2. Αγώνες για τη δημιουργία μιας αυτόνομης Ποντιακής Δημοκρατίας (1917 – 1922)

Πρωτεργάτες στους αγώνες για τη δημιουργία μιας αυτόνομης ποντιακής δημοκρατίας οι Έλληνες της Διασποράς : Κ. Κωνσταντινίδης από τη Μασσαλία Β. Ιωαννίδης και Θ. Θεοφύλακτος από το Βατούμ Ι. Πασσαλίδης από το Σοχούμ Λ. Ιωαννίδης(ή Ιασονίδης) και Φ. Κτενίδης από το Κρασνοντάρ

Επίσης από Έλληνες του ιστορικού Πόντου Ξεχωρίζουν δύο σεβάσμιες μορφές της Εκκλησίας : Ο μητροπολίτης Τραπεζούντας Χρύσανθος Ο μητροπολίτης Αμάσειας Γερμανός Καραβαγγέλης

Απρ. 1916: Ο Τούρκος Βαλή Μεχμέτ Τζεμάλ Αζμή μπέης παραδίδει την Τραπεζούντα στο μητροπολίτη Χρύσανθο → έγινε δεκτός ως ηγέτης από τους Ρώσους αλλά και τους προξενικούς εκπροσώπους των άλλων κρατών λόγω της συνετής πολιτικής του απέναντι στους μουσουλμάνους της περιοχής (νωπές μνήμες από τις σφαγές και τις εχθροπραξίες) Η δίχρονη προεδρία του Χρύσανθου ήταν ένα διάλειμμα δημοκρατίας και αρμονικής συμβίωσης χριστιανών και μουσουλμάνων Φεβρ. 1918: η κατάσταση αλλάζει ριζικά λόγω της επικράτησης των μπολσεβίκων (1917) → οι Ρώσοι εγκαταλείπουν την Τραπεζούντα και η περιοχή ξαναπερνάει στην κατοχή των Νεοτούρκων Χιλιάδες Έλληνες του ανατολικού Πόντου και του Καρς παίρνουν το δρόμο της φυγής προς τη Ρωσία (που δοκιμαζόταν από τον εμφύλιο πόλεμο) για να γλυτώσουν από τις διώξεις των Νεότουρκων

Ιούλιος 1917: Έλληνες στη Ρωσία στο Τραϊγάνιο στο Α΄ Πανελλήνιο Συνέδριο αποφάσισαν την εκλογή Κεντρικού Συμβουλίου για τη δημιουργία ανεξάρτητου Ποντιακού Κράτους με προσωρινή έδρα την πόλη του Ροστόβ. Για πρώτη φορά οι Πόντιοι της Διασποράς οργανώνονται σε όλες τις μεγάλες πόλεις: Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Καβάλα, Βόλος και άλλες πόλεις του εξωτερικού Πρωτεργάτης στον αγώνα ήταν ο Κ. Κωνσταντινίδης (Μασσαλία) → με συνεχή υπομνήματα ενημέρωνε τις συμμαχικές δυνάμεις για την τραγική κατάσταση στον Πόντο. Τύπωσε και κυκλοφόρησε χάρτη που όριζε τα σύνορα της προτεινόμενης ποντιακής δημοκρατίας (βλ. βιβλ. σ. 250), σε σχήμα ταχυδρομικού δελτίου (καρτ – ποσταλ0

Το ταχυδρομικό δελτίο με τον χάρτη της ποντιακής δημοκρατία και με το κείμενο στα γαλλικά: «Πολίτες του Πόντου ξεσηκωθείτε! Θυμίστε στα φιλελεύθερα έθνη τα ύψιστα δικαιώματά σας για τη ζωή και την ανεξαρτησία»

Η ρωσική επανάσταση ξεσήκωσε τους Έλληνες του Πόντου για δικό τους εθνικό αγώνα Φεβρ. 1918: πρώτο παγκόσμιο Παν - ποντιακό Συνέδριο στη Μασσαλία – ο ίδιος ο Κ. Κωνσταντινίδης με τηλεγραφήματα που έστειλε στον Α. Τρότσκι ζήτησε επίμονα την υποστήριξη της Σοβιετικής Ένωσης Η κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου ήταν αρχικά σύμφωνη με τον αγώνα και τις διεκδικήσεις των Ποντίων Στο συνέδριο Ειρήνης όμως στο Παρίσι (Δεκ. 1918) δεν συμπεριέλαβε τον Πόντο στο φάκελο των ελληνικών διεκδικήσεων (πιέστηκε από τις συμμαχικές δυνάμεις) → συμφώνησε να παραχωρηθεί η περιοχή στην υπό ίδρυση Αρμενική Δημοκρατία Έντονες διαμαρτυρίες των Ποντίων – απογοήτευση Συνέδρια διαμαρτυρίας στο Μπακού, στο Κρασνιοντάρ, στο Βατούμ, στη Μασσαλία Τηλεγραφήματα στο Παρίσι από ποντιακά σωματεία για να μεταπείσουν τον Έλληνα πρωθυπουργό

Απρ. 1919: ο μητροπολίτης Χρύσανθος επισκέπτεται το Βενιζέλο στο Παρίσι → μετά τη διεξοδική ενημέρωση ο Βενιζέλος αποφάσισε να ενισχύσει την προσπάθεια των Ποντίων και έδωσε την έγκρισή του να συνεχίσει την προσπάθεια ενημέρωσης όλων των πολιτικών που έλαβαν μέρος στη Συνδιάσκεψη Οι περισσότεροι απ΄ αυτούς (εκτός από τους Άγγλους) είδαν με πολλή κατανόηση τα αιτήματα των Ελληνοποντίων Ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ουίλσον απάντησε στην πρόταση του μητροπολίτη να γίνει ο Πόντος ανεξάρτητο κράτος : «Είναι θαυμάσια όσα μου λέτε. Ο Πόντος πρέπει να γίνει ανεξάρτητος. Μιαν ψήφον έχω εις την Συνδιάσκεψιν, αλλά θα την διαθέσω υπέρ του λαού σας» Παράλληλα ο Χρύσανθος επισκέφθηκε το Εριβάν και διαπραγματεύθηκε με τους Αρμένιους και τους μουσουλμάνους του Πόντου μια μορφή συνομοσπονδίας Αμοιβαία καχυποψία – χάθηκε πολύτιμος χρόνος – ραγδαίες πολιτικές εξελίξεις

Δύο Συνέδρια των Ποντίων: στην Κωνσταντινούπολη (17 Αυγ. 1921) 10 Μαρτίου 1921: ο μητροπολίτης Αμάσειας Γερμανός πρότεινε στον υπουργό εξωτερικών Μπαλτατζή συνεργασία με τους Κούρδους και τους Αρμένιους εναντίον του κινήματος του Κεμάλ Η κυβέρνηση του Γούναρη (απομονωμένη από τους συμμάχους) δεν πήρε καμιά πρωτοβουλία Δύο Συνέδρια των Ποντίων: στην Κωνσταντινούπολη (17 Αυγ. 1921) 2. στην Αθήνα (4 Σεπ. 1921) – με πρωτοβουλία του Γερμανού Καραβαγγέλη Μάρτιος 1921: συνθήκη ειρήνης και φιλίας ανάμεσα στους Μπολσεβίκους και τον Κεμάλ : Η ΤΑΦΟΠΛΑΚΑ ΤΟΥ ΠΟΝΤΙΑΚΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ → η συνθήκη έδωσε στον αδύναμο ως τότε Κεμάλ την οικονομική, στρατιωτική και ηθική δυνατότητα να συνεχίσει τις επιχειρήσεις κατά των Ποντίων → του έδωσε επίσης τη δυνατότητα να εμφανιστεί στη Συνδιάσκεψη με υπερβολικές απαιτήσεις → λόγω της ιστορικής συγκυρίας δεν απορρίφθηκαν από τις νικήτριες δυνάμεις (παρά τη συμμαχία με την Ελλάδα)

Αρχές του 1922: τελευταία προσπάθεια ποντοαρμενικής συνεργασίας - άρχισε καθυστερημένα – τα συμφέροντα των Μεγάλων Δυνάμεων είχαν αλλάξει ριζικά Ο Κεμάλ πασάς, με την υποστήριξη των μπολσεβίκων, της Ιταλίας, της Γαλλίας και τη σιωπηρή σύμπραξη της Αγγλίας, άρχισε την αντεπίθεση που έφερε την κατάρρευση του μετώπου Οι πρωτεργάτες του αγώνα για την ποντιακή Δημοκρατία καταδικάστηκαν από την κεμαλική κυβέρνηση σε θάνατο Ο ποντιακός ελληνισμός ακολούθησε τη γενικότερη τύχη του ελληνισμού στη Μ. Ασία (περίοδος γενοκτονίας) Το τέλος της ιστορίας και του πολιτισμού των Ποντίων στον ιστορικό Πόντο ήταν εξαιρετικά τραγικό Σταμάτησε βίαια με την αναγκαστική ανταλλαγή των πληθυσμών που όρισε η Συνθήκη της Λωζάννης το 1923

Ένας δεύτερος ποντιακός ελληνισμός ζούσε και μεγαλουργούσε στη Ρωσία: 500.000 έλληνες κατοικούσαν στη Ρωσία Το 1918 με τις ομαδικές μετοικεσίες των Ποντίων, μετά την αποχώρηση των ρωσικών στρατευμάτων, ξεπέρασαν τους 750.000 Σήμερα υπολογίζεται ότι στην πρώην Σοβιετική Ένωση ζουν περισσότεροι από εκατομμύριο Πόντιοι, οι οποίοι διατηρούν τις πατροπαράδοτες ελληνοποντιακές τους παραδόσεις (όταν δεν επεμβαίνουν οι αρχές των Ανεξάρτητων δημοκρατιών της Κοινοπολιτείας