Τμήμα Ερευνητικής ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ Ερευνητική Εργασία Α’ Λυκείου 2 ου Τετραμήνου Σχ. Έτος

 Αγγελοπούλου Μαριάννα  Ανδρέου Σοφία  Αρβανίτη Κωνσταντίνα  Βογιατζής Γιώργος  Γαβαλά Κατερίνα  Καστρίτη Ίνα  Κατσαβάκη Δέσποινα  Κατσίκη Άννυ  Κοροπούλη Βασιλική  Κουσουρνά Ελίνα  Κοψαχείλη Μαριάννα  Ντίλιου Κάσσυ  Παντελίδης Πάνος  Παππάς Πάνος  Σιδερής Σπύρος  Σταυροπούλου Δανάη  Τσόκα Αναστασία  Φούσκας Άγγελος Υπεύθυνος καθηγητής: Παναγιώτης Ν. Κυριαζής Μαθητές

Ο ρόλος της εκπαίδευσης στο σωφρονιστικό σύστημα Το παράδειγμα των γυναικείων φυλακών Ελεώνα Θήβας

1. Ιστορική αναδρομή  Αρχαία Αθήνα:  Η πρώτη ανέγερση δεσμωτηρίου  Ρώμη:  Από το 500 π.Χ. Υπήρχαν τα πρώτα κτίσματα φυλακές με συγκεκριμένη διάταξη  Οι φυλακές βρίσκονταν σε υπόγεια.  Βυζάντιο:  Στο Βυζαντινό δίκαιο δεν υπήρχε η ποινή της φυλάκισης.  Ο χρόνος φυλάκισης δεν αποτελούσε μέρος της ποινής.  Οι φυλακές βρίσκονταν πάλι σε υπόγεια. Η τροφή των φυλακισμένων ήταν ελάχιστη  Εποχή του Διαφωτισμού:  Η διευθέτηση των διαφορών γινόταν με καταβολή χρημάτων, υποβαθμίζοντας την εκτέλεση των ποινών.  Νεότερα χρόνια:  Από το τέλος του 18 ου αιώνα κατασκευάστηκαν μεγάλα σωφρονιστικά ιδρύματα με διαφορετική αντίληψη.

1.1 Ο θεσμός της φυλακής στη νεότερη ιστορία της Ελλάδας  Το πρώτο σωφρονιστήριο στην Κέρκυρα στα πρότυπα του πανοπτισμού  Χαρακτηριστικά κρατουμένων στο τέλος του 19ου αιώνα: μέρος όρος ηλικίας τα 26 χρόνια, ανύπαντροι, ανεπάγγελτοι και χωρίς μόρφωση  Καλύτερες συνθήκες κράτησης στην Κέρκυρα από αυτές στην ηπειρωτική Ελλάδα Τελευταίες δεκαετίες  Τα «κλειστά» σωφρονιστικά συστήματα→ επιβλαβείς συνέπειες για κρατουμένους σε βιολογικό και ψυχολογικό τομέα.  Η καθιέρωση συστημάτων ανοικτής μεταχείρισης κρίθηκε επιτακτική και η κοινωνική επανένταξη θεωρήθηκε βασικός στόχος εκτέλεσης της ποινής.  Οι κρατούμενοι εκτίουν την ποινή τους με κάποιο ποσοστό ελευθερίας.  Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η τάση του καταρτισμού των βραχυχρόνιων, στερητικών της ελευθερίας, ποινών.  Η ανεπάρκεια των βραχυχρόνιων ποινών δέχεται μεγάλη πολεμική σε Ευρώπη και Ελλάδα.

2. Θεσμός της φυλακής και κοινωνικός αποκλεισμός 2.1 Η φυλακή ως όργανο εξουσίας.  Από την αρχαιότητα ως το 17ο αι. χρησιμοποιήθηκε ως παραποινικό μέτρο για τη φύλαξη των υποδίκων, όσων χρωστούσαν στο δημόσιο και ως προσωρινό κρατητήριο μέχρι την εκτέλεση της ποινής τους.  Από το 18 αι. και έπειτα, λόγω των νέων ιστορικών, πολιτικών και κοινωνικών συνθηκών, άλλαξε εντελώς η χρήση της φυλακής. Έγινε η ποινή των πολιτισμένων κοινωνιών και πήρε ηθικο-πλαστική διάσταση, όταν άρχισε να συνοδεύεται από υποχρεωτική εργασία.

2.2 Ο χώρος της φυλακής και οι συνθήκες διαβίωσης  Η κατασκευή και η λειτουργία των φυλακών  Η επιλογή του τόπου εγκατάστασης μιας φυλακής  Το μεγάλο πρόβλημα του υπερπληθυσμού των φυλακών  Λόγοι για την αύξηση του υπερπληθυσμού μιας φυλακής  Οι συνθήκες διαβίωσης σε μια φυλακή

2.3 Δικαιώματα κρατουμένων στην εκπαίδευση  Έξι τάξεις δημοτικού  Γυμνάσιο – Λύκειο  Πανεπιστήμιο  Εύρεση εργασίας

2.4 Αναφορά στις γυναίκες κρατούμενες  To 40 % των γυναικών είναι παντρεμένες.  Το 20 % είναι άγαμες.  Το 15 % είναι διαζευγμένες.  Το 10 % είναι χήρες.  Το 70 % έχουν παιδιά.  Πλειονότητα: από 26 ετών και πάνω.  Τα παιδιά μέχρι τριών χρονών μένουν σε ειδική πτέρυγα με τη μητέρα.  Αρκετές γυναίκες στην εφηβεία δεν παρακολούθησαν την υποχρεωτική εκπαίδευση.  Δύσκολη οικονομική κατάσταση και ενδοοικογενειακή βία.  Ναρκωτικά.

3. Νομικό Πλαίσιο  Το δικαίωμα του έγκλειστου πληθυσμού στην εκπαίδευση είναι θεσμικά το ίδιο ως προς το περιεχόμενο με το αντίστοιχο δικαίωμα των ελεύθερων πολιτών.  Διαφέρει όμως ως προς τον τρόπο άσκησής του.  Η εκπαίδευση των κρατουμένων αποβλέπει στην απόκτηση ή στη συμπλήρωση της εκπαίδευσης όλων των βαθμίδων και στην παρακολούθηση προγραμμάτων επαγγελματικής κατάρτισης.  Υπογραμμίζεται η λειτουργία δημοτικού, γυμνασίου και λυκείου στα ειδικά καταστήματα κράτησης του Ελεώνα Θήβας.  Ο αλφαβητισμός και η βασική εκπαίδευση είναι προτεραιότητα.

 Όλοι οι κρατούμενοι έχουν ίδια πρόσβαση 1.Στην εκπαίδευση 2.Στην επαγγελματική κατάρτιση 3.Σε δημιουργικές δραστηριότητες 4.Στην κοινωνική εκπαίδευση 5.Στη φυσική εκπαίδευση και στον αθλητισμό 6.Στη δυνατότητα χρήσης βιβλιοθήκης  Οι κρατούμενοι μπορούν να συμμετέχουν σε εκπαιδευτικές διαδικασίες εκτός φυλακής.  Η εκπαίδευση στη φυλακή οφείλει να είναι ίδια με την εκπαίδευση στην κοινότητα.  Η εκπαίδευση εστιάζει στην ανάπτυξη του κρατουμένου ως συνολικής οντότητας.  Η συμμετοχή των κρατουμένων στο σχολείο είναι εθελοντική.  Η εκπαίδευση προετοιμάζει τους κρατουμένους για τη ζωή μετά τη φυλακή.

4. Η εκπαίδευση στη φυλακή (εκπαίδευση ενηλίκων)  Η εκπαίδευση στη φυλακή αποσκοπεί α) στην επανασύνδεση με την εκπαιδευτική διαδικασία, β) στην ελαχιστοποίηση των «δεινών του εγκλεισμού», γ) στη δημιουργική κάλυψη του νεκρού χρόνου, δ) στην απόκτηση κοινωνικών και στην αναβάθμιση βασικών δεξιοτήτων, ε) στην απόκτηση νέων δεξιοτήτων, στ) στην εύρεση εργασίας μετά την αποφυλάκιση και ζ) στη μείωση της εγκληματικότητας.

4.1 Ο ρόλος του εκπαιδευτή  Η παρεχομένη εκπαίδευση, για να κερδίσει την εμπιστοσύνη των κρατουμένων, πρέπει να αποστασιοποιηθεί απ’ ό,τι θυμίζει τη φυλακή, την επιβαλλόμενη πειθαρχία και την τιμωρία. Η ελευθερία επιλογής των κρατουμένων να παρακολουθήσουν ή όχι τα προγράμματα εκπαίδευσης είναι βασική.  Οι εκπαιδευτές επιμορφώνονται για τις ανάγκες εκπαίδευσης των κρατουμένων, τις συνθήκες στις οποίες πραγματοποιείται η όλη διαδικασία, τα προβλήματα που τυχόν ανακύπτουν κ.λπ. Η εκπαίδευση των εκπαιδευτικών θεωρείται η ραχοκοκαλιά κάθε επιτυχημένης προσπάθειας.

4.2 Μέθοδοι διδασκαλίας  Οι μέθοδοι και το περιεχόμενο της διδακτέας ύλης ακολουθούν, και στην εκπαίδευση ενηλίκων, ένα αναλυτικό πρόγραμμα.  Το αναλυτικό πρόγραμμα περιέχει όλες τις σχεδιασμένες εμπειρίες στις οποίες πρέπει να εκτεθούν οι εκπαιδευόμενοι προκειμένου να πετύχουν τους μαθησιακούς στόχους.  Η ύλη αποτελεί τμήμα του αναλυτικού προγράμματος.

4.3 Περιεχόμενο διδασκαλίας  Η προσπάθεια εισαγωγής προγραμμάτων εκπαίδευσης στις φυλακές της χώρας έχει ξεκινήσει πριν από είκοσι και περισσότερα χρόνια.  Προγράμματα επιμόρφωσης, όπως αλφαβητισμού και συμπλήρωσης της βασικής εκπαίδευσης, για έλληνες κρατουμένους, ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας για αλλοδαπούς κρατουμένους και προγράμματα επαγγελματικής κατάρτισης, όπως ανθοκομία, ηλεκτρολογία.

4.4 Αποτελέσματα από τη συμμέτοχη των κρατούμενων στο σχολείο  Η ελεύθερη πρόσβαση των κρατουμένων στις δομές εκπαίδευσης που λειτουργούν στις φυλακές μπορεί να σημαίνει τη μετάβασή τους από την ιδιότητα του αγράμματου κρατουμένου στην ιδιότητα του μορφωμένου πολίτη μετά την αποφυλάκιση.

5. Στόχοι της εκπαίδευσης των κρατουμένων  Ο κρατούμενος πρέπει να αντιμετωπίσει το κοινωνικό σύνολο μέσα στον οικονομικό, κοινωνικό και πολιτισμικό περίγυρό του.  «Άνοιγμα» της φυλακής προς τον έξω κόσμο.  Προσδίδεται αισιοδοξία, υποστηρίζεται ότι με αυτή την εκπαιδευτική παρέμβαση η κοινωνία θα διαποτιστεί με αξίες και προτεραιότητες  Λειτουργία της κοινωνίας με βάση τη λογική του πολιτισμού των δικαιωμάτων. Ενισχύονται οι δομές της δημοκρατίας.  Πολιτισμός κοινωνικής ευθύνης  αποτροπή διάσπασης κοινωνικού ιστού  η εκπαίδευση καλείται να σταθεί στο πλευρό των ανθρώπων που χάνουν μέρος των δικαιωμάτων τους.  Προετοιμασία όχι μόνο του κρατουμένου για την επάνοδο στην ελευθερία, αλλά και της κοινωνίας να τον δεχτεί σε όλα τα επίπεδα (εκπαιδευτικό, εργασιακό και άλλα).

5.1 Η συνεργασία των αρμόδιων Υπουργείων (Υ.Π.Ε.Π.Θ – Δικαιοσύνης)  Η ευθύνη για τη λειτουργία μιας σχολικής μονάδας εντός της φυλακής αφορά ουσιαστικά και τα δύο υπουργεία.  Το Υ.Π.Ε.Π.Θ έχει την ευθύνη για τη λειτουργία της μονάδας.  Στο Υπουργείο Δικαιοσύνης ανήκουν όλα τα «σωφρονιστικά καταστήματα». Παράδειγμα:  Το συμβούλιο της φυλακής δεν επιθυμούσε σχολείο στα Διαβατά.  Επιδίωξη ήταν η συνεννόηση και η δραστηριοποίηση των δύο υπουργείων μέσω της ενεργοποίησης των αρμόδιων φορέων.  Η επίτευξη συνεργασίας ήταν ζωτικής σημασίας για την πορεία της παρέμβασης.  Το παιδαγωγικό τμήμα του Α.Π.Θ. βοήθησε πολύ στην ολοκλήρωση μιας μόνιμης σχολικής μονάδας.

5.2 Ενεργοποίηση της κοινωνίας  Ευαισθητοποίηση των συγγενών  Μεγαλύτερη συμμετοχή εθελοντών καθηγητών  Δωρεές σε γραφική ύλη  Ενημέρωση στα γυμνάσια και στα λύκεια.

Α. Κοινωνικοί και πολιτικοί στόχοι Η εκπαίδευση των κρατουμένων αποβλέπει: 1.Στην απόκτηση και συμπλήρωση εκπαίδευσης όλων των βαθμίδων. 2.Στην επαγγελματική κατάρτιση. 3.Στην ενθάρρυνση αναλφάβητων κρατούμενων για παρακολούθηση μαθημάτων. 4.Σε ειδικά μαθήματα για εκπαίδευση αλλοδαπών. 5.Ιδιαίτερη περίπτωση ---> Ρομά (τσιγγάνοι) πρέπει να έχουν απολυτήριο για να λάβουν ειδική άδεια από τους Δήμους, προκειμένου να μαζεύουν ανακυκλώσιμα υλικά μέσα από χωματερές. 6.Βοήθεια για οικονομικούς μετανάστες.  Κατανόηση ελληνικής γλώσσας.  Δυνατότητα καλύτερης συνεννόησης με τις αρχές κατά τη δίκη τους.  Διαφύλαξη δικαιωμάτων.

Β. Ανθρωπιστικοί στόχοι 1. Η απορρόφηση του δικαιώματος στην εκπαίδευση:  Δεν περιορίζεται κανένα άλλο ατομικό δικαίωμα εκτός της προσωπικής ελευθερίας.  Δεν εμποδίζεται η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας και η άσκηση των δικαιωμάτων που τους αναγνωρίζει ο νόμος.  Ισχύει η αρχή ότι οι φυλακισμένοι, ως κοινωνικά αποκλεισμένη ομάδα, παρεμποδίζονται στην απορρόφηση των περισσοτέρων κοινωνικών δικαιωμάτων και αναγκών τους που θα συμβάλλουν στην ομαλή επάνοδό τους στην κοινωνία.  Η εκπαίδευση αποτελεί μέρος των αναγκών και βρίσκεται ανάμεσα στις πρώτες προτεραιότητές τους για την κοινωνική τους επανένταξη. 2. Ενδυνάμωση στης ανθρώπινης αξιοπρέπειας των κρατουμένων:  Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια αποτελεί κοινό αγαθό όλης της ανθρωπότητας.  Ανήκει σε όλους τους ανθρώπους.  Ο καθένας κλείνει μέσα του μια κοινωνία και ένα πολιτισμό.

 Η βοήθεια στους κρατουμένους έχει τη μορφή συμμαχίας με τους άμεσα ενδιαφερομένους παρά επιβολής  Είναι μια προσέγγιση που αντανακλά αξίες, όπως ο σεβασμός στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια και η ανάπτυξη συνειδητοποίησης.  Οι δάσκαλοι συνεργάζονται με τους συμμετέχοντες και χρησιμοποιούν τις γνώσεις και τη δύναμή τους για να βοηθήσουν. 3. Η κατοχύρωση των ευεργετικών διατάξεων στην έκτιση της ποινής από τη φοίτηση στο σχολείο:  Ο σωφρονιστικός κώδικας ορίζει ότι, σε περίπτωση επιτυχούς αποπεράτωσης ολοκληρωμένου κύκλου σπουδών 3μηνης τουλάχιστον διάρκειας, ο κρατούμενος δικαιούται να του αφαιρεθούν ημέρες από την ποινή.  Μια ημέρα φοίτησης στο σχολείο ισοδυναμεί με μιάμιση ημέρα στον υπολογισμό της ποινής. 4. Η αλληλεγγύη προς τους κρατούμενους μαθητές με την παρουσία δάσκαλων στις δίκες:  Εθελοντική παρουσία

 Παρουσία δασκάλων στις δίκες των κρατουμένων μαθητών είναι έκφραση αλληλεγγύης και στήριξης σε αυτή τη δύσκολη στιγμή. 5.Η ανάπτυξη ενός προγράμματος Συμβουλευτικής για τους κρατουμένους:  Η οργάνωση συμβουλευτικής για τους κρατουμένους αποτελεί στόχο.  Η συμβουλευτική δεν αποτελεί ξεχωριστό μάθημα ούτε είναι αποκομμένη από τις άλλες δραστηριότητες.  Αφορά ζητήματα που απασχολούν τους κρατουμένους στην καθημερινότητά τους.

Γ. ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ Γ1. Γραμματισμός Το σύνολο των διαδικασιών που διεξάγονται στο σχολείο αποτελεί έναν ιδιόμορφο γραμματισμό για τους μαθητές και για τους δασκάλους ο οποίος χαρακτηρίζεται ως κοινωνικός και πολιτικός γραμματισμός που δομείται σε συγκεκριμένα κοινωνικά πλαίσια.  Ο γραπτός και ο προφορικός λόγος συνυπάρχουν στο επικοινωνιακό πλαίσιο.  Οι εκπαιδευτικοί λειτουργούν ως μοναδικοί φορείς της γνώσης.  Τα νοήματα των καταστάσεων που βιώνουν οι μαθητές είναι το αντικείμενο συζήτησης  επιχειρείται η έκφραση των απόψεών τους.  Κάθε μαθητής διαβάζει και ερμηνεύει μέσα από τη δική του ματιά την κοινωνική πραγματικότητα που βιώνει και με τη βοήθεια γραπτού και προφορικού λόγου αναδεικνύει την παραβίαση των δικαιωμάτων του

Οι σκοποί του γραμματισμού είναι: 1.Απόκτηση βασικών γνώσεων. 2.Χρήση γνώσεων και δεξιοτήτων. 3.Αντιμετώπιση αδράνειας και παραίτησης. 4.Ανάπτυξη θετικών στάσεων προς μάθηση. 5.Απόκτηση ικανοτήτων.

Γ2. Κριτική Συνειδητοποίηση  Αποτελεί το ζητούμενο της εκπαιδευτικής διαδικασίας.  Η επικοινωνία αποκτά τις διαστάσεις πολιτιστικής δράσης.  Δεν διαμορφώνονται σχέσεις εξουσίας.  Επιδιώκεται αναδόμηση της γνώσης.  Η αυτοπεποίθηση των μαθητών ενδυναμώνεται.  Μετασχηματίζεται η καταπιεστική πραγματικότητα της φυλακής.

Συμπεράσματα….

Εκφράζοντας τα συναισθήματά μας πριν και μετά την επίσκεψη στις γυναικείες φυλακές Ελεώνα Θήβας. Τα συναισθήματα που μας πλημμύρισαν ήταν η ΠΕΡΙΕΡΓΕΙΑ για το κάτι ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟ που θα συναντούσαμε στις φυλακές. Βέβαια, νιώθαμε όλοι ΑΓΩΝΙΑ για το πόσο προσεκτικοί θα έπρεπε να είμαστε, προκειμένου να μη τιςς κάνουμε να νιώσουν άσχημα με αυτά που θα τις ρωτούσαμε, και να μην τις προσβάλλουμε. Φυσικά νιώθαμε και ΑΝΥΠΟΜΟΝΗΣΙΑ, γιατί θα πηγαίναμε κάπου όπου οι περισσότεροι δεν είχαμε ξαναπάει και σκεφτόμασταν ότι θα ερχόμαστε αντιμέτωποι με ασυνήθιστες συνθήκες διαβίωσης. Φεύγοντας, ξέραμε όλοι ότι δεν θέλαμε να φύγουμε, γιατί το περιβάλλον μάς φάνηκε οικείο και οι έγκλειστες ιδιαίτερα φιλόξενες και ευδιάθετες. Θέλαμε μάλιστα να μείνουμε περισσότερο, ώστε να αντλήσουμε όσες περισσότερες πληροφορίες μπορούσαμε. Το σημαντικότερο ήταν ότι μας λύθηκαν πολλές απορίες, αλλά και μας προβλημάτισαν πολλά ζητήματα που σχετίζονται όχι μόνο με τη φυλακή, αλλά κυρίως με την πολιτεία.

Μαρτυρίες από κρατούμενη  Βλέπουν τον χώρο του σχολείου ως ‘έξω’, ενώ όταν επιστρέφουν στα κελιά τους λένε ότι πάνε ‘μέσα’, ενώ στην πραγματικότητα είναι και οι δύο χώροι ‘μέσα’.  Θέλουν να ξεχνιούνται, γι’ αυτό πηγαίνουν σχολείο.  Όταν έρχεται σαββατοκύριακο, δεν έχουν τι να κάνουν και θέλουν να είναι στο σχολείο για να κάνουν κάτι.  Έχει παιδί εννιά χρονών που πιστεύει ότι η μητέρα του βρίσκεται στην Ελλάδα για δουλειές.  Είναι απαισιόδοξη, γιατί πιστεύει πως, όταν βγει, θα είναι άστεγη και άνεργη.  Θέλουν αγροτική φυλακή για να ασχολούνται με τη γη.

Τέλος

Πηγές - βοηθήματα  Α.Π.Θ., Παπαθανασίου Νικόλαος, Η εκπαίδευση των κρατουμένων, Διπλωματική εργασία, Θεσσαλονίκη, Ιούνιος  Α.Π.Θ., Χασιώτης Βασίλης, Ο σχεδιασμός και η υλοποίηση εκπαιδευτικής παρέμβασης για το γραμματισμό ενήλικων κρατουμένων, Διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη,  Δημητρούλη, Θεμελή, Ρηγούτσου, Η εκπαίδευση ενηλίκων στις φυλακές. Το αποτέλεσμα μιας προσπάθειας στη χώρα μας, από το διαδίκτυο.  Σημειώσεις από την επίσκεψη της ερευνητικής ομάδας στο σωφρονιστικό κατάστημα γυναικών Ελεώνα Θήβας.