Κοινωνιογνωστικά Μοντέλα Πρόβλεψης Συμπεριφορών Υγείας (ΨΥΧ-358) Συνάντηση 5η ftp://ftp.soc.uoc.gr/psycho/manola

Η Κοινωνική Γνωστική Θεωρία Social Cognitive Theory (SCT; Bandura, 1977, 1992, 2000)

Εισαγωγικά Βασίζεται στη δουλειά του Albert Bandura αναφορικά με το ρόλο της κοινωνικής μοντελοποίησης (social modelling) στην ανθρώπινη κινητοποίηση, σκέψη και δράση Οι άνθρωποι επηρεάζουν αλλά και επηρεάζονται από το περιβάλλον τους

Αυτοαποτελεσματικότητα Αυτεπάρκεια (self-efficacy) ‘Μπορώ’ [όχι της Άννας Δρούζα] Η πεποίθηση κυριαρχίας επί των προκλήσεων του περιβάλλοντος μέσω της ανάληψης προσαρμοστικής δράσης Αντικατοπτρίζει μία αίσθηση ελέγχου στο περιβάλλον

Προσδοκίες αποτελεσμάτων (outcome expectancies) Προσδοκίες σχετικά με τα αποτελέσματα της ανάληψης μιας δράσης Φυσικές (physical) Κοινωνικές (social) Προσωπικές (αυτο-αξιολόγηση) (self- evaluative)

Κοινωνικοδομικοί παράγοντες (sociostructural factors) Ευκαιρίες (facilitators, opportunities) Εμπόδια (impediments, barriers)

Στόχοι (goals) Ταυτίζονται με την έννοια της πρόθεσης Κίνητρα και οδηγοί της συμπεριφοράς Αποτελούν απαραίτητη αλλά όχι επαρκή συνθήκη για τη πρόβλεψη της μετέπειτα δράσης

Δομή Μοντέλου Σχήμα 1: Social Cognitive Theory (πηγή: Luszczynka & Schwarzer, 2005) Outcome expectations Physical Social Self-evaluative Self-efficacy Sociostructural factors Facilitators Impediments Behaviour Goals

Δομή Μοντέλου Σχήμα 1: Κοινωνιογνωστική Θεωρία (πηγή: Luszczynka & Schwarzer, 2005) Προσδοκίες αποτελέσματος Physical Social Self-evaluative Αυτο αποτελεσματικότητα Κοινωνιοδομικοί παράγοντες Ευκαιρίες Εμπόδια Συμπεριφορά Στόχοι

Λειτουργικός προσδιορισμός και μέτρηση Οι έννοιες του μοντέλου μετρώνται στο πλαίσιο της υπό μελέτη συμπεριφοράς (behaviour-specific) Ο λειτουργικός ορισμός και τα εργαλεία μέτρησης των στόχων ουσιαστικά ταυτίζονται με αυτά των προθέσεων Ποικιλία και δυσκολία ορισμού ευκαιριών και εμποδίων (κοινωνική υποστήριξη, κοινωνική ενσωμάτωση, μορφωτικό επίπεδο, οικονομικό επίπεδο, εθνικό γκρουπ, κλπ)

Έρευνα Πλήθος εφαρμογών του μοντέλου σε μία ευρεία γκάμα συμπεριφορών Οι περισσότερες μελέτες επικεντρώνονται στις μεταβλητές της αυτοαποτελεσματικότητας και (λιγότερο συχνά) των προσδοκιών αποτελεσμάτων

Επιπλέον, Κάποιες έρευνες συνδιάζουν μεταβλητές της κοινωνιογνωστικής θεωρίας με μεταβλητές άλλων μοντέλων, πχ: - πρόβλεψη της εφαρμογής προστατευτικών για τον ήλιο εφαρμογών από το προσωπικό παιδικών σταθμών στους μαθητές τους (James et al., 2002) - Μελέτη φυσικής άσκησης - σε μαθήτριες (Motl et al., 2002) - σε δείγμα φοιτητών (Dzewaltowski, 1989) - Σε δείγμα νέων (Rovniak et al., 2002)

Συμμόρφωση με τη θεραπεία και την αποκατάσταση Θεραπεία HIV ή AIDS (Catz et al., 2000; Molassiotis et al., 2002) -σε γυναίκες με HIV ή AIDS (Murphy et al., 2002) Ασθενείς με χρόνια προβλήματα - Ηλικιωμένους ασθενείς με καρδιακά προβλήματα (Clark & Dodge, 1999) - Ασθενείς με διαβήτη (Stewart et al., 2003; Williams & Bond, 2002) Ανάνηψη από ασθένεια ή χειρουργική επέμβαση - Σε καρδιακούς ασθενείς (Taylor et al., 1985) - Ασθενείς με ρευματοειδή αρθρίτιδα (O’Leary et al., 1988) - Ανάκαμψη μετά από ακρωτηριασμό ή επανακατασκευή ποδιού (Bosse et al., Ασθενείς με χρόνια αποφρακτική πνευμονοπάθεια (Toshima et al., 1992) Η αυτοαποτελεσματικότητα φαίνεται να είναι εξέχουσας σημασίας για την πρόβλεψη της μετέπειτα πορείας

Σεξουαλικές συμπεριφορές κινδύνου Μή ασφαλείς σεξουαλικές πρακτικές (πχ μή χρήση προφυλακτικού) - Σε έφηβες (Levinson, 1982; Wang et al., 2003) - Σεξουαλικά ενεργούς φοιτητές (Dilorio et al., 2000a, 2000b) - Σεξουαλικά ενεργούς εφήβους (Dilorio et al., 2001) - gay και bisexual άνδρες (Semple et al., 2000) - Ασθενείς με σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα (Dilorio et al., 1997) - Άτομα εξαρτημένα από ναρκωτικά (χρήση προφυλακτικού και χρήση καθαρών συρριγγών, Kok et al., 1992) Αισιόδοξες πεποιθήσεις στην ικανότητα κάποιου να διαπραγματευτεί ασφαλείς σεξουαλικές πρακτικές έχουν δειχθεί ως οι σημαντικότερες για την πρόβλεψη προστατευτικών σεξουαλικών συμπεριφορών (Basen- Engquist, 1992; Kasen et al., 1992; Wulfert & Wan, 1993)

Φυσική άσκηση Μελέτες για την πρόβλεψη των προθέσεων και της μετέπειτα συμπεριφοράς -Έφηβοι ετών (ανιχνευτής κίνησης, Strauss et al., 2001) - Νέοι ενήλικες (εργαλεία αυτο-αναφοράς, Dishman et al., 1992) - Διάρκεια φυσικής απόδοσης (πειραματικά χειριζόμενη ανταγωνιστική αυτοαποτελεσματικότητα, Weinberg et al., 1979; 1980) Η αντιλαμβανόμενη αυτοαποτελεσματικότητα έχει δειχτεί να είναι σημαντικός παράγοντας για τη διαμόρφωση της πρόθεσης αλλά και της διατήρησης της συστηματικής άσκησης (Shaw et al., 1992; McAuley, 1993; Rodgers et al., 2002; Rovniak et al., 2002)

Φυσική άσκηση (συνέχεια) Πρόληψη χρόνιας νόσου - Ασθενείς με ρευματοειδή αρθρίτιδα (ενίσχυση αυτοαποτελ. ικανότητας φυσικής άσκησης, Holman & Lorig, 1992) - Ασθενείς μετά από έμφραγμα του μυοκαρδίου (Ewart, 1992) - Ηλικιωμένοι (ενίσχυση πεποίθησης ικανότητας αντιμετώπισης εμποδίων, Brassington et al., 2002) - Τυχαίο δείγμα ατόμων άνω των 60 (μελέτη ρόλου των αντιλαμβανομένων εμποδίων, Booth et al., 2000) - Δείγμα φοιτητών (Dzewaltowski, 1989) - Δείγμα νέων (Rovnian et al., 2002)

Διατροφή και έλεγχος βάρους Η δίαιτα και ο έλεγχος βάρους επηρεάζονται από την αυτοαποτελεσμ. (Glynn & Ruderman, 1986; Bagozzi & Warshaw, 1990; Hofstetter et al., 1990; Shannon et al., 1990; Senecal et al., 2000) Έλεγχος βάρους – η αυτοαποτελ. λειτουργεί καλύτερα σε συνδιασμό με γενικότερες αλλαγές του τρόπου ζωής (πχ συνδιασμός με φυσική άσκηση και κοινωνική υποστήριξη) Δίαιτα – η αυτοαποτελ. συνδέεται στενά με την υψηλότερη κατανάλωση φρούτων και λαχανικών (Van Duyn et al., 2001)

Υγιεινή διατροφή Κατανάλωση φυτικών ινών, φρούτων και λαχανικών, τροφών χαμηλών σε λιπαρά - Δείγμα πελατών σούπερ μάρκετ (Anderson et al., 2000) - Δείγμα φοιτητών (Schnoll & Zimmerman, 2001) - Δείγμα αφροαμερικανών (Resnicow et al., 2000) Η αυτοαποτελ. συνδέεται με τα προσδοκούμενα αποτελέσματα και την θέτηση στόχων. Η σχέση με τη συμπεριφορά παρουσιάζεται περισσότερο έμμεση

Διατροφή ευαίσθητων πληθυσμών Διατροφή γυναικών 65+ (Conn, 1997) Διαβητικοί ασθενείς (Savoca & Miller, 2001, Bond, 2002) Ασθενείς με καρκίνο του μαστού (Pinto et al., 2002) Συμπεριφορά τροφών παιδιών μηνών (Dearden et al., 2002) Συμβουλευτική καρδιοπαθών σε θέματα διατροφής από φοιτητές ιατρικής (Carson et al., 2002)

Ανιχνευτικές συμπεριφορές Αυτο-εξέταση για καρκίνο του μαστού (Alagna & Reddy, 1987; Chalmers & Luker, 1996; Champion, 1990; Umeh & Rogan-Gibson, 2001; Meyerowitz & Chaiken, 1987; Seydel et al., 1990) Έλεγχος για καρκίνο του προστάτη σε 1ου βαθμού συγγενείς ασθενών (Cormier et al., 2002) Ενδοσκοπική εξέταση καρκίνου του παχέως εντέρου σε άτομα ετών (Kremers et al., 2000) Εξέταση καρκίνου του πνεύμονα σε βαριές καπνίστριες (Schnoll et al., 2002)

Ανιχνευτικές συμπεριφορές (συνέχεια) Άτομα με μεγαλύτερη πίστη στην ικανότητά τους να αυτοεξεταστούν έχουν περισσότερες πιθανότητες να εφαρμόσουν τη συμπεριφορά Αντιλαμβανόμενα οφέλη και εμπόδια φαίνεται επίσης να προβλέπουν την πρόθεση και την μετέπειτα συμπεριφορά Άτομα που συμμετέχουν σε ανιχνευτικές εξετάσεις καρκίνου και γνωρίζουν τον υψηλό κίνδυνο ασθένειας ενδεχομένως να μην μπορούν να αλλάξουν τη συμπεριφορά τους λόγω χαμηλών αισιόδοξων πεποιθήσεων ότι έχουν την ικανότητα να το κάνουν

Συμπεριφορές εξάρτησης Κάπνισμα (Dijkstra et al., 1999; Dijkstra & DeVries, 2000; Ockene et al., 2000; Gwaltney et al., 2002; Shiffman et al., 2000; Colleti et al., 1985; DiClemente et al., 1985; Wilson et al., 1990; Kok et al., 1992; DeVries et al., 1988; Godding & Glaskow, 1985; Niaura et al., 2002) Η αντιλαμβανόμενη αυτοαποτελ. φαίνεται επιτυχής στην πρόβλεψη προθέσεων μή καπνίσματος και μετέπειτα συμπεριφοράς (διατμηματικές και μακροχρόνιες μελέτες)

Συμπεριφορές εξάρτησης (συνέχεια) Cohen & Fromme 2002 Διατμηματική μελέτη πρόβλεψης χρήσης αλκοόλ, μαριχουάνας και ναρκωτικών. Η αυτοαποτελ. και οι θετικές και αρνητικές προσδοκίες αποτελέσματος επιτυχείς για την πρόβλεψη της συμπεριφοράς Erikson & Hays, 1992 Θετικές προσδοκίες από τη χρήση τσιγάρων, αλκοόλ και μαριχουάνας σε εφήβους προέβλεψαν τη χρήση τους μετά από ένα χρόνο Christiansen et al., 2002 Διατμηματική μελέτη για την κατανάλωση αλκοόλ σε φοιτητές. Οι βαρύτεροι πότες είχαν χαμηλότερη αυτοαποτελ. και ανάμεναν περισσότερες αρνητικές συνέπειες από τους ελαφρύτερους πότες ή αυτούς που έπιναν μόνο σε κοινωνικές περιστάσεις

Μελέτες παρέμβασης ΚΓΘ Χειρισμός μεταβλητών (αυτοαποτελεσματικότητα, προσδοκίες αποτελέσματος, ενίσχυση συμπεριφορικών δεξιοτήτων) για αλλαγή συμπεριφοράς Ενίσχυση αίσθησης κυριαρχίας (mastery) και ικανότητας χειρισμού δύσκολων καταστάσεων κατά την έναρξη ή διατήρηση μιας συμπεριφοράς Εκπαίδευση σε μία συμπεριφορά και στα πλεονεκτήματα της υιοθέτησής της Συζήτηση των οφελιών και των εμποδίων Αποτέλεσμα: αλλαγή στις μεταβλητές του μοντέλου (αυτοαποτελεσματικότητα, προσδοκίες αποτελέσματος, αλλαγή συμπεριφοράς)

Ενδεικτικές μελέτες παρέμβασης Συμμόρφωση στην φαρμακευτική αγωγή και αποκατάσταση (O’ Leary et al., 1988) Συμπεριφορές σεξουαλικού κινδύνου (Lawrence et al., 1997; NINH Multisite HIV Prevention Trial Group 1998, 2001) Φυσική άσκηση (Parent & Fortin, 2000; Bock et al., 2001; Brassington et al., 2002; Dishman et al., 2004; Hallam & Petrosa, 1998) Διατροφή και έλεγχος βάρους (Carson et al., 2002; Wilson et al., 2002; Baranowski et al., 2003) Ανιχνευτικές συμπεριφορές (Meyerowitz & Chaiken, 1987; Luszczynska, 2004) Εξαρτητικές συμπεριφορές (Dijkstra et al., 1998; Dijkstra & De Vries, 2001; Winkleby et al., 2001)

Αποτελεσματικότητα παρεμβάσεων Στρατηγικές ενίσχυσης αντίληψης αυτοαποτελεσματικότητας (Bandura, 1997): Personal mastery experience Vicarious experience Βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες επιδράσεις των παρεμβάσεων Εξατομικευμένες παρεμβάσεις φαίνονται αποτελεσματικότερες

Θεωρητικές εξελίξεις behaviour-specific self-efficacy Ορισμός αυτοαποτελ. στο πλαίσιο της συγκεκριμένης συμπεριφοράς phase-specific self-efficacy Αυτοαποτελ. στο πλαίσιο της συγκεκριμένης φάσης αλλαγής συμπεριφοράς (προετοιμασία, δράση, διατήρηση, κλπ) general self-efficacy Γενική αυτοαποτελεσματικότητα (Schwarzer & Jerusalem, 1995)

Αξιολόγηση Δημοφιλές μοντέλο με πολύ σημαντική επίδραση στο χώρο της κοινωνιογνωστικής προσέγγισης Συχνά εφαρμόζεται ως μοντέλο μιας μεταβλητής Ελλιπής αξιολόγηση του μοντέλου (πχ μετα- αναλύσεις)

Μελλοντικές κατευθύνσεις Εισαγωγή περαιτέρω μεταβλητών για την πρόβλεψη της πρόθεσης και της συμπεριφοράς και την κατανόηση των μηχανισμών αλλαγής συμπεριφοράς (πχ επίδραση κοινωνικού πλαισίου -πίεση, νόρμες, υποστήριξη, κλπ) Βαθμός συγκεκριμενοποίησης της αυτοαποτελ. (general, situation-specific, phase-specific) Επίπεδο αυτοαποτελ. (ρεαλιστικές αισιόδοξες πεποιθήσεις, προσαρμοσμένες στο στάδιο αλλαγής) Εφαρμογή θεωρίας σε πειραματικές μελέτες για τον έλεγχο της εγκυρότητάς της σε σχέση με άλλες θεωρίες

Εφαρμογή Μελέτη παρέμβασης σε μεταβλητές της SCT, στο πλαίσιο της μελέτης σεξουαλικών συμπεριφορών κινδύνου Ενίσχυσης αυτοαποτελεσματικότητας και θετικών προσδοκιών αποτελέσματος Στόχος η αλλαγή στη συμπεριφορά

Συμμετέχοντες και διαδικασία Συλλογή συμμετεχόντων από κλινικές σε 7 πόλεις των ΗΠΑ Κριτήρια επιλογής: αναφορά απροστάτευτης επαφής για διάστημα 90 ημερών πριν τη μελέτη, ρίσκο HIV Ομάδα ελέγχου Ωριαία ενημέρωση για το HIV (αντί παρέμβασης) Πειραματική ομάδα Παρέμβαση: 7 συνεδρίες ’ σε μικρές ομάδες Στόχος: Αύξηση γνώσης, και ενίσχυση προσδοκιών αποτελέσματος και αυτοαποτελεσματικότητας αναφορικά με τη χρήση προφυλακτικού Μετρήσεις Πρό παρέμβασης, 3, 6, και 12 μήνες κατόπιν παρέμβασης Σεξουαλική συμπεριφορά, χρήση ναρκωτικών, συμπτώματα ΣΜΝ, έλεγχος HIV

Εργαλεία μέτρησης Κλίμακα αυτοαποτελεσματικότητας ασφαλούς σεξ (11βαθμη) Πχ πόση αυτοπεποίθηση έχετε ότι θα μπορούσατε να: α) ‘αρνηθείτε απροστάτευτη επαφή και να φύγετε;’ β) ‘πείσετε τον/την σύντροφο να χρησιμοποιήσετε προφυλακτικό/ασφαλείς πρακτικές, ακόμη κι αν πεί ότι ‘τα μισεί αυτά τα πράγματα;’’ γ) πείσετε τον/την σύντροφο να χρησιμοποιήσετε προφυλακτικό/ασφαλείς σεξουαλικές πρακτικές, ακόμη κι αν προτιμάτε και η δύο την αίσθηση του χωρίς;’ Προσδοκίες αποτελέσματος: Physical : πχ ‘condoms ruin the mood’ Social: ‘my sex partner would get mad if I said we had to use condoms’ Self-evaluative: ‘I would feel more responsible if we used a condom’

Εργαλεία μέτρησης Συμπεριφορά: Χρήση προφυλακτικού, ασφαλείς σεξουαλικές πρακτικές, χρήση ναρκωτικών, συμπτώματα ΣΜΝ, και έλεγχος HIV αυτοαναφορά συνεχούς χρήσης προφυλακτικού 90 ημέρες προ συλλογής δεδομένων Αυτοαναφορά συμπτωμάτων ΣΜΝ 90 ημέρες προ συλλογής δεδομένων Επίπεδο επαναμόλυνσης ΣΜΝ (αρχεία κλινικών, σύγκριση με αρχείο μετά της παρέμβασης) Ιατρικές εξετάσεις (χλαμύδια, γονόρροια κλπ)

Αποτελέσματα Αυτοαποτελεσματικότητα, προσδοκίες αποτελέσματος (physical, social, self-evaluative): - σημαντικά υψηλότερες για τα μέλη της πειραματικής ομάδας σε σύγκριση με την ομάδα ελέγχου - Μέτρηση baseline: ερμηνεία 10,11 και 12% διακύμανσης σε συνεπή χρήση προφυλακτικού, αριθμό απροστάτευτων επαφών και χρήση προφυλακτικού κατά την τελευταία επαφή - 3 month follow-up: ερμηνεία 36, 23, και 23% διακύμανσης σε συνεπή χρήση προφυλακτικού, αριθμό απροστάτευτων επαφών και χρήση προφυλακτικού κατά την τελευταία επαφή

Αποτελέσματα Η παρέμβαση συσχετίζονταν σημαντικά με αύξηση της αυτοαναφερόμενης χρήσης προφυλακτικού Οι ουρολογικές εξετάσεις δεν έδειξαν ουσιαστικές διαφορές, ωστόσο παρατηρήθηκαν κάποιες τάσεις, αναφορικά με υψηλότερα επίπεδα γονόρροιας στην ομάδα ελέγχου για το διάστημα του ενός έτους

Συζήτηση Τα αποτελέσματα αυτοαναφερόμενων συμπεριφορών παρείχαν υποστήριξη στην αποτελεσματικότητα της παρέμβασης Μικρές διαφορές μεταξύ ομάδας παρέμβασης και ελέγχου Η προσδοκίες αποτελέσματος είχαν σημαντικότερη επίδραση σε σχέση με την αυτοαποτελεσματικότητα Οι αντικειμενικές μετρήσεις εξετάσεων για ΣΜΝ δεν παρείχαν υποστήριξη στο μοντέλο