξωτερικούς προς το άτομο Σύνθετες: επαγγελματική ανάπτυξη και επιλογή επηρεάζεται άμεσα ή έμμεσα από ένα πλήθος παραγόντων, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται κοινωνικοί, οικονομικοί, πολιτισμικοί, βιολογικοί και ψυχολογικοί

Επαγγελματικά Ενδιαφέροντα Τα ενδιαφέροντα μπορούν να οριστούν «ως καταστάσεις, δραστηριότητες και πράγματα που μας αρέσουν και μας προσφέρουν ευχαρίστηση». Εκδηλώνονται μέσα από δραστηριότητες που ακολουθούμε, δραστηριότητες που μας προσφέρουν επιβράβευση, αντικείμενα στα οποία αποδίδουμε αξία, σε ό,τι βρίσκουμε ελκυστικό ή προκλητικό. Με αυτόν τον τρόπο, τα ενδιαφέροντα έχουν σημαντική επίδραση στα εκπαιδευτικά σχέδια και τις επαγγελματικές επιλογές (Hyde & Trickey, 1996). 9 9

Μέθοδοι διάκρισης ενδιαφερόντων Δηλωμένα διαφέροντα Εξωτερικευμένα (φανερά) διαφέροντα Καταγεγραμμένα 10

Δηλωμένα Είναι οι προτιμήσεις που οι άνθρωποι δηλώνουν ότι έχουν, όταν ρωτώνται τι τους αρέσει σχετικά με δραστηριότητες και επαγγέλματα. Μπορεί να είναι υποθετικά και να αντανακλούν το πώς πιστεύουν οι άνθρωποι ότι θα αντιδρούσαν σε συγκεκριμένα θέματα ή δραστηριότητες. 11

Εξωτερικευμένα Είναι εκείνα που είναι ενσωματωμένα στον τρόπο ζωής του ατόμου. Μπορούν να εκμαιευθούν από τον τρόπο που οι άνθρωποι ξοδεύουν τον ελεύθερο χρόνο τους, από το τι μελετούν, τι βιβλία διαβάζουν, τι ταινίες προτιμούν, τι είδους εργασία κάνουν. 12

Καταγεγραμμένα Είναι αυτά που αποκαλύπτονται όταν το άτομο απαντά σ’ ένα ερωτηματολόγιο ενδιαφερόντων. Η μέθοδος αυτή περιλαμβάνει τη συμπλήρωση ενός σταθμισμένου ερωτηματολογίου ενδιαφερόντων, στο οποίο ο λήπτης απαντά ποιες δραστηριότητες του αρέσουν και ποιες όχι. 13

Συχνά παρατηρούνται μέτριες έως σημαντικές διαφορές μεταξύ των δηλωμένων και των καταγεγραμμένων ενδιαφερόντων. Οι αντιθέσεις μπορεί να εκφράζουν επαγγελματική ανωριμότητα, χαμηλή αυτοαντίληψη ή προσωπικές δυσκολίες (Seligman, 1994). Οι πιθανές ασυμφωνίες μεταξύ των τριών τύπων ενδιαφερόντων πρέπει να διερευνώνται και να εξετάζονται προσεκτικά στο πλαίσιο της συμβουλευτικής διαδικασίας (Σιδηροπούλου-Δημακάκου, 2010). 14

Ανάπτυξη ενδιαφερόντων Τα διαφέροντα εκφράζονται ή επιδεικνύονται κατά την παιδική ηλικία. Επηρεάζονται από την οικογένεια και το κοινωνικό περιβάλλον. Από τα 15 και έπειτα σταθεροποιούνται και παίζουν σημαντικό ρόλο στον επαγγελματικό χώρο. Αποκρυσταλλώνονται αργότερα από τις ικανότητες. Ασκούν μεγαλύτερη επίδραση στην επαγγελματική επιλογή απ’ ότι οι κλίσεις. Το ενδιαφέρον για μια εργασία αυξάνει τα κίνητρα, αλλά δεν αντικαθιστά την ικανότητα. 15

Ενώ τα επαγγελματικά ενδιαφέροντα αποκρυσταλλώνονται και σταθεροποιούνται στο τέλος της εφηβείας ή στην αρχή της ενήλικης ζωής, θεωρητικά η ανάπτυξη ή η αλλαγή τους είναι δυνατή οποιασδήποτε χρονική στιγμή, ιδίως όταν τα άτομα έχουν την ευκαιρία να ασχοληθούν με νέες δραστηριότητες ή να αναπτύξουν νέες ικανότητες. 16

Στην επαγγελματική συμβουλευτική Αν τα άτομα δεν μπορούν να καταλάβουν και να εκφράσουν τα πραγματικά τους ενδιαφέροντα, ίσως καταλήξουν σε κατευθύνσεις που τους έχουν υποδείξει άλλοι. Η σχέση μεταξύ ενδιαφερόντων και ικανοτήτων είναι γενικώς μέτρια. 17

Το ενδιαφέρον για μια εργασία δεν φαίνεται να αντισταθμίζει την έλλειψη ικανότητας. Για το λόγο αυτό, χρειάζεται να εξετάζονται από κοινού οι πληροφορίες σε σχέση με τις ικανότητες. Αν υπάρχει σύμπτωση μεταξύ ενδιαφερόντων και ικανοτήτων, τότε ο σχεδιασμός της σταδιοδρομίας είναι απλός. 18

Σε αντίθετη περίπτωση, ο σύμβουλος χρειάζεται να καθοδηγήσει το άτομο να «μεταφράσει» τα ενδιαφέροντά του σε ένα ευρύ φάσμα επαγγελματικών επιλογών, προσπαθώντας να το βοηθήσει να προσδιορίσει σε ποια επαγγέλματα συναντώνται τα ενδιαφέροντα με τις ικανότητές του. 19

Ανάπτυξη και χρήση ερωτηματολογίων ενδιαφερόντων Ανάπτυξη και χρήση ερωτηματολογίων ενδιαφερόντων Τα ερωτηματολόγια ενδιαφερόντων είναι ουσιαστικά ερωτηματολόγια προσωπικότητας (Holland, 1999). Οι πληροφορίες που αποκαλύπτονται μας δείχνουν πώς το άτομο αντιλαμβάνεται τον εαυτό του και το περιβάλλον του. 20

Χρήση των Ερωτηματολογίων Ενδιαφερόντων Προάγουν τη γνώση γύρω από τα ενδιαφέροντα και τα ταξινομούν. Παρουσιάζουν μη γνωστά επαγγέλματα. Αυξάνουν τη γνώση του κόσμου της εργασίας. Τονίζουν τις ασυμφωνίες μεταξύ ενδιαφερόντων και ικανοτήτων. «Μεταφράζουν» τα ενδιαφέροντα σε επαγγελματικούς όρους. Αυξάνουν το ρεαλισμό στους επαγγελματικούς στόχους. Διευκολύνουν την επίλυση συγκρούσεων στη λήψη αποφάσεων (έλλειψη ικανοποίησης, αναζήτηση πληροφοριών). 21 21

Χρήση των Ερωτηματολογίων Ενδιαφερόντων Η αξιολόγηση των ενδιαφερόντων συμβάλλει: στην ανάπτυξη της αυτογνωσίας του ατόμου στον προσδιορισμό επαγγελματικών εναλλακτικών λύσεων στην αναζήτηση επαγγελματικών πληροφοριών στη διαφοροποίηση επαγγελματικών δραστηριοτήτων από τις δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου 22

Οι πληροφορίες των Ερωτηματολογίων Ενδιαφερόντων στην Επαγγελματική Συμβουλευτική Αυξάνουν την αποτελεσματικότητα της επαγγελματικής συμβουλευτικής και διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στο να βοηθήσουν τους μαθητές να κατανοήσουν τη σχέση ανάμεσα στα ενδιαφέροντά τους και στη μελλοντική εκπαιδευτική ή επαγγελματική επιτυχία. Ωστόσο στη διαδικασία της επαγγελματικής συμβουλευτικής η ατομική συνέντευξη αποτελεί πολύ καλή πηγή πληροφοριών και οι επαγγελματικοί σύμβουλοι δεν πρέπει να υποτιμούν το ρόλο των απλών ερωτήσεων σχετικά με τους επαγγελματικούς στόχους. 23

Η Θεωρία του Holland στον επαγγελματικό προσανατολισμό

Η Τυπολογική Θεωρία του Holland-Βασικές υποθέσεις: Οι περισσότεροι άνθρωποι, με βάση τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας τους, μπορούν να καταταγούν σε έναν από τους παρακάτω έξι τύπους προσωπικότητας: τον Ρεαλιστικό (Realistic), τον Ερευνητικό (Investigative), τον Καλλιτεχνικό (Artistic), τον Κοινωνικό (Social), τον Επιχειρηματικό (Enterprising) και τον Συμβατικό (Conventional)- RIASEC Υπάρχουν αντίστοιχα έξι τύποι περιβαλλόντων που χαρακτηρίζονται από τους ανθρώπους που εργάζονται σε αυτά (δεξιότητες ή χαρακτηριστικά)

Η Τυπολογική Θεωρία του Holland-Βασικές υποθέσεις: Οι άνθρωποι αναζητούν το περιβάλλον που τους αντιπροσωπεύει, διευκολύνει την έκφραση των ενδιαφερόντων και των ικανοτήτων τους, εκφράζει τις αξίες τους Η συμπεριφορά ενός ατόμου καθορίζεται από την αλληλεπίδραση της προσωπικότητάς του και των χαρακτηριστικών του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο λειτουργεί.

Οι έξι τύποι προσωπικότητας κατά τη θεωρία του Ηolland : 1. Ρεαλιστικός (Realistic): προτιμά δραστηριότητες, όπως χειρισμός μηχανημάτων, εργαλείων, καθώς και εργασίες στο ύπαιθρο. Αντιπαθεί τις εκπαιδευτικές ή κοινωνικές δραστηριότητες. 2. Ερευνητικός (Investigative): προτιμά δραστηριότητες που σχετίζονται με την επιστημονική διερεύνηση φυσικών, βιολογικών και πολιτισμικών φαινομένων, με στόχο να ελέγξει τα φαινόμενα αυτά. Αντιπαθεί τις μονότονες δραστηριότητες, τις κοινωνικές δραστηριότητες ή τις δραστηριότητες που σχετίζονται με άσκηση πειθούς.

Οι έξι τύποι προσωπικότητας κατά τη θεωρία του Ηolland : 3. Καλλιτεχνικός (Artistic): Τα άτομα αυτού του τύπου προτιμούν ελεύθερες και μη συστηματικές δραστηριότητες, έχουν καλλιτεχνικές ικανότητες, είναι εκφραστικά, παρορμητικά και στερούνται πρακτικών και οργανωτικών δεξιοτήτων 4. Κοινωνικός (Social): Τα άτομα αυτού του τύπου προτιμούν τις δραστηριότητες που συνεπάγονται σχέσεις με άλλους ανθρώπους (διδασκαλία, παροχή βοήθειας, συμβουλών, κοινωνικής εργασίας), ενώ στερούνται πρακτικές δεξιότητες και αντιπαθούν την ενασχόληση με υλικά, εργαλεία ή μηχανές.

Οι έξι τύποι προσωπικότητας κατά τη θεωρία του Ηolland : 5. Επιχειρηματικός (Enterprising) : Τα άτομα αυτού του τύπου προτιμούν τις δραστηριότητες που συνεπάγονται τις σχέσεις με άλλους ανθρώπους, με σκοπό την επίτευξη οργανωτικών στόχων ή την απόκτηση οικονομικού κέρδους. Έχουν ηγετικές ικανότητες, είναι φιλόδοξα, ριψοκίνδυνα, ενώ στερούνται επιστημονικής παρατήρησης 6. Συμβατικός (Conventional): Προτιμά δραστηριότητες που περιλαμβάνουν συγκεκριμένη και τακτική διαχείριση στοιχείων, ενώ αντιπαθεί τις ασαφείς, ελεύθερες και μη συστηματικές δραστηριότητες

ΡΕΑΛΙΣΤΙΚΟΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΣ ΣΥΜΒΑΤΙΚΟΣ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΟΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΣ

Συμπληρωματικές έννοιες συνέπεια διαφοροποίηση συμφωνία ταυτότητα λογισμός

Η έννοια συνέπεια αναφέρεται Τόσο στον τύπο της προσωπικότητας όσο και του περιβάλλοντος Μερικοί τύποι έχουν περισσότερα κοινά στοιχεία με ορισμένους τύπους από ό,τι με κάποιους άλλους Όσο πλησιέστερα βρίσκονται οι τύποι που περιγράφουν την προσωπικότητα ενός ατόμου, τόσο μεγαλύτερη συνέπεια θεωρείται ότι παρουσιάζει η προσωπικότητα Π.χ. Ρεαλιστικός ερευνητικές και συμβατικές δραστηριότητες θεωρείται πιο συνεπές από το ρεαλιστικό άτομο προς επιχειρησιακές και κοινωνικές.

Η απουσία συνέπειας δεν προϋποθέτει μια αδύνατη επαγγελματική επιλογή Ωστόσο, στόχος της επαγγελματικής συμβουλευτικής είναι να βρεθεί το κατάλληλο επαγγελματικό περιβάλλον που να ταιριάζει με την παρουσία κοινών στοιχείων σε σχέση με ορισμένους τύπους

Η έννοια διαφοροποίηση αναφέρεται Στο βαθμό στον οποίο ένα άτομο είναι με σαφήνεια καθορισμένο. Μερικά άτομα παρουσιάζουν μεγαλύτερη ομοιότητα με έναν συγκεκριμένο τύπο και μικρότερη ομοιότητα με άλλους τύπους Η παρουσία πολλών διαφερόντων ή η σωστή ιεράρχηση αυτών διαφοροποιεί ή δεν διαφοροποιεί τη σχετική ομοιότητα με τους αντίστοιχους τύπους Ένα άτομο που παρουσιάζει ίση ομοιότητα και προς τους έξι τύπους θεωρείται μη διαφοροποιημένο ή ελάχιστα καθορισμένο

Ένα άτομο μη διαφοροποιημένο έχει χαρακτηριστικά ανάμικτα από διαφορετικούς τύπους και διαφορετικά περιβάλλοντα. Το άτομο αυτό έχει δυσκολίες στη λήψη αποφάσεων και χρειάζεται επαγγελματική συμβουλευτική Ο σύμβουλος χρειάζεται να βοηθήσει το άτομο να διερευνήσει στόχους, ενδιαφέροντα, ικανότητες και αξίες. Δηλαδή, να αντιμετωπίσει ζητήματα αυτογνωσίας, να ιεραρχήσει ενδιαφέροντα, να ανακαλύψει νέες επαγγελματικές λύσεις και επιλογές.

Η έννοια συμφωνία Συμφωνία έχουμε όταν τα άτομα εργάζονται ή ζουν σε περιβάλλοντα τύπου παρόμοιου ή ίδιου προς τον δικό τους Η επαγγελματική ικανοποίηση, η σταθερότητα και η επίτευξη στο επάγγελμα εξαρτώνται από το βαθμό συμφωνίας τύπου προσωπικότητας και περιβάλλοντος μέσα στο οποίο εργάζεται το άτομο

Το εξάγωνο μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να καθορίσει το βαθμό συμφωνίας μεταξύ του τύπου του ατόμου και του περιβάλλοντος. Για παράδειγμα το καλύτερο ταίριασμα θα ήταν ένας Ρεαλιστικός τύπος σε ένα ρεαλιστικό περιβάλλον. Το επόμενο καλύτερο ταίριασμα θα είναι ένας ρεαλιστικός τύπος σε ένα ερευνητικό περιβάλλον Ο μικρότερος βαθμός συμφωνίας εμφανίζεται ανάμεσα στις απέναντι κορφές του εξαγώνου

Η έννοια ταυτότητα αναφέρεται Στη σαφήνεια και τη σταθερότητα των προτιμήσεων, των στόχων και των ταλέντων του ατόμου ή των στόχων, των καθηκόντων και των αμοιβών του περιβάλλοντος Το ερώτημα που αναδεικνύεται στη συμβουλευτική διαδικασία είναι κατά πόσο το άτομο έχει καθαρή εικόνα για τα επαγγελματικά του σχέδια και τις ενδεχόμενες επαγγελματικές ευκαιρίες, και γνώση για το πώς μπορεί να υλοποιήσει τις επιλογές του Η διαμόρφωση της επαγγελματικής ταυτότητας αποτελεί βασικό στόχο της συμβουλευτικής διαδικασίας και προϋποθέτει την επίτευξη των κύριων εννοιών- δηλαδή της συμφωνίας και τη διαφοροποίησης

Η έννοια λογισμός Βασίζεται στις αποστάσεις των τύπων στο εξάγωνο Τύποι που βρίσκονται σε γειτονικές κορφές σχετίζονται περισσότερο μεταξύ τους με τύπους που δεν γειτνιάζουν ή έχουν διαμετρικά αντίθετη θέση (μεγάλη απόσταση)

Στον επαγγελματικό προσανατολισμό Ερωτήματα που απασχολούν τον Σύμβουλο: Ποιος είναι ο τύπος ή ο συνδυασμός τύπων της προσωπικότητας του μαθητή; Ποιος είναι ο βαθμός ταύτισης του μαθητή με τα επαγγελματικά του περιβάλλοντα; Πόσο ρεαλιστικά είναι τα ενδιαφέροντα του μαθητή; Υπάρχει συμφωνία μεταξύ των ενδιαφερόντων στις ονειροπολήσεις του ατόμου; Πόσο διαφοροποιημένα / διακριτά είναι τα ενδιαφέροντα του μαθητή; Πόσο ταιριαστές είναι οι επαγγελματικές του προσδοκίες; Πώς θα βοηθήσει το άτομο να προσδιορίσει ένα επαγγελματικό περιβάλλον που βρίσκεται σε συμφωνία με τα ενδιαφέροντά του;

Ερωτηματολόγιο Holland (Self Directed Search-SDS) Σκοπός του ερωτηματολογίου είναι η αξιολόγηση των επαγγελματικών ενδιαφερόντων Με βάση τα αποτελέσματά του μπορούμε να δούμε πώς σχετίζονται α) η προτίμηση του ατόμου προς συγκεκριμένες δραστηριότητες β) συγκεκριμένες δεξιότητές του γ) η προτίμησή του προς ορισμένα επαγγέλματα δ) ο βαθμός στον οποίο το ίδιο το άτομο εκτιμά πως κατέχει ορισμένες ικανότητες/δεξιότητες

Περιγραφή Πρόκειται για ένα ερωτηματολόγιο αυτοαναφοράς το οποίο μπορεί να βαθμολογηθεί από το ίδιο το άτομο που το συμπληρώνει Αποτελείται από 5 κλίμακες Τι ονειρεύτηκα να γίνω Δραστηριότητες (6 υποκλίμακες – 11 προτάσεις η καθεμία) Ικανότητες (6 υποκλίμακες – 11 προτάσεις η καθεμία) Επαγγέλματα (6 υποκλίμακες – 14 προτάσεις η καθεμία) Αυτοαξιολόγηση

Τρόπος βαθμολόγησης Το ερωτηματολόγιο περιέχει προτάσεις με διωνυμική επιλογή «μου αρέσει» ή «δεν μου αρέσει» και «ναι» ή «όχι» Η βαθμολογία υπολογίζεται για κάθε υποκλίμακα με βάση τις καταφατικές απαντήσεις Το ερωτηματολόγιο μπορεί να βαθμολογηθεί από τον ίδιο τον ενδιαφερόμενο και καταλήγει σε έναν επαγγελματικό κωδικό τριών γραμμάτων, που αντανακλά τα τρία επικρατέστερα περιβάλλοντα στο εξάγωνο του Holland.

Ερμηνεία αποτελεσμάτων Για παράδειγμα ΕΚΚ, είναι ο επαγγελματικός κωδικός ενός ατόμου που το υψηλότερο διαφέρον του είναι το Ερευνητικό ακολουθούμενο από το Κοινωνικό και το Καλλιτεχνικό. Η χρήση του SDS διευκολύνεται από το The Occupational Finder (Ευρετήριο Επαγγελμάτων) που δίνει μια λίστα 1500 επαγγελμάτων με κώδικα τριών γραμμάτων.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία Herr, E., Cramer, S. H. & Niles, S. G. (2004). Career Guidance and Counseling through the Life Span. USA: Pearson Education Inc. Holland, J. H (1977). Making Vocational Choices. A Theory Of Vocational Personalities and Work Environments. Englewood Cliffs. New Jersey: Prentice - Hall, Inc. Κάντας, Αρ & Χαντζή, Αλ. (1991). Ψυχολογία της Εργασίας. Θεωρίες επαγγελματικής Ανάπτυξης. Στοιχεία Συμβουλευτικής. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Κασσωτάκης, Μ. (2002) ( (επιμ. έκδοσης). Συμβουλευτική και Επαγγελματικός Προσανατολισμός . Αθήνα: Τυπωθήτω. Σιδηροπούλου-Δημακάκου, Δ. (2010). Επαγγελματική Αξιολόγηση. Αθήνα: Μεταίχμιο. Sharf R, S. (2006). Applying Career Development Theory to Counseling. Canada: Thompson Brooks/Cole.

Sidiropoulou-Dimakakou, D. Mylonas, K. & Argyropoulou, E. (2008) Sidiropoulou-Dimakakou, D. Mylonas, K. & Argyropoulou, E. (2008). Hexagonal person-environment fit personality types for a a sample of Greek university students. International Journal of Educational and Vocational Guidance, 8(2), 11-125. Τουλουμάκου, Α. (2005). The Self-Directed Search. Στάθμιση του εργαλείου Δοκίμιον Αυτοαναφοράς του John Holland. Διπλωματική Εργασία, Τμήμα Φ.Π.Ψ., ΕΚΠΑ. Walsh, W. B. & Osipow, S. H. (1990). Career Counseling. Contemporary Topics in Vocational Psychology. N. J.: Hillsdale, Lawrence Erlbaum Associates, Publishers. Zunker, V.G. (1998). Career Counseling.Applied concepts of life planning (5η έκδοση). California: Brooks/Cole Publishing Company.