Η Διάσταση του φύλου στο βιβλίο του ΣΕΠ της Γ΄Γυμνασίου Σαρακίνου Μαρία Διπλωματική εργασία στο ΠΜΣ «Φύλο και Νέα Εκπαιδευτικά και Εργασιακά Περιβάλλοντα στην Κοινωνία της Πληροφορίας Πανεπιστήμιο Αιγαίου-ΤΕΠΑΕΣ

Εισαγωγή Εκπαίδευση: ο σκοπός και ο ρόλος της στην κοινωνικοποίηση Εκπαίδευση: ο σκοπός και ο ρόλος της στην κοινωνικοποίηση Επαγγελματικός προσανατολισμός

Εκπαίδευση Σκοπός της εκπαίδευσης Ένταξη στο πολιτικό και οικονομικό σύστημα οργάνωσης της κοινωνίας Η εκπαίδευση κοινωνικοποιεί με τη μετάδοση Ορισμένης παιδείας Συγκεκριμένων γνώσεων Αρχών και αξιών Αντιλήψεις για τους ρόλους των φύλων οι οποίες είναι κυρίαρχες στη συγκεκριμένη κοινωνία

Επαγγελματικός Προσανατολισμός Ο Επαγγελματικός Προσανατολισμός Πρωτοεμφανίστε με την εξειδίκευση της εργασίας Απευθύνθηκε για πρώτη φορά σε μετανάστες και τα εργατικά κοινωνικά στρώματα Δεν συνδέθηκε από την αρχή με τον Σχολικό Προσανατολισμό Στην Ελλάδα 1949: ανάθεση στα Υπουργεία Παιδείας και Εργασίας Το Υπουργείο Εργασίας το ενέταξε από την αρχή στις δομές του 1967: Το Υπουργείο Παιδείας τον εντάσσει επίσημα στα αναλυτικά προγράμματα 1976: Καθιερώνεται σαν Σχολικός Επαγγελματικός Προσανατολισμός (ΣΕΠ) 1985:1ος σταθμός για το θεσμό του ΣΕΠ ο νόμος 1566/1985 1997: 2ος σταθμός για το θεσμό ο νόμος 2525/1997

Εξεταζόμενο ζήτημα Θεωρίες για τις διαφορές των φύλων Θεωρίες για τις διαφορές των φύλων Τα στερεότυπα του φύλου Τα σχολικά εγχειρίδια και τα στερεότυπα του φύλου Ο γλωσσικός σεξισμός Οι εικόνες Βιβλιογραφική επισκόπηση

Οι θεωρίες για τις διαφορές των φύλων Θεωρίες για τις διαφορές των φύλων Βιολογικές θεωρίες Ορμόνες και δομή του εγκεφάλου Η ψυχαναλυτική θεωρία Το άγχος του ευνουχισμού για τα αγόρια Ο φθόνος του πέους για τα κορίτσια Η θεωρία της κοινωνικής μάθησης Διαφορετική κοινωνικοποίηση κοριτσιών και αγοριών μέσα από τους μηχανισμούς της ενίσχυσης, της παρατήρησης και της μίμησης Η θεωρία της γνωστικής ανάπτυξης Διαφορετική κοινωνικοποίηση μέσα από την παρατήρηση, τη μίμηση αλλά και το γνωστικό σύστημα του παιδιού Φεμινιστική προσέγγιση Εκκίνηση από άλλες ψυχολογικές θεωρίες – κοινωνικής μάθησης και ψυχαναλυτική- με έμφαση στη γυναικεία καταπίεση αλλά και εμπειρία

Τα στερεότυπα του φύλου Διαφορετικά χαρακτηριστικά σε άνδρες και γυναίκες Διαφορετική αξιολόγηση γυναικείων και ανδρικών χαρακτηριστικών Οι κατηγορίες «γυναίκα» και «άνδρας» ως ομοιογενείς ομάδες Συνεπώς τα στερεότυπα του φύλου Αντανακλούν κοινωνικές προκαταλήψεις Λειτουργούν υπονομευτικά στις επιδόσεις ανδρών και γυναικών

Τα σχολικά εγχειρίδια και τα στερεότυπα του φύλου Σχολικά εγχειρίδια Εργαλείο κοινωνικοποίησης η σημασία η οποία του αποδίδεται Κατά κάποιους στηρίζεται σε βάσιμες ενδείξεις και όχι σε επιστημονικά δεδομένα Κατά άλλους είναι καταλυτική στη διαμόρφωση αντιλήψεων, στάσεων και ρόλων των φύλων.

Η γλώσσα και οι εικόνες Κοινωνικές ιδέες Κοινωνική ιεραρχία μέσα από Κοινωνική ιεραρχία μέσα από Λέξεις οι οποίες αναφέρονται στην αρσενική και θηλυκή ιδιότητα Τα γενικευτικά ουσιαστικά Τις ουδέτερες ως προς φύλο λέξεις πχ άνθρωπος Έχουν δύναμη Ενσωματώνουν μια οπτική πραγμάτων Δομούν τις σχέσεις μεταξύ Αναπαριστώμενων και θεατή Προσώπων, αντικειμένων και τόπων που απεικονίζονται Η γλώσσα εκφράζει…. Οι εικόνες….

Βιβλιογραφική επισκόπηση Αναπαράγουν στερεότυπους ρόλους των φύλων Εμφανίζουν τις γυναίκες ως υποδεέστερη κατηγορία Παραποιούν την πραγματικότητα Περιορίζουν τις επιλογές των παιδιών Μεταπολεμικά ήταν κατάφωρα σεξιστικά και ρατσιστικά Εξακολουθούν να αποσιωπούν την γυναικεία εμπειρία Παραποιούν την πραγματικότητα πχ Κένυα Περιορίζουν τη γυναίκα στην σφαίρα του σπιτιού πχ Πακιστάν Οι έρευνες στην Ελλάδα έδειξαν ότι τα σχολικά εγχειρίδια.. Οι έρευνες σε άλλες χώρες έδειξαν ότι τα σχολικά εγχειρίδια..

Μεθοδολογία της έρευνας Ο σκοπός και τα ερευνητικά ερωτήματα 1η φάση :Ανάλυση του βιβλίου Ανάλυση περιεχομένου Οι μεταλειτουργίες των πολυτροπικών κειμένων Αξιοπιστία και εγκυρότητα της έρευνας 2η φάση: Ομάδα εστίασης με εκπαιδευτικούς ΣΕΠ Συνέντευξη με συντακτική ομάδα του βιβλίου Ανάλυση δεδομένων και δεοντολογία της έρευνας

Σκοπός και ερευνητικά ερωτήματα της έρευνας Σκοπός της παρούσας έρευνας θα είναι να απαντήσει στο βασικό ερώτημα της το οποίο είναι αν το υπό μελέτη σχολικό βιβλίο αναπαράγει τα στερεότυπα των φύλων διαιωνίζοντας με αυτόν τον τρόπο τις ασύμμετρες σχέσεις γυναικών και ανδρών, τις σχέσεις εξουσίας και υποτέλειας. Στο πλαίσιο αυτού του γενικού σκοπού θα διερευνηθούν τα παρακάτω ερευνητικά ερωτήματα: Αν τα δύο φύλα αντιμετωπίζονται ισότιμα. Αν το συγκεκριμένο βιβλίο αναπαράγει σεξιστικά πρότυπα και σε ποιο βαθμό; Ποια είναι η εικόνα του γυναικείου και ανδρικού φύλου όπως αυτό προβάλλεται μέσα από την γλώσσα; Υπάρχει δηλαδή γλωσσικός σεξισμός και με ποιο τρόπο αυτός εμφανίζεται; Ο χώρος της εργασίας παρουσιάζει ισότιμα τα δύο φύλα ή αγνοεί την γυναίκα ως εργαζόμενη, και ως έχουσα επαγγελματική ιδιότητα, ικανότητες και επιλογές; Με ποιο τρόπο αναπαριστώνται τα δύο φύλα στην εικονογράφηση του βιβλίου; Υπάρχει διαφοροποίηση στην συχνότητα και τον τρόπο με τον οποίο τα δύο φύλα παρουσιάζονται στις εικόνες του βιβλίου; Αν παρουσιάζονται σε στερεοτυπικούς ή μη στερεοτυπικούς ρόλους; Τι είδους νοήματα σχετικά με τις γυναίκες και τους άνδρες δημιουργεί η αναπαράσταση αυτή και μάλιστα συνδυαζόμενη με το κείμενο; Ποιες είναι οι ανδρικές και γυναικείες ταυτότητες που προτείνονται από το περιεχόμενο του βιβλίου; Είναι στερεοτυπικές και περιοριστικές ή ευέλικτες και δημοκρατικές; Υπάρχουν στοιχεία ισότιμης αντιμετώπισης των δύο φύλων; πως αυτά γίνονται ορατά και με ποιο τρόπο μπορούν να επεκταθούν;  

1η φάση της έρευνας: Ανάλυση περιεχομένου Των εικόνων Κατηγορίες και υποκατηγορίες ανάλυσης: Παρουσία στην εικονογράφηση Άνδρες Γυναίκες Φύλο και εργασία Άνδρες σε ρόλο εργαζομένου/επαγγελματία Γυναίκες σε ρόλο εργαζόμενου/επαγγελματία Στάση του σώματος σε κίνηση Στάση του σώματος σε ακινησία Αναπαραστάσεις ενός μόνο προσώπου Του κειμένου Κατηγορίες και υποκατηγορίες ανάλυσης : Διάσημα πρόσωπα Άνδρες Γυναίκες Ονομαστικές αναφορές Φύλο και εργασία Επαγγελματικοί τίτλοι για άνδρες Επαγγελματικοί τίτλοι για γυναίκες Επαγγελματικοί τίτλοι για τα δύο φύλα Γλωσσικός σεξισμός γενικευτικά ουσιαστικά επίθετα, αντωνυμίες και μετοχές πρόταξη του αρσενικού στα ζεύγη

1η φάση της έρευνας: οι μεταλειτουργίες των πολυτροπικών κειμένων Κατά την προσέγγιση αυτή μια εικόνα ή ένα κείμενο έχει διαφορετική πληροφοριακή αξία ανάλογα με τη θέση στην οποία βρίσκεται: Αναπαραστατική μεταλειτουργία : περιγράφει μεταβατικές και αμετάβατες ενέργειες δηλαδή ενεργητικούς και παθητικούς ρόλους. Διαπροσωπική μεταλειτουργία: Δομεί τις σχέσεις μεταξύ του θεατή και των αναπαριστώμενων μέσα από Την προοπτική Το πλάνο Η κειμενική μεταλειτουργία αφορά τη σχέση κειμένου και εικόνας και περιγράφεται από: Το Ιδεώδες: το πάνω μέρος της σελίδας, Το Πραγματικό: το κάτω μέρος της σελίδας Το Δεδομένο: το αριστερό μέρος της σελίδας Το Νέο: το δεξί μέρος της σελίδας Το Κέντρο: ο πυρήνας της πληροφορίας

Αξιοπιστία και εγκυρότητα της έρευνας Τριγωνοποίηση: Η χρήση διαφορετικών πηγών δεδομένων (βιβλίο, εκπαιδευτικοί και συντακτική ομάδα Η χρήση διαφορετικών μεθόδων (ανάλυση περιεχομένου, γραμματική των οπτικών κειμένων, ομάδα εστίασης και ατομικές συνεντεύξεις) Ο συνδυασμός ποσοτικών και ποιοτικών δεδομένων(ποσοτικά δεδομένα/ανάλυση περιεχομένου, ποιοτικά δεδομένα/ομάδα εστίασης, ατομικές συνεντεύξεις, γραμματική οπτικών κειμένων.

2η φάση: ομάδα εστίασης και συνεντεύξεις Σκοπός: Aν και με ποιόν τρόπο αντιλαμβάνονται οι εκπαιδευτικοί τον τρόπο με τον οποίο το βιβλίο του ΣΕΠ παρουσιάζει τα δύο φύλα και για να παρουσιαστούν τα αποτελέσματα της ανάλυσης περιεχομένου. Λόγοι επιλογής της τεχνικής: Διάδραση της ομάδας και αυτοαποκάλυψη Αποφυγή αποπλαισίωσης και σχέσεων εξουσίας μεταξύ ερευνητή/τριας και ερωτώμενων Χαρακτηριστικά ομάδας: Καθηγητές/τριες ΣΕΠ της Γ΄ Γυμνασίου με πολλά χρόνια υπηρεσίας (ομοιογένεια) Τρεις άνδρες και δύο γυναίκες και από διαφορετικές περιοχές (ποικιλία) Σκοπός: Η άποψη της συντακτικής ομάδας για τη διάσταση του φύλου γενικά και ειδικά στο βιβλίο Χαρακτηριστικά συνεντεύξεων: Μη δομημένη, ηλεκτρονική συνέντευξη Λόγοι επιλογής: Η αδυναμία πραγματοποίησης ομάδας εστίασης Συμμετέχοντες/ουσες: Δύο μέλη της συντακτικής ομάδας του βιβλίου Ομάδα εστίασης Ατομικές συνεντεύξεις

Ανάλυση δεδομένων και Δεοντολογία Συνεχής συγκριτική ανάλυση (Constant comparative method) Ανωνυμία Η συνειδητή συναίνεση Η διττότητα ρόλων Εκτίμηση της ζημιάς και του κέρδους Ανάλυση των δεδομένων της ομάδας εστίασης και των συνεντεύξεων Δεοντολογία

Αποτελέσματα της έρευνας Ανάλυση περιεχομένου Κείμενο Φύλο και εργασία: οι επαγγελματικοί τίτλοι Γλωσσικός σεξισμός Εικονογράφηση Παρουσία στην εικονογράφηση Φύλο και εργασία Στάση του σώματος Αναπαραστάσεις ενός μόνο προσώπου Ομάδα εστίασης Συνεντεύξεις

Φύλο και εργασία Ανάλυση περιεχομένου κειμένου Ανδρικοί επαγγελματικοί τίτλοι 77% Γυναικείοι επαγγελματικοί τίτλοι 6% Ζεύγος τίτλων 17% Φύλο και εργασία Επαγγελματικοί τίτλοι

Ανάλυση κειμένου: Γλωσσικός σεξισμός Ανάλυση περιεχομένου κειμένου Στα ζεύγη το αρσενικό προτάσσεται πάντα του θηλυκού Εργαζόμενος 100%, Εργαζόμενη 0% Εργοδότης 100%, εργοδότρια 0% Ανάλυση κειμένου: Γλωσσικός σεξισμός Γενικευτικά ουσιαστικά και αντωνυμίες/επίθετα/μετοχές

Αποτελέσματα εικονογράφησης Φύλο και εργασία Παρουσία στην εικονογράφηση

Αποτελέσματα εικονογράφησης Στάση του σώματος Άνδρες 94% Γυναίκες 6% Ακινησία:63% άνδρες, 37% γυναίκες Κίνηση: άνδρες 78%, γυναίκες 22% Αναπαραστάσεις ενός προσώπου δηλαδή ενεργητικοί ρόλοι

Κείμενο και εικονογράφηση Οι περισσότερες πολυτροπικές σελίδες απευθύνονται στους άνδρες Κείμενο και εικονογράφηση Κειμενική μεταλειτουργία των κειμένων

Αποτελέσματα ομάδας εστίασης: οι εκπαιδευτικοί ΣΕΠ…. Τάσσονται υπέρ της ισότητας Συνδέουν τα στερεότυπα κυρίως με το ανδρικό φύλο Παρουσίασαν αντιφάσεις στο λόγο τους Πιστεύουν ότι η εκπαιδευτική διαδικασία αναπαράγει την ανισότητα Βιβλία, εκπαιδευτικό προσωπικό, κρυφό αναλυτικό Πιστεύουν ότι τα βιβλία μπορούν να αναπαράγουν στερεότυπα μέσα από: Εικόνες γλώσσα Δεν συμφωνούν στην κριτική τους για την οπτική του φύλου στο βιβλίο Μετά τα αποτελέσματα χαρακτηρίζουν το βιβλίο ως προς το φύλο: άκομψο, άμεσο, άστοχο, κραυγαλέο. Δεν συμφωνούν όμως στα επιμέρους ζητήματα δηλαδή γλώσσα και επαγγελματικούς τίτλους Συμφωνούν όλοι/ες ότι η εικονογράφηση δεν αντιμετωπίζει ισότιμα τα δύο φύλα Δηλώνουν παρεμβάσεις με τη διάσταση του φύλου στο σχολείο μη σαφείς και διακριτές

Τα αποτελέσματα των συνεντεύξεων Η ομάδα σύνταξης του βιβλίου είχε τη πρόθεση να εντάξει την οπτική του φύλου. Δηλώνουν επίσης Περιορισμούς προς τη κατεύθυνση αυτή και Ότι δεν έχουν εξαντληθεί οι δυνατότητες ισότιμης αντιμετώπισης των δύο φύλων. Εμφανίζουν αντιφάσεις για Το ρόλο της γλώσσας στη αναπαραγωγή στερεοτύπων Το ρόλο της εικονογράφησης στο συγκεκριμένο βιβλίο. Στην σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη κοινωνία οι ταυτότητες φύλου διαμορφώνονται από Τα μηνύματα τα οποία μεταδίδει η οικογένεια και κυρίως η μητέρα, Το ευρύτερο κοινωνικό, πολιτισμικό, οικονομικό πλαίσιο Την διαφορετικότητα των ίδιων των γυναικών και ανδρών μεταξύ τους.

Συμπεράσματα Από την ανάλυση περιεχομένου του βιβλίου Από την ανάλυση περιεχομένου του βιβλίου Από τις πολυτροπικές σελίδες Από την ομάδα εστίασης Από τις συνεντεύξεις

Συμπεράσματα από την ανάλυση περιεχομένου του βιβλίου Ο κόσμος της εργασίας εμφανίζεται ανδροκρατούμενος Οι επιλογές επαγγέλματος Περιορισμένες για τις γυναίκες Μεγαλύτερη ποικιλία για τους άνδρες Οι επαγγελματικοί τίτλοι δεν αναφέρονται ακόμη και σε γυναικοκρατούμενα επαγγέλματα Ευέλικτοι ρόλοι Υπάρχουν, περιορίζονται όμως σε μία ενότητα Γλωσσικός σεξισμός Η χρήση του αρσενικού κυριαρχεί Στα γενικευτικά ουσιαστικά Στα επίθετα/αντωνυμίες/μετοχές Η ανδρική παρουσία κυρίαρχη Η γυναικεία παρουσία υποτονική Ο κόσμος της εργασίας ανδροκρατείται Οι επιλογές επαγγέλματος Περιορισμένες για τις γυναίκες Μεγαλύτερη ποικιλία για τους άνδρες Οι γυναίκες σε ρόλους παθητικούς Οι άνδρες σε ρόλους ενεργητικούς, δράσης. Κείμενο Εικονογράφηση

Συμπεράσματα από τις μεταλειτουργίες των οπτικών κειμένων Οι ουδέτερες ως προς το φύλο λέξεις (π.χ άνθρωπος, πρόσωπο) και τα γενικευτικά ουσιαστικά (πχ μαθητής) εννοούν Στις περισσότερες περιπτώσεις τους άνδρες Αντίθετα οι γυναίκες κυρίως εξοβελίζονται λεκτικά και οπτικά Η σύγχρονη αγορά εργασίας Αφορά κυρίως τους άνδρες Οι γυναίκες δεν εμφανίζονται να έχουν την δυνατότητα προσαρμογής

Συμπεράσματα από την ομάδα εστίασης Κάνουν γενικόλογες τοποθετήσεις Σε γενικά ζητήματα π.χ ισότητα Σε μερικά επιμέρους ζητήματα π.χ θεωρούν ότι τα σχολικά βιβλία μπορούν να αναπαράγουν στερεοτυπικές αντιλήψεις Δίνουν συγκεκριμένα παραδείγματα Ακόμη και για το ίδιο το βιβλίο Εκφράζουν όμως αντίθετες απόψεις σε πολύ συγκεκριμένα ζητήματα. Δεν θεωρούν σημαντικό Το γλωσσικό σεξισμό Τη χρήση του αρσενικού τύπου στους επαγγελματικούς τίτλους Οι γυναίκες της ομάδας έχουν πιο διευρυμένες απόψεις Πριν από την παρουσίαση των αποτελεσμάτων της ανάλυσης περιεχομένου Δηλώνουν κάποιοι/ες ότι η οπτική του φύλου δεν υπάρχει στο βιβλίο Κάποιοι/ες άλλοι/ες ότι υπάρχει Μετά την παρουσίαση των αποτελεσμάτων Δήλωσαν ότι δεν τα περίμεναν ή δεν τα πρόσεξαν Πιθανή ερμηνεία : Άγνοια των διαστάσεων που συναποτελούν το ζήτημα του φύλου Επίσης εμφανίζουν αντιφάσεις στο λόγο τους Είναι μια προσπάθεια των εκπαιδευτικών να ξεπεράσουν εγγραφές αιώνων για το τι είναι ανδρικό και τι είναι γυναικείο Οι εκπαιδευτικοί ΣΕΠ της ομάδας….

Συμπεράσματα από τις συνεντεύξεις Τα μέλη της συντακτικής ομάδας φαίνεται να… ..μην αντιλαμβάνονται Τη σημασία του δικού τους ρόλου στην αναπαραγωγή στερεοτυπικών αντιλήψεων Τη σημασία της γλώσσας στην διαμόρφωση των ταυτοτήτων του φύλου ..μην αναγνωρίζουν Την ανομοιογένεια των κατηγοριών «άνδρας» και «γυναίκα» Ότι οι διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα στηρίζονται σε σχέσεις εξουσίας

Προτάσεις Ισομερής εμφάνιση των δύο φύλων στην εικονογράφηση των βιβλίων του ΣΕΠ Προσεκτική χρήση της γλώσσας Και στα δύο γένη οι επαγγελματικοί τίτλοι Να συμπεριλαμβάνονται αναφορές και στην οικιακή σφαίρα Ευαισθητοποίηση των εκπαιδευτικών Έκδοση οδηγού με προδιαγραφές για βιβλία με μη σεξιστικό περιεχόμενο Διερεύνηση του βιβλίου και ως προς τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζει τον κόσμο της εργασίας