ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΔΙΠΛΩΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Της Ευαγγελίας Τσακιράκη ΘΕΜΑ «Φύλο και Κοινωνικός Αποκλεισμός: Διερευνώντας τα Χαρακτηριστικά και τις Ανάγκες των Άστεγων Γυναικών της Πρωτεύουσας» Ρόδος 2010

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τις τελευταίες δεκαετίες οι γυναίκες αποτελούν το μισό του άστεγου πληθυσμού παγκοσμίως (Grimm & Maldonado, 1995). Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 οι ερευνητές άρχισαν να μελετούν γυναίκες που ήταν άστεγες (Burt & Cohen, 1989). Καθοριστικοί παράγοντες για την στέρηση στέγης: η έλλειψη προσιτής οικονομικά κατοικίας η ανεργία η ψυχική ασθένεια ο αλκοολισμός τα ναρκωτικά η έλλειψη ενός ολοκληρωμένου συστήματος κοινωνικής στήριξης οι οικογενειακές συγκρούσεις (Bassuk & Rosenberg, 1988) Σε εθνικό επίπεδο η γνώση για τα χαρακτηριστικά και τις ανάγκες των άστεγων γυναικών είναι εξαιρετικά περιορισμένη.

Η έννοια της στέγης και της έλλειψης στέγης Θεωρητική Ανασκόπηση Η έννοια της στέγης και της έλλειψης στέγης Η στέρηση στέγης τείνει να αναγνωρίζεται λιγότερο ως έλλειψη φυσικού καταφυγίου και περισσότερο ως απώλεια ενός προσωπικού χώρου (Moore, Canter, Stockley & Drake, 1995; Somerville, 1992). Η στέγη δεν αποτελεί ένα αμετάβλητο προϊόν, αλλά έναν δυναμικό χώρο (May, 2000), μια ζωντανή διαδικασία ή κατασκευή (Moore, 2000), ή ένα ταξίδι (Case, 1996). Η ψυχοκοινωνιολογική προσέγγιση Το σπίτι είναι ένας τρόπος έκφρασης της ατομικής ταυτότητας αλλά και ένας τρόπος σύνδεσης με μια ορισμένη κουλτούρα. Μέσα από αυτή την προοπτική γίνεται φανερό ότι τόσο η έλλειψη στέγης όσο και η στέγη είναι κοινωνικά και πολιτισμικά κατασκευασμένες έννοιες (Hutson & Liddiard,1994). Η έλλειψη στέγης μπορεί να αντιπροσωπεύει απώλεια της αίσθησης ότι το άτομο ανήκει κάπου κοινωνικά και πολιτισμικά και μία μορφή κοινωνικού αποκλεισμού (Somerville, 1998).

Ευρωπαϊκή τυπολογία και βιβλιογραφικός ορισμός της έλλειψης στέγης Με βάση την Ευρωπαϊκή τυπολογία υπάρχουν 4 κύριες διαφοροποιήσεις: Άστεγοι στο δρόμο, Έλλειψη κατοικίας Επισφαλής στέγη, και Ανεπαρκής ή Ακατάλληλη στέγη. Βιβλιογραφικά προσδιορίστηκαν 4 βασικοί τύποι χώρων διαμονής για τις γυναίκες που ορίζονται ως άστεγες : α) καταφύγια/ιδρύματα β) παραδοσιακά καταλύματα γ) περιορισμένα καταλύματα, και δ) εξωτερικοί χώροι. Οι έρευνες για τους άστεγους στην Ελλάδα 7.720 άτομα, άνδρες και γυναίκες κάθε ηλικίας αντιμετωπίζουν έλλειψη στέγης, μη συμπεριλαμβανομένων των Αθίγγανων και των αλλοδαπών (Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, 2009). Έρευνα για τo ψυχοκοινωνικό προφίλ των άστεγων ανδρών και γυναικών έδειξε: υψηλά ποσοστά παραβατικότητας, προβλήματα υγείας, χρήση ναρκωτικών, άγχος, κατάθλιψη, επιθετικότητα και σχιζοφρενικές ιδέες (Μ.Κ.Ο. «Κλίμακα»).

Χαρακτηριστικά των άστεγων γυναικών Ψυχοπιεστικά τραυματικά γεγονότα: Σωματική και σεξουαλική κακοποίηση Μακροχρόνια οικογενειακά προβλήματα Γονείς που είτε έκαναν χρήση ουσιών είτε δεν ήξεραν πώς να είναι καλοί γονείς Σύντροφοι κτητικοί και βίαιοι Αντιμετώπιση: Χρήση ουσιών, σοβαρά προβλήματα υγείας όπως κατάθλιψη, διπολική διαταραχή, βουλιμία (Benda & Dattalo, 1988). Αναγνωρίστηκε η κοινωνική στήριξη ως βασικό μέσο αντιμετώπισης του στρες (Banyard, 1995; Iwasaki & Mannell, 2000; Klitzing, 2003).

Συντροφικότητα και σεξουαλική δραστηριότητα Ζητήματα υγείας Επικίνδυνη σεξουαλική δραστηριότητα με πολλαπλούς ερωτικούς συντρόφους ως μέσο επιβίωσης. Επιβαρυμένη σωματική και ψυχική υγεία, χρήση αλκοόλ και ναρκωτικών, και ιστορικό σωματικής επίθεσης. Συντροφικότητα και σεξουαλική δραστηριότητα Οι σύντροφοι αναφέρονται ως πηγές κοινωνικής στήριξης (Nyamathi, Bennett et al., 1995). Σύγκρουση σε αυτές τις σχέσεις δεδομένων των πολλαπλών στρεσογόνων παραγόντων που βιώνουν τα άτομα που ζουν σε συνθήκες εξαθλίωσης. Οι γυναίκες που είχαν συγκρουσιακές σχέσεις παρουσίαζαν σημαντικά μεγαλύτερα ποσοστά άγχους και κατάθλιψης. Υψηλά ποσοστά μη χρήσης μεθόδων αντισύλληψης. Θυματοποίηση Υψηλά ποσοστά σωματικής και σεξουαλικής κακοποίησης. Παράγοντες που σχετίζονται με τη θυματοποίηση: ψυχική ασθένεια, χρήση ναρκωτικών και αλκοόλ, και μακρά περίοδος χωρίς στέγη. Η χρήση ουσιών αυξάνει τα περιστατικά σεξουαλικής βίας, αλλά επιπλέον η χρήση ναρκωτικών και αλκοόλ συχνά έπεται της σεξουαλικής θυματοποίησης (Harris, 1996). Αυξημένος κίνδυνος θυματοποίησης λόγω εναλλαγής ερωτικών συντρόφων καθώς και ανταλλαγής σεξ για χρήματα, στέγη, φαγητό, ναρκωτικά και αλκοόλ. Στιγματισμός και περιθωριοποίηση Δίλλημα αν πρέπει να αποκαλύψουν την κατάστασή τους ή όχι. Όταν την αποκαλύπτουν, συχνά βρίσκονται αντιμέτωπες με στερεότυπα και διακρίσεις. Άστεγες γυναίκες με παιδιά. Μακροχρόνια άστεγες γυναίκες (χωρίς στέγη από 6 μήνες και πάνω). Ηλικιωμένες άστεγες γυναίκες (από 50 ετών και πάνω).

Ανάγκες των άστεγων γυναικών Ζητήματα ασφάλειας και στρατηγικές επιβίωσης στο δρόμο Υψηλά ποσοστά σεξουαλικής εκμετάλλευσης, παρενόχλησης και σεξουαλικής βίας (Wenzel et al., 2000). Αποφυγή καταφυγίων και «ελαφριού» ύπνου ως απάντηση στους φόβους τους για βίαιη επίθεση. Δίκτυα επικοινωνίας ανάμεσα στις περιπλανώμενες γυναίκες ως καθημερινό μέσο επιβίωσης. Η περιθωριακή παρουσία των γυναικών στους δρόμους δεν αποτελεί αντανάκλαση του αριθμού τους μεταξύ των αστέγων αλλά αντιπροσωπεύει μια τακτική που υιοθετούν προκειμένου να παραμένουν ασφαλείς Έμφυλες στρατηγικές αντιμετώπισης: γυναικεία συμπεριφορά, ανδρική συμπεριφορά, αόρατο φύλο, εναλλασσόμενη παρουσίαση της σεξουαλικής ταυτότητας. Κοινωνική στήριξη Η κοινωνική στήριξη σχετίζεται με μία σειρά θετικών συμπεριφορών, όπως: χρήση προφυλακτικού, υψηλότερη αυτοεκτίμηση, καλύτερες στρατηγικές αντιμετώπισης των προβλημάτων, λιγότερα ψυχιατρικά προβλήματα, μικρότερη χρήση παράνομων ουσιών και ενέσιμων ναρκωτικών. Η θετική κοινωνική στήριξη ισχυροποιεί και ενθαρρύνει τις άστεγες γυναίκες καθώς τους δημιουργεί την αίσθηση ότι ανήκουν κάπου, και τους προκαλεί συναισθήματα ατομικής αποτελεσματικότητας που καλλιεργούν συμπεριφορές προστασίας της υγείας (Lazarus & Folkman, 1984).

Κοινωνικές και υγειονομικές υπηρεσίες Η ενδοοικογενειακή βία, η σεξουαλική κακοποίηση κατά την παιδική ηλικία, και η ευθύνη για τα παιδιά έχουν σημαντικές ψυχολογικές επιπτώσεις στις άστεγες γυναίκες που τα μικτά προγράμματα ίσως δεν είναι ικανά να αντιμετωπίσουν. Παρά το γεγονός ότι οι άστεγες γυναίκες αποτελούν το 25-37% του άστεγου πληθυσμού παγκοσμίως, η πλειοψηφία των προγραμμάτων και των υπηρεσιών ανταποκρίνονται στις ανάγκες των άστεγων ανδρών, με ελάχιστες υπηρεσίες προσαρμοσμένες στις ιδιαίτερες ανάγκες των άστεγων γυναικών όπως η παιδική μέριμνα, η παροχή συμβουλευτικής για θέματα βιασμού ή η βοήθεια για θέματα αντισύλληψης (Cheng & Kelly, 2008). Επισιτιστική ανασφάλεια Καταφεύγουν σε αβέβαιες και επικίνδυνες στρατηγικές αυτοσυντήρησης όπως επαιτεία, κλοπή, αναζήτηση τροφής στα σκουπίδια, και αγοραίο σεξ (Antonaides & Tarasuk, 1998). Οι περισσότερες άστεγες γυναίκες έχουν αρκετό φαγητό στη διάθεσή τους, ωστόσο η διατροφική αξία του φαγητού που λαμβάνουν είναι χαμηλή (Drake, 1992). Τα φυσικά σημάδια του υποσιτισμού έχουν συχνά παρατηρηθεί στους άστεγους, ωστόσο ένας σημαντικός αριθμός άστεγων γυναικών θεωρείται παχύσαρκος.

Σκοπός - ερευνητικός στόχος Η παρούσα εργασία επιχειρεί μια πρώτη διερεύνηση των χαρακτηριστικών, των εμπειριών και των αναγκών των άστεγων γυναικών της Αθήνας, αυτού του ευάλωτου πληθυσμού που βιώνει έντονα τον κοινωνικό αποκλεισμό και παραμένει σε μεγάλο βαθμό - μεγαλύτερο ίσως από ότι οι άστεγοι άνδρες – αθέατος παρόλο που ζει, κοιμάται, και δραστηριοποιείται στους δρόμους του κέντρου της πρωτεύουσας.

Έρευνα Πεδίου Μεθοδολογία Έρευνας Ερευνητικός Σχεδιασμός Το είδος της έρευνας που χρησιμοποιήθηκε στην παρούσα εργασία είναι η ποιοτική. Πληθυσμός - Δειγματοληψία 11 ημεδαπές άστεγες γυναίκες ηλικίας 25-63 ετών που διαμένουν στους δρόμους του κέντρου της Αθήνας. Εργαλεία Έρευνας Ημι-δομημένη συνέντευξη με 10 θεματικές ενότητες, κάθε μία από τις οποίες περιλάμβανε από 2 έως 5 ερωτήσεις με υποερωτήματα σε κάποιες περιπτώσεις. Η εγκυρότητα και η αξιοπιστία στην έρευνα εξασφάλισαν ότι οι προσεγγίσεις που έγιναν, στηρίχτηκαν σε πραγματικά δεδομένα που προέκυψαν μέσα από αυστηρές και μεθοδικές διαδικασίες και δεν ήταν προϊόν αυθαίρετων ερμηνειών (Bryman, 2001). Πραγματοποίηση Έρευνας Οι συνεντεύξεις έγιναν σε ώρα και ημέρα που επέλεξε το δείγμα, σε οικείες για τις άστεγες περιοχές του κέντρου της Αθήνας. Χρησιμοποιήθηκε μαγνητόφωνο με συναίνεση της κάθε ερωτώμενης και έγιναν διευκρινίσεις για θέματα εχεμύθειας και ελευθερίας έκφρασης (BSA, 2002). Η συνέντευξη είχε διάρκεια περίπου μία ώρα και στο τέλος της συνέντευξης κάθε γυναίκα αποζημιώθηκε με 5ευρώ για τη συμμετοχή της και τη διάθεση του χρόνου της (Heslin, Robinson, Baker & Gelberg, 2007).

Συμπεράσματα Για την κοινωνία, οι άστεγες γυναίκες θεωρούν ότι αποτελούν άτομα αποτυχημένα και περιθωριακά τα οποία δεν μπόρεσαν να ενταχθούν ομαλά στο κοινωνικό σύνολο και για το λόγο αυτό η κοινωνία τα απομάκρυνε δίνοντάς τους τη θέση που τους αξίζει (Veness, 1992). Ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβάνονται την έννοια «σπίτι» φαίνεται ότι δεν περιλαμβάνει μόνο την ύπαρξη ενός χώρου όπου θα μπορούν να κοιμούνται, να τρώνε υγιεινό φαγητό και να τηρούν στοιχειώδεις κανόνες υγιεινής, αλλά περικλείει και θέματα επαγγελματικής αποκατάστασης, ψυχικής ηρεμίας, συναισθηματικής πληρότητας, προσωπικής καταξίωσης και σεβασμού από τον κοινωνικό περίγυρο. Όλες οι γυναίκες του δείγματος βρέθηκαν να στερούνται στέγης για διάστημα μεγαλύτερο των 6 μηνών με αποτέλεσμα να περιλαμβάνονται στην κατηγορία «μακροχρόνια άστεγες». Από την άλλη, οι μισές περίπου γυναίκες της έρευνας εντάσσονται στην κατηγορία «ηλικιωμένες άστεγες» καθώς είναι άνω των 50 ετών και αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα υγείας. Οι γυναίκες αυτές ήταν είτε νοικοκυρές με οικονομική εξάρτηση από το σύζυγο είτε περιστασιακά υποαπασχολούμενες με αποτέλεσμα να βρεθούν άστεγες λόγω οικονομικών δυσχερειών έπειτα από διαζύγιο ή χηρεία.

Οι γυναίκες βρέθηκαν να εκτίθενται σε πολλαπλά ψυχοπιεστικά γεγονότα (ενδοοικογενειακή βία, ανεργία, μη σταθερή κατοικία, έλλειψη κοινωνικής στήριξης), πριν βρεθούν χωρίς στέγη (Bassuk & Browne, 1996). Για τις περισσότερες από αυτές το στρες είναι μία κατάσταση που βιώνουν από πολύ μικρή ηλικία με αποτέλεσμα να θεωρούν αδύνατη την αποβολή του ακόμη και αν καταφέρουν να επαναστεγαστούν (Gottlieb, 1997). Σε πολλές περιπτώσεις το στρες είναι το αποτέλεσμα σωματικής και/ή σεξουαλικής κακοποίησης τόσο κατά την παιδική ηλικία όσο και κατά την ενήλικη ζωή τους, ενώ σε άλλες περιπτώσεις σχετίζεται με συνθήκες στέρησης, φτώχειας, ανέχειας και παραμέλησης, τις οποίες αντιμετωπίζουν ολόκληρη τη ζωή τους. Ο υποσιτισμός και η παχυσαρκία, η χρήση ναρκωτικών και/ή αλκοόλ, τα σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα και τα διάφορα γυναικολογικά προβλήματα και τα προβλήματα ψυχικής υγείας ήταν μερικά μόνο από τα ζητήματα υγείας που βρέθηκαν να αντιμετωπίζουν οι άστεγες γυναίκες. Σε ορισμένες περιπτώσεις φάνηκε να υπάρχει συμπτωματολογία ψύχωσης με παραληρητικές ιδέες δίωξης ή μεγαλείου τις οποίες οι γυναίκες υποστήριζαν σθεναρά ως πραγματικές, ενώ άλλες γυναίκες φάνηκαν να εμφανίζουν διαταραχή της σκέψης καθώς ο λόγος τους ήταν ασυνάρτητος και υπήρχε συχνή διάσπαση προσοχής. Η ανάμειξή τους σε δραστηριότητες όπως η επαιτεία, η διακίνηση ναρκωτικών και η πορνεία προκειμένου να επιβιώσουν, αυξάνει επιπλέον τον κίνδυνο για θυματοποίηση (Goldstein, 1985), καθώς η βία είναι πολύ συνηθισμένο φαινόμενο σε όλους αυτούς τους χώρους.

Η θυματοποίηση (σωματική κακοποίηση, λεκτική και ψυχολογική βία, σεξουαλική κακοποίηση, ληστεία, οικονομική εκμετάλλευση) αποτελεί κοινό σημείο αναφοράς σε όλες τις γυναίκες και αναφέρεται σταθερά ως επαναλαμβανόμενο τραυματικό γεγονός σε όλη τη διάρκεια της ζωής τους. Η ψυχική ασθένεια και η χρήση ναρκωτικών συνδέονται με σωματική και σεξουαλική κακοποίηση καθώς μειώνουν τη δυνατότητα αυτοπροστασίας των γυναικών και τις καθιστούν εύκολα θύματα για μια ενδεχόμενη επίθεση. Οι γυναίκες που κάνουν χρήση και εκδίδονται προκειμένου να προμηθεύονται ναρκωτικά, φαίνεται να θεωρούν τις συγκρούσεις μέσα στη σχέση τους μάλλον φυσιολογικές (Wyatt, 1992), παρά το γεγονός ότι βρέθηκαν να παρουσιάζουν έντονα συμπτώματα άγχους και κατάθλιψης. Στη σεξουαλική ζωή των γυναικών η χρήση προφυλακτικού είναι σπάνια για οικονομικούς κυρίως λόγους αλλά και εξαιτίας της θυματοποίησης από το αγοραίο σεξ, της σεξουαλικής βίας, της χρήσης ουσιών, της ψυχικής ασθένειας, αλλά και της άγνοιας για θέματα προστασίας από τα ΣΜΝ και το AIDS. Η περιθωριακή παρουσία των γυναικών στους δρόμους της Αθήνας δεν αντανακλά τον αριθμό τους στον πληθυσμό των άστεγων της πρωτεύουσας, αλλά αντιπροσωπεύει μια τακτική που τις βοηθά να παραμένουν ασφαλείς μέσα σε μία κοινότητα βίαιη και επικίνδυνη για τις γυναίκες (Golden, 1992). Πολλές επιλέγουν μια περισσότερο «ανδρική συμπεριφορά» ώστε να δείχνουν επιθετικές και άφοβες, και να κερδίζουν έτσι το σεβασμό και την προστασία από τους άνδρες, ενώ άλλες προτιμούν να κρύβουν τη θηλυκότητά τους κάτω από φαρδιά και ανδρικά ρούχα για να μην εκπέμπουν σεξουαλικότητα που ελκύει τους άνδρες (Huey & Berndt, 2008). Η πιο συνηθισμένη πάντως τακτική είναι οι γυναίκες να παραμένουν όσο το δυνατό περισσότερο αόρατες κάνοντας τον εαυτό τους μικρότερο στόχο για επίθεση.

Οι άστεγες γυναίκες έχουν συχνά εμπλοκή με το σύστημα ποινικής δικαιοσύνης Οι πιο συνηθισμένες εγκληματικές ενέργειες στις οποίες βρέθηκαν να συμμετέχουν οι άστεγες γυναίκες είναι η κατοχή, χρήση και διακίνηση μικροποσότητας ναρκωτικών, η πορνεία, οι μικροκλοπές, η επαιτεία, και η αλητεία (Nyamathi et al., 2000). Η ύπαρξη υποστηρικτικών σχέσεων θεωρείται από τις άστεγες γυναίκες ως ιδιαίτερης σημασίας για την ψυχική και συναισθηματική τους ευεξία (Nyamathi et al., 1995). Για τις γυναίκες που κάνουν χρήση, η βασική πηγή υποστήριξης φαίνεται να προέρχεται από άλλους χρήστες καθώς οι γυναίκες αυτές στην πλειοψηφία τους είναι αποκομμένες από άτομα με συμβατικό τρόπο ζωής (Nyamathi et al., 1998). Η κοινωνική στήριξη ενισχύει την ψυχική ανθεκτικότητα των γυναικών καθώς τους δημιουργεί την αίσθηση ότι δεν είναι μόνες και ότι ανήκουν σε κάποιο είδος ομάδας. Οι άνθρωποι φαίνεται ότι αποδίδουν στις άστεγες γυναίκες αρνητικές ιδιότητες που δεν ανταποκρίνονται πάντα στην πραγματικότητα, με αποτέλεσμα να περιορίζονται οι επιλογές τους για εργασία, κατοικία και χρήση διαφόρων υπηρεσιών. Οι προσφερόμενες κοινωνικές και ιατρικές υπηρεσίες για άστεγες γυναίκες φαίνεται ότι δεν είναι ούτε επαρκείς ούτε κατάλληλες για τις ιδιαίτερες ανάγκες αυτού του πληθυσμού (Cheng & Kelly, 2008). Οι άστεγες γυναίκες φαίνεται να δυσκολεύονται στην πρόσβαση και λήψη υγειονομικών υπηρεσιών φροντίδας αλλά και πληροφόρησης για τις διαθέσιμες κοινωνικές υποστηρικτικές υπηρεσίες (Nyamathi, Flaskerud et al., 1998). Δεν υπάρχουν υπηρεσίες προσαρμοσμένες στις ιδιαίτερες ανάγκες των άστεγων γυναικών όπως η παροχή συμβουλευτικής και ψυχοσυναισθηματικής στήριξης για θέματα σεξουαλικής βίας ή η βοήθεια για θέματα προστασίας και αντισύλληψης αλλά και η παιδική μέριμνα για εκείνες που έχουν ανήλικα παιδιά (Cheng & Kelly, 2008).

Επίλογος Η γνώση που έχουμε για τις άστεγες γυναίκες της Ελλάδας είναι τόσο περιορισμένη ώστε δεν είναι γνωστός ούτε ο αριθμός των ατόμων που εντάσσονται σε αυτή την κατηγορία. Η εργασία αποτελεί μια πρώτη καταγραφή των ποιοτικών χαρακτηριστικών των άστεγων γυναικών της πρωτεύουσας. Τα ερευνητικά δεδομένα δεν μπορούν να θεωρηθούν απόλυτα καθώς η μελέτη πραγματοποιήθηκε σε ένα μικρό δείγμα άστεγων γυναικών που ζουν στο κέντρο της Αθήνας. Συμπεριλήφθηκαν γενικά στοιχεία που να καλύπτουν όσο το δυνατό περισσότερες ενότητες ώστε αυτή η πρώτη καταγραφή να αποτελέσει και μια πρώτη ολοκληρωμένη προσέγγιση ενός κοινωνικού φαινομένου που έχει ελάχιστα μελετηθεί. Οι άστεγες γυναίκες είναι ένας εντελώς περιθωριοποιημένος πληθυσμός και οι ιδιαίτερες ανάγκες του δεν μπορούν να καλυφθούν μέσα από προγράμματα και υπηρεσίες που απευθύνονται στο γενικό πληθυσμό των αστέγων. Η φτώχεια, οι οικογενειακές συγκρούσεις, η παραμέληση, η σωματική κακοποίηση, η σεξουαλική βία, η θυματοποίηση σε όλες τις υπόλοιπες μορφές της, η ψυχική ασθένεια, τα πολλαπλά προβλήματα διαβίωσης και υγείας, η χρήση ουσιών, η ανεργία, η έλλειψη υποστηρικτικού περιβάλλοντος, ο στιγματισμός και η περιθωριοποίηση, οι ανεπαρκείς κοινωνικές και υγειονομικές υπηρεσίες, είναι μερικά μόνο από τα θέματα που ανέδειξε η παρούσα έρευνα κάνοντας φανερό ότι η έλλειψη στέγης δεν αποτελεί για τις γυναίκες απλά και μόνο έλλειψη μόνιμης κατοικίας. Η βιβλιογραφία έχει ακόμη πολλά να δείξει καθώς οι άστεγες γυναίκες αποτελούν ένα πεδίο άγνωστο στην επιστημονική γνώση για τους άστεγους στην Ελλάδα, και υπάρχουν επιπλέον πεδία να μελετηθούν και να αναλυθούν.

Σας ευχαριστώ!