Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Παιδαγωγικό Τμήμα Ειδικής Αγωγής ΠΡΟΒΛΕΠΤΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ ΤΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΗΣ ΕΠΙΔΟΣΗΣ Παπαδημητρίου Άρτεμις, Φίλιππος Βλάχος Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Παιδαγωγικό Τμήμα Ειδικής Αγωγής

Θεωρητικό υπόβαθρο Η ανάγνωση είναι η διαδικασία αποκωδικοποίησης και κατανόησης της καταγεγραμμένης ομιλίας (Ziegler & Goswami, 2005) και η εκμάθησή της αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους στόχους των πρώτων σχολικών ετών (Torppa, 2007). Η πρόβλεψη της επιτυχίας ή της αποτυχίας στην κατάκτηση της ανάγνωσης βασισμένη στις πρώιμες αξιολογήσεις των δεξιοτήτων πρoανάγνωσης έχει προκαλέσει το ερευνητικό ενδιαφέρον πολλών μελετητών του χώρου.

Δείκτες πρόβλεψης της αναγνωστικής επίδοσης Δείκτες πρόβλεψης της αναγνωστικής επίδοσης Φωνολογική επίγνωση: αντανακλά τη συγκεκριμένη γνώση του ατόμου για τη δομή των ήχων της γλώσσας και περιλαμβάνει μια συνειδητή επίγνωση ότι οι προφορικές λέξεις αποτελούνται από μονάδες ήχων που μπορούν να χειριστούν και να αντικατασταθούν

Η γρήγορη κατανομασία ερεθισμάτων (RAN): ορίζεται ως η δυνατότητα να κατονομάσει κανείς όσο το δυνατόν πιο γρήγορα οικεία οπτικά ερεθίσματα, όπως ψηφία, γράμματα, χρώματα και αντικείμενα. Φωνολογική βραχύχρονη μνήμη: ορίζεται ως η δυνατότητα του παιδιού να απομνημονεύει και να επαναλαμβάνει λεκτικές πληροφορίες

Φωνολογική επίγνωση και ανάγνωση Οι δεξιότητες φωνολογικής επίγνωσης θεωρούνται ως οι σημαντικότεροι δείκτες των πρώιμων δεξιοτήτων ανάγνωσης τόσο σε ρηχά όσο και σε βαθιά αλφαβητικά συστήματα. στην αγγλική γλώσσα (Blachman, 2000) στη δανική (Lundberg, Frost, & Petersen, 1998) στην ισπανική (Dominguez, 1996), στην γερμανική (Schneider et al., 1997) στην πορτογαλική (Cardoso-Martins, 1995) στην φιλανδική (Niemi et al., 2001) και στην ελληνική (Καρυώτης, 1997, Πόρποδας, 2002, Μανωλίτσης, 2000, Aidinis & Nunes, 2000, Αϊδίνης, 2003, Τσαντούλα και συν., 2008 Παντελιάδου, 2001, Βάμβουκας, 2004).

Ταχύτητα κατονομασίας ερεθισμάτων και ανάγνωση Ένα μεγάλο σώμα ερευνών διαπίστωσε ότι η ταχύτητα κατονομασίας είναι ισχυρός προβλεπτικός δείκτης της ανάγνωσης στα Ολλανδικά: Zijlstra, & Spelberg, 2002 στα Φινλανδικά: Laakkonen, & Niemi, 2005 στα Γερμανικά: Mayringer, Wimmer, & Landerl, 1998 στα Ελληνικά: Nikolopoulos, et. al., 2006 στα Ιταλικά: Di Filippo et al., 2005 στα Αγγλικά: Savage & Frederickson, 2005 στα Γαλλικά: Plaza & Cohen, 2007, 2003

Αντίθετα, άλλοι ερευνητές (Wolf and Bowers,1999, Cutting & Denkla, 2001, Manis, Seidenberg, & Doi, 1999) διαπίστωσαν ότι η ταχύτητα κατονομασίας ερεθισμάτων είναι προβλεπτικός δείκτης της ορθογραφικής επεξεργασίας και έχει μεγαλύτερη ισχύ στις ανώτερες τάξεις του δημοτικού σχολείου (Kirby, Parrila, and Pfeiffer (2003) και άλλοι βρήκαν μικρή προβλεπτική ισχύ (Gijsel, 2006) ενώ άλλοι (McBride-Chang & Manis, 1996, Johnston & Kirby, 2006) ότι αποτελεί δείκτη της δυσκολίας ανάγνωσης.

Φωνολογική βραχύχρονη μνήμη και ανάγνωση Ένας μεγάλος αριθμός ερευνητών στο εξωτερικό (Bowers, 1995, Scanlon & Vellutino, 1997, Bostrom, & Petersen, 1998, Fey, Zhang, & Tomblin, 2001, Badian, 2000, Swanson & Howell, 2001, Pennington & Lefly, 2001, Carroll & Snowling, 2004, Catts, de Jong & van der Leij, 2003, Elbro et al., 2003, Aro et al., 2004) διαπίστωσε ότι η φωνολογική βραχύχρονη μνήμη προβλέπει την αναγνωστική επίδοση στην Ελλάδα η Μαριδάκη-Κασσωτάκη (1998) βρήκε ισχυρή συσχέτιση μεταξύ της Φ.Β.Μ και της ανάγνωσης.

άλλοι ερευνητές (Parrila et al. , 2004, Torgesen et al άλλοι ερευνητές (Parrila et al., 2004, Torgesen et al., 1997) έχουν δείξει ότι έχει χαμηλή συσχέτιση με την ανάγνωση όταν εξετάζεται μαζί με τη φωνολογική επίγνωση και την ταχύτητα κατονομασίας και συμβάλει λίγο στην πρόβλεψη της ανάγνωσης (Molfese, 2001). άλλοι επίσης διαπιστώνουν ότι δεν αποτελεί δείκτη πρόβλεψης της ανάγνωσης (Sprugevica, 2003) και άλλοι υποστηρίζουν ότι δεν διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην αναγνωστική επίδοση στις ορθογραφικά συνεπείς γλώσσες (de Jong & van der Leij, 1999, Nikolopoulos et al., 2006).

Η σκοπιμότητα της αξιολόγησης των δεικτών αναγνωστικών δεξιοτήτων στην ελληνική γλώσσα και η διερεύνηση των σχέσεων και της προβλεπτικής τους ισχύς είναι σημαντική γιατί: Αφενός μεν έχει βρεθεί ότι η έναρξη του σχολείου με ανεπαρκώς ανεπτυγμένες τις απαραίτητες δεξιότητες, συνδέεται με καθυστερημένη ή ελλειμματική ανάπτυξη του γραπτού λόγου. Αφετέρου δεν συναντάμε διαχρονικές έρευνες στον ελληνικό χώρο που αξιολογούν την φωνολογική βραχύχρονη μνήμη και την ταχύτητα κατονομασίας ερεθισμάτων κατά την προσχολική ηλικία.

Σκοπός της έρευνας Υπόθεση: Σκοπός της μελέτης είναι να διερευνηθεί εάν οι φωνολογικές δεξιότητες στην προσχολική ηλικία (φωνολογική επίγνωση, γρήγορη κατονομασία, φωνολογική βραχύχρονη μνήμη), μπορούν να προβλέψουν την αναγνωστική επίδοση στην Α΄ δημοτικού. Υπόθεση: Αναμένεται ότι η φωνολογική επίγνωση, η φωνολογική βραχύχρονη μνήμη και η ταχύτητα κατονομασίας ερεθισμάτων τυπικά αναπτυσσόμενων παιδιών προσχολικής ηλικίας, θα προβλέψουν την αναγνωστική επίδοση των παιδιών Α΄ δημοτικού.

Μέθοδος Συμμετέχοντες Μέθοδος Συμμετέχοντες Α΄ Φάση 300 παιδιά δευτέρου χρόνου φοίτησης στην προσχολική αγωγή 154 ήταν αγόρια και 146 κορίτσια ηλικία 61–72 μηνών (M=68.78, S.D.=3.0) Β΄ Φάση 288 (n=288) παιδιά Α΄ τάξης Δημοτικού 147 αγόρια και 141 κορίτσια ηλικία 71- 82 μηνών (M=79.02, S.D=3.2).

Εργαλεία συλλογής δεδομένων Προσχολική ηλικία 1. Φωνολογική επίγνωση (Μανωλίτσης, 2000) α) συλλαβική κατάτμηση β)αναγνώριση κοινού αρχικού φωνήματος γ)απάλειψη συλλαβής και δ) απάλειψη φωνήματος 2. Ταχύτητα κατονομασίας ερεθισμάτων (εικόνων) (DEST, 1996) 3. Φωνολογική βραχύχρονη μνήμη (αριθμητικό μνημονικό πεδίο (DEST, 1996) και επανάληψη ψευδολέξεων (Μαριδάκη-Κασσωτάκη, 1998)

Α΄ Δημοτικού α) Οι υποδοκιμασίες 5 και 6, από την Δοκιμασία Αναγνωστικής Επίδοσης (Παντελιάδου & Σιδερίδης, 2002) οι οποίες αξιολογούν την αναγνωστική ακρίβεια. β) Η υποδοκιμασία 13 από την Δοκιμασία Αναγνωστικής Επίδοσης (Παντελιάδου & Σιδερίδης, 2002) η οποία αξιολογεί την κατανόηση κειμένου. γ) Μια δοκιμασία αναγνωστικής ευχέρειας.

Ταχύτητα κατονομασίας εικόνων (σε sec) 13 68 27.72 8.19 Πίνακας 1 α. Ακραίες τιμές, μέσοι όροι και τυπικές αποκλίσεις των μετρήσεων στο Νηπιαγωγείο Δοκιμασίες Ελάχιστο Μέγιστο Μ. Ο. Τ. Α Ν Η Π Ι Α Γ Ω Ε Ταχύτητα κατονομασίας εικόνων (σε sec) 13 68 27.72 8.19 Αριθμητικό μνημονικό πεδίο 2 6 3.93 .65 Επανάληψη ψευδολέξεων 10 40 28.14 6.13

Πίνακας 1 β. Ακραίες τιμές, μέσοι όροι και τυπικές αποκλίσεις των μετρήσεων στην Α΄ Δημοτικού Δοκιμασίες Ελάχιστο Μέγιστο Μ. Ο. Τ. Α Ακρίβεια ανάγνωσης Ανάγνωση λέξεων 80 58.45 15.72 Ανάγνωση ψευδολέξεων 38 23.27 7.11 Ευχέρεια ανάγνωσης (σε sec) 112 45.56 20.25 68 26.01 11.14 Κατανόηση κειμένου 7 2.50 1.61 Συνολική αναγνωστική επίδοση 274.00 155.80 48.62 Δ Η Μ Ο Τ Ι Κ Ο

Πίνακας 2. Τιμές των δοκιμασιών φωνολογικής επίγνωσης Δοκιμασίες Τιμές Συχνότητες Συλλαβική κατάτμηση 0-7 * ≥ 8** 13.2% 86.8% Αναγνώριση κοινού αρχικού φωνήματος 0-3* ≥ 4** 10.8% 79.2% Απάλειψη φωνήματος ≤ 4* 89.2% Απάλειψη συλλαβής <9* 9-10** 80.9% 19.1% * χαμηλές τιμές ** υψηλές τιμές

2 .Ταχύτητα κατονομασίας εικόνων (σε sec) .191** Πίνακας 3 Αλληλοσυσχέτιση των μεταβλητών της προσχολικής ηλικίας και συσχέτιση τους με την αναγνωστική επίδοση στην Α΄ Δημοτικού 1 2 3 4 Φωνολογική επίγνωση - 2 .Ταχύτητα κατονομασίας εικόνων (σε sec) .191** 3.Φωνολογική βραχύχρονη μνήμη .405** .147* 4. Συνολική αναγνωστική επίδοση .473** .193** .414** *p<.05, **p<.01**

Πίνακας 4 Αποτελέσματα ανάλυσης παλινδρόμησης για την πρόγνωση της συνολικής αναγνωστικής επίδοσης στην Α΄ Δημοτικού από τις μετρήσεις στην προσχολική ηλικία. ΣΕΙΡΑ ΕΙΣΟΔΟΥ ΣΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ® ΠΡΟΒΛΕΠΤΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΗΣ ΠΟΛΛΑΠΛΗΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΗΣ R ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΟΥ R2 Τυποποιημένος συντελεστής β 1. Φωνολογική επίγνωση 0.47 0.22*** Φ.Ε 0.36*** 2. Φωνολογική βραχύχρονη μνήμη 0.53 0.06*** Φ.Ε.+ Φ.Β.Μ 0.27*** ® Βήμα 1 (F 1,286= 82,2, p<.001), Βήμα 2 (F 2,285= 23,653, p<.001) ***p<.001 Φ.Ε. =Φωνολογική επίγνωση Φ.Β.Μ= Φωνολογική βραχύχρονη μνήμη

Πίνακας 5 Αποτελέσματα ανάλυσης παλινδρόμησης για την πρόγνωση της ακρίβειας ανάγνωσης στην Α΄ Δημοτικού από τις μετρήσεις στην προσχολική ηλικία. ΣΕΙΡΑ ΕΙΣΟΔΟΥ ΣΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ® ΠΡΟΒΛΕΠΤΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΗΣ ΠΟΛΛΑΠΛΗΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΗΣ R ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΟΥ R2 Τυποποιημένος συντελεστής β 1. Φωνολογική βραχύχρονη μνήμη 0.39 0.15*** Φ.Β.Μ 0.29*** 2. Φωνολογική επίγνωση 0.45 0.05*** Φ.Β.Μ+Φ.Ε 0.25** ® Βήμα 1 (F 1,286= 51.549, p<.001), Βήμα 2 (F 2,285= 19.574 ,p<.001) ***p<.001 Φ.Ε. =Φωνολογική επίγνωση, Φ.Β.Μ= Φωνολογική βραχύχρονη μνήμη

Πίνακας 6 Αποτελέσματα ανάλυσης παλινδρόμησης για την πρόγνωση της ευχέρειας ανάγνωσης στην Α΄ Δημοτικού από τις μετρήσεις στην προσχολική ηλικία. ΣΕΙΡΑ ΕΙΣΟΔΟΥ ΣΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ® ΠΡΟΒΛΕΠΤΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΗΣ ΠΟΛΛΑΠΛΗΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΗΣ R ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΟΥ R2 Τυποποιημένος συντελεστής β 1. Φωνολογική επίγνωση 0.43 0.18*** Φ.Ε 0.35*** 3. Φωνολογική βραχύχρονη μνήμη 0.46 0.03*** Φ.Ε. Φ.Β.Μ 0.19* ® Βήμα 1 (F 1,286= 64.117, p<.001), Βήμα 2 (F 2,285= 11.207, p<.001), ***p<.001 Φ.Ε. =Φωνολογική επίγνωση, Φ.Β.Μ= Φωνολογική βραχύχρονη μνήμη

Πίνακας 7 Αποτελέσματα ανάλυσης παλινδρόμησης για την πρόγνωση της κατανόησης της ανάγνωσης στην Α΄ Δημοτικού από τις μετρήσεις στην προσχολική ηλικία. ΣΕΙΡΑ ΕΙΣΟΔΟΥ ΣΤΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ® ΠΡΟΒΛΕΠΤΙΚΟΙ ΔΕΙΚΤΕΣ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΗΣ ΠΟΛΛΑΠΛΗΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΗΣ R ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΟΥ R2 Τυποποιημένος συντελεστής β 1. Φωνολογική επίγνωση 0.39 0.15*** Φ.Ε. 0.31*** 2. Φωνολογική βραχύχρονη μνήμη 0.43 0.03*** Φ.Ε+Φ.Β.Μ 0.19*** ® Βήμα 1 (F 1,286= 50.975, p<.001), Βήμα 2 (F 2,285= 10.612, p<.001) ***p<.001 Φ.Ε= Φωνολογική επίγνωση Φ.Β.Μ= Φωνολογική βραχύχρονη μνήμη

Συζήτηση Η φωνολογική επίγνωση και η φωνολογική βραχύχρονη μνήμη ξεχωρίζουν ως οι πιο σημαντικές μετρήσεις για την πρόβλεψη της αναγνωστικής επίδοσης. Όσον αφορά στην φωνολογική επίγνωση τα αποτελέσματά μας συμφωνούν με αυτά άλλων ερευνητών τόσο στον διεθνή (Blachman, 2000, Lundberg, Frost, & Petersen, 1998, Dominguez, 1996, Schneider al., 1997, Cardoso-Martins, 1995, Niemi et al., 2001), όσο και στον Ελληνικό χώρο (Καρυώτης, 1997, Πόρποδας, 2002, Μανωλίτσης, 2000, Aidinis & Nunes, 2000, Αϊδίνης, 2003, Τσαντούλα και συν. 2008, Παντελιάδου, 2001, Βάμβουκας, 2004).

Όσον αφορά την φωνολογική βραχύχρονη μνήμη τα ευρήματά μας συμφωνούν με αυτά της Μαριδάκη-Κασσωτάκη (1998), η οποία βρήκε σημαντική συσχέτιση μεταξύ της φωνολογικής βραχύχρονης μνήμης και της ανάγνωσης και με αυτά πρόσφατων διαχρονικών μελετών (Carroll & Snowling, 2004, Catts, Fey, Zhang, & Tomblin, 2001, de Jong & van der Leij, 2003, Lyytinen, Aro, et al., 2004, Pennington & Lefly, 2001, Snowling, Gallagher, & Frith, 2003).

Η ταχύτητα κατονομασίας εικόνων δεν φάνηκε να έχει επιπλέον συνεισφορά στην διακύμανση της αναγνωστικής επίδοσης. Το εύρημα αυτό δεν συμβαδίζει με αυτά άλλων ερευνητών του χώρου (Zijlstra, & Spelberg, 2002, Laakkonen, & Niemi, 2005, Mayringer, Wimmer, & Landerl, 1998, Nikolopoulos, Goulandris, Hulme, & Snowling, 2006, Di Filippo et al., 2005, Savage & Frederickson, 2005, Plaza & Cohen, 2007, 2003, Cheung et al., 2006, Kobayashi et al., 2005). Συμπορεύεται όμως με άλλων, οι οποίοι δεν διαπίστωσαν ότι η ταχύτητα κατονομασίας προβλέπει την αναγνωστική επίδοση παιδιών Α΄ Δημοτικού (Kirby, Parrila, and Pfeiffer, 2003, Gijsel, 2006).

Μια πιθανή αιτιολογία για τα αποτελέσματα αυτά είναι ότι η ταχύτητα κατανομασίας εικόνων είναι λιγότερο ισχυρή από ότι η κατονομασία αριθμών ή γραμμάτων στην πρόβλεψη της αναγνωστικής επίδοσης, σύμφωνα με τα ευρήματα άλλων ερευνητών (van den Bos et al., 2002, Parrila et al., 2004). Περαιτέρω διερεύνηση απαιτείται για να διαπιστώσουμε ποιες ειδικές δοκιμασίες ταχύτητας κατονομασίας ερεθισμάτων θα μπορούσαν να προβλέψουν την αναγνωστική επίδοση στην ελληνική γλώσσα.

Συμπεράσματα και εκπαιδευτικές επιπτώσεις των ευρημάτων Συμπεράσματα και εκπαιδευτικές επιπτώσεις των ευρημάτων Η παρούσα μελέτη καταδεικνύει το σημαντικό ρόλο της φωνολογικής επίγνωσης και της φωνολογικής βραχύχρονης μνήμης στην κατάκτηση της ανάγνωσης. Τα ευρήματα αυτά έχουν επιπτώσεις τόσο στην πρώιμη αξιολόγηση αυτών των δεξιοτήτων, όσο και στην διδασκαλία τους. Είναι σαφές ότι η φωνολογική επίγνωση και η φωνολογική βραχύχρονη μνήμη μπορεί να καλλιεργηθεί με σκοπό τη βελτίωση της αναγνωστικής ικανότητας και την πρόληψη προβλημάτων στην μετέπειτα ακαδημαϊκή εξέλιξη του παιδιού. Η εισαγωγή κατάλληλων δραστηριοτήτων στο αναλυτικό πρόγραμμα προσχολικής αγωγής και η κατάρτιση των εκπαιδευτικών θα βοηθήσει στην ενδυνάμωση αυτών των δεξιοτήτων.