Μεταμοςχευςεις: ΘAνατος και ζΩΗ ςε λειτουργικη ςχεςη Δρ. Ιωάννης Μπέκος, Πανεπιστήμιο Κύπρου

Ενότητες της εισήγησης 1η : Ο εγκεφαλικός θάνατος ως υπόθεση της ιατρικής επιστήμης 2η : Η σύνδεση εγκεφαλικού θανάτου και μεταμοσχεύσεων: μια υπόθεση της ιατρικής, της πολιτικής διαχείρισης και των πολιτών 3η : Η χριστιανική ανάγνωση του ανθρώπινου θανάτου: μια χριστιανική θεώρηση του εγκεφαλικού θανάτου και των μεταμοσχεύσεων 4η : Σχόλια για ένα σύγχρονο «πολιτικό» ρόλο της Θεολογίας

Ο εγκεφαλικός θάνατος Μια υπόθεση της ιατρικής επιστήμης

Οι ποικίλοι ορισμοί για το θάνατο του ανθρώπου Ο βιολογικός ορισμός του θανάτου χαρακτηρίζεται από ένα είδος πλαστικότητας: μεταβάλλεται, ανάλογα με την εποχή και συγκεκριμένα την εξέλιξη της ιατρικής επιστήμης Στην πραγματικότητα πρόκειται για μεταβαλλόμενους τρόπους διαπίστωσης του θανάτου Για αιώνες: η παύση της αναπνοής Με την ανακάλυψη του στηθοσκοπίου και του ηλεκτροκαρδιογραφήματος: η παύση της καρδιακής λειτουργίας Η ανάπτυξη της τεχνολογίας και των τεχνικών αναζωογόνησης: ο εγκεφαλικός θάνατος

Η εμφάνιση του εγκεφαλικού θανάτου Τέλη της δεκαετίας του ’60 (1968) Μια επιτροπή του πανεπιστημίου Harvard αποτελούμενη από ιατρούς, νομικούς και θεολόγους Καθόρισε τα κριτήρια της μη αναστρέψιμης βλάβης ολόκληρου του εγκεφάλου (φλοιού και στελέχους) στους ενήλικες Εισήγαγε για πρώτη φορά τον όρο εγκεφαλικός θάνατος τον οποίο και ταύτισε με το βιολογικό θάνατο

Η ταύτιση εγκεφαλικού και βιολογικού θανάτου Προσδιόρισε τις κατευθυντήριες οδηγίες για τη διαδικασία διαπιστώσεως του εγκεφαλικού θανάτου Έτσι έχουμε ένα νέο ορισμό του θανάτου που έκτοτε θα επικρατήσει. Σήμερα η παγκόσμια ιατρική κοινότητα, οι Εταιρείες Νευρολογίας και όλες οι Επιτροπές Νευροηθικής δέχονται ότι ο εγκεφαλικός θάνατος ταυτίζεται με το βιολογικό θάνατο του ανθρώπου. Για την ιατρική κοινότητα, υπάρχουν μόνο μεμονωμένα άτομα που αμφισβητούν την ταύτιση του εγκεφαλικού θανάτου με το βιολογικό θάνατο, διατυπώνοντας θρησκευτικά και φιλοσοφικά επιχειρήματα.

Ο θάνατος του εγκεφάλου Ο θάνατος του εγκεφάλου επέρχεται άμεσα (εντός 3-5 λεπτών) με την παύση της καρδιάς και της αναπνοής. Ισχύει, όμως, και το αντίθετο. Η παύση της εγκεφαλικής λειτουργίας οδηγεί άμεσα (εντός ολίγων λεπτών) στην παύση της αναπνοής και της καρδιάς. Αυτό συνέβαινε πάντα. Κάθε σοβαρή εγκεφαλική βλάβη οδηγούσε σε παύση της αναπνευστικής λειτουργίας και στη συνέχεια σε καρδιακή παύση. Δεν είχε νόημα, δηλαδή, οποιαδήποτε διάκριση μεταξύ του εγκεφαλικού και του καρδιοαναπνευστικού θανάτου Σήμερα, όμως, με την ανάπτυξη της τεχνολογίας και των τεχνικών αναζωογόνησης καθίσταται εφικτή η διατήρηση της αναπνοής και της καρδιακής λειτουργίας ακόμα και σε περιπτώσεις που έχει επέλθει η νέκρωση του εγκεφάλου.

Η παύση της εγκεφαλικής λειτουργίας Ο εγκέφαλος αποτελείται από τον φλοιό και το στέλεχος. Στο φλοιό εδράζονται όλες οι ανώτερες λειτουργίες του εγκεφάλου και διαμέσου του στελέχους δίνονται οι εντολές στην περιφέρεια. Επίσης, διαμέσου του στελέχους όλες οι αισθητικές πληροφορίες διοχετεύονται στο φλοιό. Στο στέλεχος βρίσκονται όλα τα ζωτικά κέντρα μεταξύ των οποίων το κέντρο της αναπνοής. Η νέκρωση του εγκεφαλικού στελέχους και του φλοιού σηματοδοτούν την παύση της εγκεφαλικής λειτουργίας, δηλαδή την απουσία των ανώτερων λειτουργιών, της αντιληπτικής ικανότητας και των αισθητικών ερεθισμάτων. Η συντήρηση των υπόλοιπων λειτουργιών των εγκεφαλικά νεκρών ατόμων γίνεται μηχανικά.

Το κώμα ή η «φυτική κατάσταση» Είναι άλλο πράγμα ο εγκεφαλικός θάνατος κι άλλο το κώμα ή η «φυτική κατάσταση». Ο διαχωρισμός τους είναι ιατρικά σαφής και δεν μπορούν να συγχέονται. Η «φυτική κατάσταση» είναι η κλινική οντότητα που η διάρκειά της είναι τουλάχιστον μερικές μέρες και χαρακτηρίζεται από την απώλεια της αυτογνωσίας και της αντιλήψεως του περιβάλλοντος, αλλά και τη διατήρηση της λειτουργικότητας του αυτόνομου νευρικού συστήματος (εναλλαγές ύπνου και εγρήγορσης, κλπ.). Ο ασθενής διατηρεί επαρκώς τη λειτουργικότητα του εγκεφαλικού στελέχους. Ανοίγει τα μάτια, καταπίνει, αναπνέει, βγάζει κραυγές κλπ.. Ένα πολύ μικρό ποσοστό ασθενών σε «φυτική κατάσταση» επανέρχεται σε κάποιου βαθμού επικοινωνία.

Εγκεφαλικός θάνατος και ευθανασία Ο εγκεφαλικός θάνατος δεν έχει καμία σχέση με την ευθανασία, τουλάχιστον για τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται τα πράγματα η ιατρική δεοντολογία και η κυρίαρχη στην εποχή μας βιοηθική . Άλλωστε η πλειονότητα των γιατρών δεν συμφωνεί με την ευθανασία, με την σκόπιμη, δηλαδή, πρόκληση θανάτου από το γιατρό, είτε με δική του πρωτοβουλία, είτε μετά από αίτημα του ασθενή, για απαλλαγή από την επώδυνη κατάσταση της ασθένειας.

Η σύνδεση εγκεφαλικού θανάτου και μεταμοσχεύσεων Μια υπόθεση της ιατρικής, της πολιτικής διαχείρισης και των πολιτών

Γιατί πιστεύουμε ότι μας ενδιαφέρει ένας ιατρικός ορισμός για το θάνατο; Ο λόγος για τον οποίο συζητάμε εμείς σήμερα για τον εγκεφαλικό θάνατο είναι η σύνδεση του εγκεφαλικού θανάτου με τις μεταμοσχεύσεις. Δεν θα είχε εγερθεί ποτέ ζήτημα δημόσιας συζήτησης για την εγκυρότητα του εγκεφαλικού θανάτου, αν όλες οι αποφάσεις ιατρικού χαρακτήρα στο χώρο των νοσοκομείων παρέμεναν αποκλειστική υπόθεση των γιατρών. Συγκεκριμένα, η περίπτωση των μεταμοσχεύσεων, μια ιατρική δηλαδή πρακτική, επέβαλε τη συμμετοχή των απλών, καθημερινών ανθρώπων, των πολιτών, στη διαδικασία λήψης ιατρικών αποφάσεων. Γιατί οι μεταμοσχεύσεις προϋποθέτουν την ύπαρξη μοσχευμάτων που κάποιος πρέπει να τα δωρίσει, να τα προσφέρει.

Τι είναι αυτό που στην πραγματικότητα συμβαίνει; Αυτό που συμβαίνει είναι ότι κάποιος άλλος ή κάποιοι άλλοι εισέρχονται ξαφνικά στο ιατρικό προσκήνιο, εκφράζουν την γνώμη τους και μάλιστα κατά τρόπο καταλυτικό. Οι γιατροί χάνουν το μονοπώλιο αξιώσεων ισχύος στη λήψη ιατρικών αποφάσεων: είναι υποχρεωμένοι να απευθυνθούν στους μη-ειδικούς και να ζητήσουν όχι μόνο τη γνώμη τους, αλλά κυριολεκτικά την άδειά τους Αυτό σημαίνει ότι διαχωρισμοί και διακρίσεις του νεωτερικού δημοκρατικού κράτους, διακρίσεις και διαχωρισμοί που υπηρετούν τη λειτουργία του συστήματος και γίνονται για χάρη της ελευθερίας παύουν να είναι το ίδιο ξεκάθαροι

Η «είσοδος» του απλού πολίτη που αλλάζει τα δεδομένα Συγκεκριμένα, ο διαχωρισμός γεγονότων και αξιών ή επιστήμης και ζωής ή ιατρικής επιστήμης και προσωπικής ηθικής στην περίπτωσή μας δεν ισχύει Ο χώρος του νοσοκομείου, ο τρόπος λειτουργίας του και οι πρωταγωνιστές του, οι γιατροί, «αναγκάζονται» σε μία συνάντηση με εκείνους που παραδοσιακά δεν είχαν αξιώσεις ισχύος στο χώρο του νοσοκομείου, τους απλούς πολίτες, τους καθημερινούς ανθρώπους. Έτσι, η ενδεχόμενη αρνητική απάντηση των μη-ειδικών, των απλών πολιτών, δεν θα επιτρέψει να προχωρήσει η διαδικασία εξασφάλισης μοσχευμάτων από ένα συγκεκριμένο σώμα και η «μεταφορά» τους σε ένα άλλο σώμα, δηλαδή δεν θα προχωρήσει μια επιθυμητή από τους γιατρούς ιατρική πράξη, δηλαδή μεταμόσχευση. Αλλά η σύγχυση διακρίσεων και διαχωρισμών, η αλλαγή των δεδομένων του συστήματος, εγείρει ζητήματα και προκαλεί συζητήσεις: Το σημαντικότερο: επαναφέρει το ζήτημα της ανθρώπινης κατάστασης που δεν αντέχει κάθετους διαχωρισμούς, που δεν αντέχει τον «κατακερματισμό» της

Όταν αλλάζουν τα δεδομένα προκαλείται σύγχυση Έτσι, το ερώτημα που απευθύνει ο εντατικολόγος γιατρός προς τους συγγενείς κάποιου που έχει διαγνωσθεί ως εγκεφαλικά νεκρός είναι αν δέχονται να προσφέρουν για μεταμόσχευση τα όργανα του δικού τους ανθρώπου Αυτοί όμως αναρωτιούνται αν ο άνθρωπός τους είναι πραγματικά νεκρός και αν ο ίδιος θα ήθελε να δωρίσει τα όργανά του Το ίδιο ερώτημα απευθύνει και η πολιτεία με την έκκλησή της προς τους πολίτες να γίνουν δωρητές οργάνων, στην περίπτωση που θα συμβεί να βρεθούν στην κατάσταση του εγκεφαλικά νεκρού. Οι πολίτες, όμως, αναρωτιούνται αν πράγματι θα πεθάνουν και μετά θα τους αφαιρέσουν τα όργανά του ή αν θα τους θεωρήσουν νεκρούς ώστε να τους τα αφαιρέσουν Το ερώτημα αναφέρεται στη βούληση να δωριθούν τα όργανα εκείνου που έχει διαγνωστεί εγκεφαλικά νεκρός και ο οποίος για την ιατρική κοινότητα και την πολιτεία θεωρείται και βιολογικά νεκρός Αλλά οι πολίτες έχουν πρώτα να απαντήσουν πολλά άλλα ερωτήματα

Ο άνθρωπος δυσκολεύεται να «κομματιάζει» την προσωπική του ιστορία Μπορεί το ερώτημα που θέτει η ιατρική κοινότητα, αλλά και η πολιτεία, προς τους πολίτες να μην είναι το αν ο εγκεφαλικά νεκρός είναι πραγματικά νεκρός. Αλλά το ερώτημα για το πότε πεθαίνει ο άνθρωπος δεν μπορεί να αγνοηθεί από του πολίτες Μπορεί για το νεωτερικό πολιτισμό οι θρησκευτικές πεποιθήσεις και η ατομική ηθική να αφορούν την ιδιωτική σφαίρα : άρα, η δωρεά οργάνων θα πρέπει να θεωρείται προσωπική, ατομική υπόθεση, χωρίς αναφορές στη δημόσια σφαίρα Αλλά οι άνθρωποι φαίνεται να μην συμφωνούν σε ένα τέτοιο διαχωρισμό Μπορεί το πότε πεθαίνει κάποιος, η διαχείριση, δηλαδή, του ανθρώπινου σώματος να αφορά τη δημόσια σφαίρα, να αποτελεί δηλαδή πολιτικό διακύβευμα, κι όχι ατομική υπόθεση Αλλά και πάλι οι άνθρωποι φαίνεται να μην συμφωνούν ούτε σε αυτό το διαχωρισμό

Μια σύγχυση αυτονόητη… Μπορεί ο ορισμός του εγκεφαλικού θανάτου να θεωρείται για την ιατρική μια ιατρική υπόθεση, ένα ζήτημα λυμένο για την ιατρική κοινότητα, κάτι που μαρτυρείται και από την πάγια πρακτική στις ΜΕΘ Αλλά δεν φαίνεται να συμβαίνει το ίδιο και με τους πολίτες. Δεν πρέπει να ξενίζει αυτή η εξέλιξη: όπως συμβαίνει με όλες τις συζητήσεις που άπτονται ζητημάτων της ανθρώπινης κατάστασης, τα ξεχωριστά αφηγήματα μιας και της αυτής αφήγησης δεν γίνεται να ιδωθούν αυτόνομα, παρά μόνο σε αναφορά με τις ποικίλες τους αλληλεξαρτήσεις. Δηλαδή: η ερώτηση για το αν κάποιος θέλει να γίνει δωρητής οργάνων δεν μπορεί να μην συνδεθεί με τα άμεσα συνδεόμενα ερωτήματα-ζητήματα: Πότε ο άνθρωπος είναι πραγματικά νεκρός; Για ποιο θάνατο γίνεται λόγος; Δικαιολογείται κάποιος να πεθάνει ώστε να ζήσει κάποιος άλλος;

Μπορεί, άραγε, να αμφισβητηθεί ο ορισμός του εγκεφαλικού θανάτου; Για την κυρίαρχη πραγματικότητα είναι αυτονόητο ότι μπορεί να αμφισβητηθεί, αλλά με όρους όμοιους με εκείνους που τον καθιέρωσαν, δηλαδή με τους κατάλληλους επιστημονικούς, αλλά και πολιτικούς όρους Κι αυτό γιατί συνδέεται με τη βιοπολιτική του υστερονεωτερικού κράτους: στην βιοπολιτική αυτή κυρίαρχο ρόλο έχει ο γιατρός Ο γιατρός πρέπει να ξέρει πότε ένα άνθρωπος θεωρείται νεκρός ώστε να πιστοποιήσει το θάνατό του με νομικά έγκυρο τρόπο Μόνο αυτός έχει τη σχετική δικαιοδοσία από το κράτος Θα μπορούσε άραγε να «αμφισβητηθεί», δηλαδή να «διαβαστεί» με άλλους όρους;

Η χριστιανική ανάγνωση του ανθρώπινου θανάτου μια χριστιανική θεώρηση του εγκεφαλικού θανάτου και των μεταμοσχεύσεων

Ο χριστιανικός ορισμός του θανάτου Για τη χριστιανική θεολογία, για την Εκκλησία, υπάρχει μόνο ένα ορισμός του θανάτου: ο χωρισμός της ψυχής από το σώμα. Κι όπως συμβαίνει με το σύνολο της λόγου της Εκκλησίας, ό,τι λέγεται και πράττεται παραπέμπει στη σχέση του ανθρώπων με το Θεό και ταυτόχρονα στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων. Πρόκειται για σχέσεις που στην ολότητα που συνθέτουν δεν μπορούν να γίνει αντικείμενο μελέτης καμιάς επιστήμης, της ιατρικής συμπεριλαμβανομένης, και καμιάς πολιτικής διακυβέρνησης, ακόμη και της δημοκρατικής.

Ένα ορισμός του θανάτου, μυστήριο Πρόκειται για σχέσεις μυστηρίου, για ένα ορισμό μυστηρίου: με τη συμπερίληψη του Θεού υπερβαίνονται τα όρια της ανθρώπινης κατάστασης, με τη συμπερίληψη της ψυχής ως συστατικού στοιχείου της ανθρώπινης ύπαρξης, αλλά και ως στοιχείου που υπερβαίνει τα όρια μελέτης κάθε ανθρώπινης επιστήμης. Είναι γι΄ αυτό που στην εξόδιο ακολουθία η Εκκλησία αναφωνεί «όντως φοβερόν το του θανάτου μυστήριο». Στην κυριολεξία απορεί για τον τρόπο με τον οποίο γίνεται ο χωρισμός της ψυχής από το σώμα.

Συζήτηση με όρους μυστηρίου Αν ο ορισμός του θανάτου για την Εκκλησία είναι ένα μυστήριο, τότε αυτός θα πρέπει να συζητηθεί με όρους μυστηρίου, δηλαδή με θεολογικούς όρους. Αλλά, για να συζητήσουμε για τον χωρισμό του σώματος από την ψυχή ως ορισμό του θανάτου, θα πρέπει πρώτα να μιλήσουμε για το χαρακτήρα της ένωσης της ψυχής με το σώμα. Έτσι η συζήτηση μεταφέρεται από το χώρο του νοσοκομείου, στο χώρο της Εκκλησίας και τελικά στην οικονομία του Χριστού.

Η ένωση της ψυχής με το σώμα και το πρότυπο του Χριστού Ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός παρομοιάζει την ένωση της ψυχής με το σώμα με την ένωση της θείας και της ανθρώπινης φύσης στο Χριστό. Όπως έχουμε την υποστατική ένωση της θείας με την ανθρώπινη φύση στο πρόσωπο του Χριστού, έτσι έχουμε υποστατική ένωση της ψυχής με το σώμα στο πρόσωπο, στην υπόσταση του κάθε ανθρώπου. Αλλά μια υποστατική ένωση στην περίπτωση του ανθρώπου σημαίνει ότι τόσο η ψυχή όσο και το σώμα έχουν ως λόγο ύπαρξης την υπόσταση, το πρόσωπο με το οποίο έχουν ενωθεί. Μάλιστα η ένωση με το συγκεκριμένο πρόσωπο και της ψυχής και τους σώματος συνεχίζεται και μετά το θάνατο παρά τον χωρισμό της ψυχής από το σώμα.

Για τη διαφορά των δύο ορισμών Οι ιατρικοί ορισμοί θέλουν να προσδιορίσουν πότε πεθαίνει ο άνθρωπος τον βιολογικό του θάνατο Ο γιατρός θέλει να ξέρει πότε ο άνθρωπος είναι νεκρός, ώστε να πιστοποιήσει το θάνατο με νομικά έγκυρο τρόπο υπογράφοντας το σχετικό πιστοποιητικό θανάτου. Αντίθετα, ο ορισμός του θανάτου ως χωρισμός της ψυχής από το σώμα θέλει να μιλήσει: για τη σχέση του ανθρώπου με τον Θεό για τη θέση του βιολογικού θανάτου μέσα στην κάθε προσωπική ιστορία, που δεν απειλείται από το θάνατο, για την προτεραιότητα του προσώπου έναντι του σώματος για το μυστήριο της ανθρώπινης ζωής και του θανάτου.

Αν τα πράγματα έχουν έτσι… Κανένας ιατρικός ορισμός του θανάτου, ούτε ο εγκεφαλικός θάνατος, ούτε και ο λεγόμενος καρδιοαναπνευστικός θάνατος δεν μοιράζονται κοινές προϋποθέσεις, αφετηρίες ή όρους συζήτησης με τον θεολογικό ορισμό του θανάτου. Άρα, η προσπάθεια να συνδεθεί ένα θεολογικός ορισμός του θανάτου με έναν ιατρικό ορισμό του θανάτου είναι χωρίς νόημα Παράξενο εγχείρημα: Να συνδεθεί ο χωρισμός της ψυχής από το σώμα με μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή Να θεωρηθεί ο χωρισμός της ψυχής από το σώμα εξαρτώμενος από τη λειτουργία ενός οργάνου του σώματος (της καρδιάς ή του εγκεφάλου).

Τι σημαίνει ένα τέτοιο εγχείρημα; Στην πραγματικότητα πρόκειται για την αδυναμία του θεολογικού λόγου να διατηρήσει την αυτονομία του, την ακεραιότητα του χαρακτήρα του Οι χριστιανοί έχουν την ψευδαίσθηση ότι η χρήση ιατρικών όρων και ορισμών, η ενασχόληση μαζί τους, και τελικά η σύνδεσή τους με τη θεολογία, προσδίδει στο λόγο της Εκκλησίας κύρος και βήμα στο δημόσιο χώρο. Στην πραγματικότητα θα πρέπει να συμβαίνει το αντίθετο: οι χριστιανοί να μην συνδέουν τις υποθέσεις της ζωής τους με ένα όργανο του σώματος (βιωμένη σχέση με την καρδιά ή μη βιωμένη σχέση με τον εγκέφαλο), αλλά να είναι σταθερά προσανατολισμένοι στην εν Χριστώ ζωή Επιπλέον, πρόκειται για την επιθυμία χριστιανών να διεκδικήσουν πολιτικό ρόλο με λάθος τρόπο: μέσω, δηλαδή, της επιβολής ενός ιατρικού ορισμού για το θάνατο, όπως ο καρδιοαναπνευστικός

Ο θεολογικός λόγος τότε μόνο μπορεί να είναι γόνιμος Όταν επιτρέπει στους ανθρώπους να καταλάβουν τί καινούργιο και διαφορετικό έχει να προσφέρει στον κόσμο. Όταν στον πειρασμό μιας φυσικής θεολογίας μπορεί και προκρίνει τη θεολογία της οικονομίας του Χριστού όπως αυτή ανιχνεύεται στη Θεία Λειτουργία. Άλλωστε ο κόσμος πάντα θα περιμένει το διαφορετικό λόγο της Εκκλησίας

Η Θεία Λειτουργία και οι μεταμοσχεύσεις Έχει γίνει, νομίζουμε, ξεκάθαρος ο εντελώς διαφορετικός χαρακτήρας ενός ιατρικού ορισμού και ενός θεολογικού ορισμού για το θάνατο Θα προχωρήσουμε σε μία πρόταση για το θεολογικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αυτοί μπορούν πράγματι να συναντηθούν. Το πλαίσιο αυτό θα μας το δώσει η Θεία Λειτουργία που, κατά τον Άγιο Νικόλαο Καβάσιλα, αφηγείται την ιστορία της Οικονομίας του Χριστού κατά τρόπο που να επιτρέπει στον κάθε πιστό χριστιανό να μετέχει σε αυτήν.

Αυτονόητα ερωτήματα Πόσο προβληματικός μπορεί να είναι ο εγκεφαλικός θάνατος στο βαθμό που αντιστοιχεί σε ένα λάθος ορισμός του βιολογικού θανάτου; Στο βαθμό που αυτός είναι λάθος, μήπως συνιστά ευθανασία; Πόσο άδικος μπορεί να είναι ένας ιατρικός ορισμός του θανάτου; Μήπως στερεί από τον άνθρωπο τη δυνατότητα της μετάνοιας και μάλιστα κατά τρόπο χωρίς επιστροφή;

Κάθε ανθρώπινος ορισμός είναι «λανθασμένος» Καταρχήν, οποιοσδήποτε ανθρώπινος ορισμός είναι «λανθασμένος», είναι άδικος σε σχέση με αυτό που για την Εκκλησία συγκροτεί τον άνθρωπο και τις υποθέσεις του. Για παράδειγμα, οποιαδήποτε ιατρική γνώση θα αποτελεί πάντοτε μια χρήσιμη, θετική, επιθυμητή, αλλά ταυτόχρονα και μερική γνώση της ανθρώπινης κατάστασης. Ο άνθρωπος για τη θεολογία έχει την αφετηρία του στο Θεό, είναι δημιούργημα του Θεού κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν. Ακόμη κι αν όλες οι επιστήμες συνεργαστούν δεν μπορούν να «καλύψουν» την ολότητα που αποτελεί ο άνθρωπος για τη Θεολογία

Κάθε ανθρώπινος ορισμός είναι, επίσης, «άδικος» Επίσης, κάθε ανθρώπινος ορισμός είναι «άδικος» στο βαθμό που αποτελεί έκφραση της ανθρώπινης δικαιοσύνης ερήμην της θείας δικαιοσύνης Έτσι, η επικράτηση του ορισμού του εγκεφαλικού θανάτου στις ΜΕΘ θα μπορούσε να θεωρηθεί μια έκφραση της ανθρώπινης δικαιοσύνης το δίκαιο και η σύγχρονη ιατρική πρακτική ταυτίζουν τον εγκεφαλικό θάνατο με το βιολογικό θάνατο του ανθρώπου με όρους ιατρικής και πολιτικής διαχείρισης Το ίδιο ισχύει και για τον καρδιοαναπνευστικό θάνατο: έκφραση είναι κι αυτός της ανθρώπινης δικαιοσύνης. Αλλά κάθε έκφραση της ανθρώπινης δικαιοσύνης θα είναι πάντα ελλιπής σε σχέση με τη Θεία δικαιοσύνη.

Ένας άδικος θάνατος, όμως, μπορεί να σώσει τον άνθρωπο Οι χριστιανοί, όμως, προσβλέπουν πάντα στον τρόπο ζωής του Χριστού: o ίδιος ο Χριστός πέθανε άδικο θάνατο και μάλιστα τον πιο άδικο θάνατο, που έμελλε όμως να σώσει τις ανθρώπινες υποθέσεις, να σώσει τον άνθρωπο από το θάνατο. Η ίδια ιστορία επαναλαμβάνεται σε κάθε Θεία λειτουργία με το Χριστό να πεθαίνει ένα άδικο θάνατο για να δώσει το Σώμα του και το Αίμα του στον άνθρωπο Να προσφέρει, δηλαδή, το Σώμα Του κατά τρόπο που Αυτό, μέσω της μετάληψης, να γίνεται μέρος ενός άλλου σώματος, του σώματος του κάθε πιστού χριστιανού. Μια ιδιότυπη ‘μεταμόσχευση’ που σώζει τους χριστιανούς από το θάνατο. Μια ιδιότυπη ‘μεταμόσχευση’ που δεν μπορεί να θεωρηθεί ευθανασία Πως, όμως, θα μπορούσαν να εξηγηθούν τέτοιοι ισχυρισμοί;

Για τη χριστιανική ηθική ο όποιος βιολογικός θάνατος αφήνει αλώβητο το ανθρώπινο πρόσωπο Ο θάνατος, και ο όποιος ορισμός του, περνάνε σε δεύτερη μοίρα, αφού ο βιολογικός θάνατος δεν μπορεί να αγγίξει την προσωπική ‘ιστορία’ καμιάς ανθρώπινης ύπαρξης κατά το πρότυπο του Χριστού. Είναι χαρακτηριστικό ότι: οι πιστοί χριστιανοί που ήταν άξιοι να μεταλαμβάνουν το Σώμα και το Αίμα του Χριστού τη στιγμή του θανάτου τους, θα συνεχίσουν να μεταλαμβάνουν το Χριστό με έναν ιδιαίτερο τρόπο και μετά το (βιολογικό) θάνατό τους (Νικόλαος Καβάσιλας). Έτσι, το ενδιαφέρον από το πότε πεθαίνει ο άνθρωπο μετακινείτε στο ζητούμενο της πνευματικής κατάστασης τη στιγμή που η επίγεια πόλη με την πολιτική της εκπροσώπηση και τους ανθρώπους που ασκούν τη διαχείρισή της, θα αποφανθεί ότι ο συγκεκριμένος άνθρωπος είναι νεκρός.

Η μετάβαση από τον ορισμό του θανάτου στον ηθικό χαρακτήρα των ανθρώπων Αν το ενδιαφέρον μετακινηθεί στο ζητούμενο της πνευματικής κατάστασης των ανθρώπων — και για την Εκκλησία αυτό πρέπει να είναι το κυρίαρχο ζητούμενο —, τότε το ζήτημα των μεταμοσχεύσεων αποκτά ένα άλλο χαρακτήρα. Οι μεταμοσχεύσεις, αποδεσμευόμενες από τον εγκεφαλικό θάνατο, θα μπορούσαν να θεωρηθούν για τους χριστιανούς μία σύγχρονη πρόκληση και πρόσκληση: Η πρόσκληση και πρόκληση για προσφορά οργάνων, που αντί να ταφούν με το υπόλοιπο σώμα, μεταφέρονται σε άλλα σώματα ώστε να ζήσουν ένας ή περισσότεροι συνάνθρωποί μας. Με άλλα λόγια, αν το πρότυπο και για τις μεταμοσχεύσεις δεν θα μπορούσε να είναι παρά ο Χριστός, που συνεχώς πεθαίνει για να πάρουμε εμείς στο σώμα μας το δικό Του σώμα και να ζήσουμε, τότε: η βούληση για δωρεά οργάνων ως έκφραση της πνευματικής κατάστασης των πιστών χριστιανών θα μπορούσε να θεωρηθεί και χριστιανική υπόθεση.

Το κριτήριο της ηθικής, της πνευματικής κατάστασης Το κριτήριο της ηθικής, της πνευματικής κατάστασης Επιπλέον, αν σε κάθε περίπτωση το κριτήριο για τη χριστιανική ηθική είναι η πνευματική κατάσταση των πιστών χριστιανών, δηλαδή η καλλιέργεια σχέσεων αγάπης με το Θεό και τον συνάνθρωπο, τότε το ενδεχόμενο κάποιος τελικά να βρεθεί στην κατάσταση εκείνη που θα δικαιολογούσε την δωρεά των οργάνων στην κατάσταση, δηλαδή, του εγκεφαλικά νεκρού λειτουργεί ως ένα ακόμη πνευματικό κίνητρο ώστε ο πιστός χριστιανός να προσπαθεί συνεχώς να είναι έτοιμος για την ανά πάσα στιγμή έξοδο από τον κόσμο αυτό. Με άλλα λόγια, ο εγκεφαλικός θάνατος εγγράφεται στην κατηγορία του αιφνίδιου θανάτου και ανάλογη θα πρέπει να είναι και η πνευματική του αντιμετώπιση

Για την στάση των συγγενών… Ανάλογα σχόλια θα μπορούσαν να γίνουν και για τη δυσκολία των συγγενών να πάρουν θέση στην περίπτωση που αυτός που έχει διαγνωσθεί ως εγκεφαλικά νεκρός δεν έχει εκφράσει σχετική επιθυμία τον καιρό που μπορούσε να την εκφράσει. Αλλά οι συγγενείς των κεκοιμημένων στην Εκκλησία αυτό που μπορούν να κάνουν, κι αυτό που τελικά κάνουν, είναι μνημόσυνα των δικών τους ανθρώπων. Αν όμως το καλύτερο μνημόσυνο είναι το τι αφήνει κανείς πίσω του με το θάνατό του και το κατά πόσο αυτό σώζει τις ανθρώπινες υποθέσεις, κατά το πρότυπο πάλι της οικονομίας του Χριστού, τότε η δωρεά των οργάνων κινείται σε αυτή την κατεύθυνση

Το μνημόσυνο από οικογενειακή υπόθεση γίνεται υπόθεση της κοινότητας Κι επειδή η μετοχή στην οικονομία του Χριστού όλα τα μεταβάλλει, έχουμε κι εδώ μεταβολή του χαρακτήρα των μνημοσύνων Αντί να αφορά μόνο τους συγγενείς του κεκοιμημένου, αφορά, ή θα πρέπει να αφορά, και τις οικογένειες των ληπτών, την Εκκλησία στο σύνολό της, με προοπτική να αφορά και τον κόσμο στο σύνολό του Δεν θα πρέπει να είναι πια μόνο οι συγγενείς που θα κάνουν το μνημόσυνο του δικού τους ανθρώπου σε ετήσια βάση: το ίδιο θα πρέπει να συμβαίνει και με τις οικογένειες των ληπτών, κι αυτοί σε καθημερινή βάση, και μάλιστα κατά ένα ευχαριστιακό τρόπο.

Το «έλλειμμα» της σύγχρονης πραγματικότητας Το «έλλειμμα» της σύγχρονης πραγματικότητας Αν όλα αυτά φαίνεται να συνδέονται αρμονικά μέσα σε ένα χριστιανικό τρόπο ζωής, δεν συμβαίνει το ίδιο με την πολιτική και συνάμα ιατρική-επιστημονική πραγματικότητα Η πολιτική και ιατρική-επιστημονική πραγματικότητα προσκαλεί τους πολίτες να γίνουν δωρητές οργάνων: χωρίς την ίδια στιγμή να προσφέρει κι ένα πειστικό αφήγημα για τις σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους χωρίς να μιλά και φυσικά να καλλιεργεί ένα ήθος ευχαριστίας για ό,τι σημαίνει η δωρεά των οργάνων και περιορίζοντας το ζήτημα στα πλαίσια ενός αλτρουϊσμού: ο αλτρουιστής ή και ο εθελοντής έχει τη δέσμευση που συνδέεται με ένα συγκεκριμένο γεγονός, μία πρόκληση με περιορισμένο χρονικό ορίζοντα, μια ευθύνη που αφορά ένα κομμάτι της ύπαρξής του, ένα μέρος, μια στιγμή της προσωπικής του ιστορίας.

Η «πολιτική» πρόταση της Εκκλησία Αντίθετα, στην περίπτωση των χριστιανών πιστών κάθε πρόγραμμα ζωής, κάθε απόφαση, κάθε επιλογή αποτελεί, ή θα πρέπει να αποτελεί, συστατικό, οργανικό κομμάτι της ολότητας που συνθέτει η χριστιανική ζωή, η προσπάθεια, δηλαδή, να ζήσει ο άνθρωπος τον τρόπο ζωής του Χριστού. Κι εδώ, κατά τη δική μου αίσθηση, θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε τον «πολιτικό» ρόλο της Εκκλησίας: η Εκκλησία γνωρίζει πολύ καλά ότι μόνο μία κοινωνία ανθρώπων που ξέρει να προσφέρει και ξέρει να ευχαριστεί ώστε να αποτελεί κοινωνία είναι μια κοινωνία που ποτέ δεν θα έχει έλλειψη μοσχευμάτων. Αυτό σημαίνει ότι: η σύγχρονη κοινωνία που διακηρύσσει ότι έχει ανάγκη από μοσχεύματα, θα πρέπει να ξανασυζητήσει τις ηθικές της προτεραιότητες Αν και κοσμική (secular), θα πρέπει να αρχίσει να διαλέγεται γόνιμα με τη χριστιανική παράδοση, που έχει εγγεγραμμένη στο χαρακτήρα της και την προσφορά, και τη θυσία και την ευχαριστία.

Ο «πολιτικός» ρόλος της Εκκλησίας Εδώ θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε ένα σύγχρονο πολιτικό ρόλο για την Εκκλησία, ένα ρόλο που μπορεί να αναληφθεί: Όταν πρώτα η Εκκλησία και οι πιστοί χριστιανοί κατανοήσουν ποιος πραγματικά μπορεί να είναι ο χαρακτήρας ενός τέτοιου πολιτικού ρόλου, ερμηνεύοντας κατάλληλα την ιατρική και πολιτική πραγματικότητα του καιρού μας Όταν η Εκκλησία και οι πιστοί χριστιανοί, πρώτα αυτοί, με τη μετοχή τους στην οικονομία του Χριστού αποκτήσουν ξεκάθαρη αντίληψη για τη σημασία και το χαρακτήρα του θανάτου, έχοντας αίσθηση της διαφορετικής αφήγησης στην οποία μετέχουν Και τέλος, όταν η Εκκλησία και οι πιστοί χριστιανοί, πρώτα αυτοί, μπορέσουν να αναδείξουν κατά ένα γόνιμο τρόπο τη σχέση αντινομίας της αλήθειας της Εκκλησίας με τον κόσμο. Αλλά όλα αυτά αποτελούν αντικείμενο μιας άλλης ομιλίας.

Περισσότερα για τα βιοηθικά διλήμματα στο Ιωάννης Μπέκος, Ποια Ηθική; Ποια Ιστορία; Η αφήγηση της Θείας Λειτουργίας και η μεταβολή του ανθρώπου (Αθήνα: Εν Πλω, 2010).