Εύη Μακρή Μπότσαρη Καθηγήτρια Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας Η γνώση και αποδοχή του εαυτού στο πλαίσιο μιας συνειδητής επαγγελματικής επιλογής Εύη Μακρή Μπότσαρη Καθηγήτρια Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας

Η γνώση του εαυτού και οι επιλογές που κάνει ο έφηβος στη ζωή του Τα θέματα εφηβείας που συνδέονται με τον επαγγελματικό προσανατολισμό, αποτελούν ιδιαίτερα ενδιαφέροντα και ελκυστικά σημεία αναφοράς. Μια σημαντική παράμετρος που συχνά παραλείπεται στην εξέταση των πιο πάνω θεμάτων είναι η άποψη που έχει ο έφηβος για τον εαυτό του , τη στιγμή που καλείται να πάρει σημαντικές αποφάσεις για τη ζωή του. Για παράδειγμα πως θα επιλέξει ένα επάγγελμα που του ταιριάζει αν δε γνωρίζει τον εαυτό του, με τις όποιες ικανότητες και αδυναμίες του;

Η γνώση του εαυτού και οι επιλογές στη ζωή του εφήβου Όταν ο έφηβος γνωρίζει τον εαυτό του μπορεί: Να χτίζει πάνω στα θετικά σημεία του εαυτού του Να θεωρεί τις αδυναμίες του όχι σαν ανικανότητες αλλά σαν ΄- εν δυνάμει – ικανότητες. Η γνώση του εαυτού και η ακριβής εκτίμηση των ικανοτήτων μας είναι καθοριστικής σημασίας για την επιτυχία των στόχων μας και τις επιλογές που θα κάνουμε στη ζωή μας μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται και οι επαγγελματικές επιλογές

Γιατί θεωρούμε σημαντικό κυρίως για τον έφηβο να γνωρίσει και να αποδεχτεί τον εαυτό του; Ανάμεσα στους αναπτυξιακούς στόχους της εφηβείας κυρίαρχη θέση έχει η απόκτηση της ταυτότητας. Ο έφηβος οφείλει να διαμορφώσει μια φιλοσοφία ζωής σχετικά με το επάγγελμα που θα ακολουθήσει, τις θρησκευτικές ή πολιτικές ιδεολογίες που θα υιοθετήσει, την επιλογή συντρόφου, την οικογένεια, τη φιλία, το ρόλο του φύλου, την ψυχαγωγία και παράλληλα να δεσμευθεί σε ένα πρόγραμμα δράσης για την υλοποίηση τους. Η επιτυχής όμως διαμόρφωση της ταυτότητας προϋποθέτει την ανάπτυξη μιας σαφούς και ολοκληρωμένης εικόνας του εαυτού.

Πόσο δύσκολο και πόσο σημαντικό είναι να γνωρίσουμε τον εαυτό μας; Η γνώση του εαυτού αποτελεί το ύψιστο ανθρώπινο επίτευγμα. Σοφός δεν είναι αυτός που γνωρίζει τα πάντα αλλά αυτός που γνωρίζει τον εαυτό του (Πλάτων) Ο δρόμος της αρετής περνά μέσα από τη γνώση του εαυτού (Σωκράτης) Ποτέ δεν είναι αργά να συμφιλιωθούμε με τα ελαττώματα και τις αδυναμίες μας και να κοιτάξουμε με αισιοδοξία το μέλλον ( Erickson) Το Σωκρατικό ΄γνώθι σαυτόν΄είναι διαχρονικά επίκαιρο

Η αντίληψη που έχουμε για τον εαυτό μας καθοδηγεί τη ζωή μας Η αντίληψη που έχουμε για τον εαυτό μας καθοδηγεί τη ζωή μας Αν και το άτομο από τη νηπιακή του ηλικία έχει αναπτύξει μια αίσθηση του εαυτού στην εφηβεία καλείται για πρώτη φορά να απαντήσει συνειδητά στο σημαντικό ερώτημα «Ποιος είμαι;». Από την απάντηση που θα δώσει θα κριθούν οι αποφάσεις που θα πάρει στη ζωή του, για τη ζωή του Ο τρόπος με τον οποίο ένα άτομο αντιλαμβάνεται τον εαυτό του σχετίζεται με τη συμπεριφορά, τα συναισθήματα, τις αξίες, τους στόχους και τις φιλοδοξίες του.

Η αρνητική εικόνα του εαυτού…. Τα άτομα με αρνητική εικόνα του εαυτού και χαμηλή αυτοεκτίμηση δεν έχουν εμπιστοσύνη στον εαυτό τους επικεντρώνονται στις αδυναμίες τους διστάζουν να τολμήσουν Εγκαταλείπουν εύκολα την προσπάθεια υιοθετούν μια στάση άμυνας απέναντι στους άλλους θεωρούν το εξωτερικό περιβάλλον εχθρικό και απειλητικό στην προσπάθειά τους για προσαρμογή.

Η θετική εικόνα του εαυτού…. Τα άτομα με θετική εικόνα του εαυτού και υψηλή αυτοεκτίμηση Εμπιστεύονται τις κρίσεις τους, εκφράζουν τις απόψεις τους ανοιχτά, ακόμα και αν δεν είναι αρεστές Είναι θετικά και περισσότερο σθεναρά στις διεκδικήσεις τους. Παρουσιάζουν υψηλή δημοτικότητα, καλή προσαρμογή και χαμηλό βαθμό άγχους Σε ομαδικές συζητήσεις είναι περισσότερο συμμετέχοντες, παρά παρατηρητές. Δημιουργούν εύκολα φιλίες και έχουν καλές διαπροσωπικές σχέσεις. Χρησιμοποιούν σπανιότερα μηχανισμούς άμυνας και αξιοποιούν κατά τον καλύτερο τρόπο τις πληροφορίες του εξωτερικού κόσμου.

Η γνώση του εαυτού και η επιλογή του επαγγέλματος (1/2) Η γνώση του εαυτού συνδέεται με όλο το φάσμα της επαγγελματικής σταδιοδρομίας όπως : (α) Κατά τη συγκέντρωση και αναζήτηση πληροφοριών Σε αυτή την περίπτωση η συμπεριφορά (παθητική, κριτική, ενεργητική κλπ.) συνδέεται με το επίπεδο της αυτοεκτίμησης. (β) Κατά τη διαδικασία λήψης της απόφασης και πριν τη δέσμευση: Οι έφηβοι σε αυτή τη φάση σταθμίζουν τη σχέση μεταξύ της αποδοχής του εαυτού -αυτοεκτίμησης- και αυτοαποτελεσματικότητας. Υψηλή αυτοεκτίμηση => Υψηλή αντίληψη αυτοαποτελεσματικότητα

Η γνώση του εαυτού και η επιλογή του επαγγέλματος (2/2) (γ) Κατά τη λήψη της απόφασης: Αποφασίζουμε κάτι που πιστεύουμε ότι μπορούμε να το κάνουμε και αποφεύγουμε κάτι που πιστεύουμε ότι δε μπορούμε να το κάνουμε. (δ) Στη συμπεριφορά κατά τη διεκδίκηση του επαγγέλματος: Η συμπεριφορά κατά τη διάρκεια της εξέτασης ή της συνέντευξης σχετίζεται με την αυτοεκτίμηση και προσδιορίζει σημαντικά την επιτυχία της υποψηφιότητας. (ε) Στη συμπεριφορά και την επιτυχία στην επαγγελματική εξέλιξη: Τα άτομα με θετική άποψη για τον εαυτό τους εμπιστεύονται τις κρίσεις τους ,επιδιώκουν την καινοτομία και και επιμένουν στους στόχους τους.

Κρίσιμα ερωτήματα Πως θα βοηθήσουμε τον έφηβο να αποκτήσει μια θετική άποψη για τον εαυτό του; Ποιοι είναι οι παράγοντες που επιδρούν στη διαμόρφωση της αυτοεκτίμησης του; Πως θα βοηθήσουμε τον έφηβο να αποκτήσει μια σαφή ταυτότητα η οποία θα αποτελέσει τη βάση για τους ρόλους που θα διαδραματίσει μέσα στο κοινωνικό περιβάλλον που ανήκει;

Παράγοντες που επιδρούν στη διαμόρφωση της αυτοεκτίμησης Παράγοντες που επιδρούν στη διαμόρφωση της αυτοεκτίμησης Α. Ατομικοί παράγοντες Κατά τον James : Β. Κοινωνικοί παράγοντες Κατά τον Cooley, η γενική εκτίμηση που έχουμε για την αξία μας ως άτομα αντιπροσωπεύει τη συνένωση στάσεων, που πιστεύουμε ότι οι άλλοι έχουν προς τον εαυτό μας. Η μεταφορική του έκφραση για τον κατοπτρικό εαυτό (looking-glass self) αναφέρεται στην άποψή του ότι ο εαυτός αποτελεί την αντανακλώμενη εκτίμηση σημαντικών άλλων (γονείς, εκπαιδευτικοί, συνομήλικοι, φίλοι), που αποτελούν τον καθρέπτη προς τον οποίο ατενίζουμε για πληροφόρηση σχετικά με τον εαυτό μας.

Χαρακτηριστικά γονέων που στοχεύουν στην ανάπτυξη υψηλής αυτοεκτίμησης του παιδιού τους Δείχνουν αποδοχή, κατανόηση, ενδιαφέρον και ζεστασιά προς το παιδί Διατηρούν ένα σταθερό σύστημα αξιών, συζητούν και ακούν προσεκτικά τα προβλήματα των παιδιών τους Προσφέρουν συνεχώς νέες ευκαιρίες για ατομική έκφραση και πρωτοβουλία και ενισχύουν την ανάγκη και επιθυμία του νέου ανθρώπου για εξερεύνηση και απόδειξη της δύναμης του

Χαρακτηριστικά παιδιών που βιώνουν απόρριψη, παραμέληση & εχθρότητα από τους γονείς Δεν κατορθώνουν να αναπτύξουν υψηλό επίπεδο αυτοεκτίμησης Δεν οικοδομούν εγκάρδιες και σταθερές διαπροσωπικές σχέσεις με συνανθρώπους τους Εκδηλώνουν μαθησιακές δυσκολίες, νευρωσικές διαταραχές, γνωστικά και ψυχοσωματικά προβλήματα, διαταραχές της προσωπικότητας

H Κοινωνική στήριξη από τους “σημαντικούς άλλους” ως παράγοντας ενίσχυσης της αυτοεκτίμησης Η κοινωνική στήριξη αναφέρεται στην αποδοχή, το συναισθηματικό ενδιαφέρον ή την καθοδήγηση που προσφέρεται στο άτομο από διάφορες πηγές και μπορεί να είναι συναισθηματική ή υλική, ή να έχει τη μορφή πληροφοριών. Όχι απλά η αποδοχή, αλλά η άνευ όρων αποδοχή συμβάλει στην ενίσχυση της αυτοεκτίμησης των παιδιών και των εφήβων

Τα ερευνητικά δεδομένα στον Ελληνικό χώρο έδειξαν Μέσοι όροι των βαθμών κοινωνικής στήριξης κατά επίπεδο αυτοεκτίμησης Πηγές κοινωνικής στήριξης Αυτοεκτίμηση Υψηλή Μέτρια Χαμηλή Γονείς 3.41 3.11 2.71 Συμμαθητές 3.26 3.05 2.82 Καθηγητές 2.57 2.42 2.31 Στενοί φίλοι 3.58 3.38 3.30

Κατανομή του επιπέδου αποδοχής ως προς τους όρους της αποδοχής από γονείς και εκπαιδευτικούς Αποδοχή Επίπεδο αποδοχής Σύνολο Χαμηλό Υψηλό Γονείς Υπό όρους 83 36 119 Άνευ όρων 44 141 185 127 177 304 Καθηγητές 169 43 212 56 92 205 99

Μέσοι όροι των βαθμών αυτοεκτίμησης ως προς το επίπεδο και τους όρους της αποδοχής από γονείς και εκπαιδευτικούς Όροι αποδοχής Επίπεδο αποδοχής Σύνολο Χαμηλό Υψηλό Γονείς Υπό όρους 2.94 3.07 2.98 Άνευ όρων 3.14 3.30 3.26 3.01 3.25 3.15 Καθηγητές 3.03 3.20 3.21 3.42 3.34 3.32

Πόσο δύσκολο είναι να αλλάξουμε την άποψη που έχουμε για τον εαυτό μας; Η διαμορφωμένη έννοια του εαυτού εμφανίζεται να έχει ένα τριπλό ρόλο ο οποίος δυσκολεύει το άτομο να αλλάξει εύκολα την άποψη που έχει για τον εαυτό του. Φαίνεται ότι η έννοια του εαυτού: (α) διατηρεί την εσωτερική συνοχή του ατόμου (β) καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο ερμηνεύονται οι διάφορες εμπειρίες, και (γ) παρέχει ένα σύνολο προσδοκιών.

Α. Η διατήρηση της εσωτερικής συνοχής Αν τα άτομα έχουν ιδέες, συναισθήματα ή αντιλήψεις που δεν εναρμονίζονται μια κατάσταση ψυχολογικά δυσάρεστη (δυσαρμονία) Συνέπεια αυτής της δυσαρμονίας είναι η δημιουργία ενός ισχυρού κινήτρου που ωθεί το άτομο να δράσει με οποιοδήποτε τρόπο θα του επιτρέψει να επανέλθει στην προηγούμενη κατάσταση ψυχικής άνεσης και ηρεμίας. Τα άτομα πολλές φορές έχουν την τάση να μειώνουν την αξία του προσώπου που τους ασκεί κριτική, να επιλέγουν όσο γίνεται στις συναναστροφές τους άτομα με παρόμοιες ιδέες και αντιλήψεις, να απορρίπτουν τις αρνητικές κριτικές ως αδικαιολόγητες.

Β. Ο καθορισμός του τρόπου ερμηνείας των εμπειριών Η έννοια του εαυτού καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο ερμηνεύονται οι διάφορες εμπειρίες. Υπάρχει η τάση να ερμηνεύουμε τις νέες εμπειρίες σύμφωνα με τις προσωπικές μας απόψεις και τις προηγούμενες εμπειρίες μας. Το γεγονός αυτό καθιστά εξαιρετικά δύσκολη την αλλαγή της έννοιας του εαυτού που είναι ήδη διαμορφωμένη. Οι μαθητές με αρνητική εικόνα του εαυτού ερμηνεύουν σχεδόν πάντοτε με αρνητικό τρόπο τις υπερβολικά γενναιόδωρες ενέργειες και πράξεις των καθηγητών τους.

Γ.Ο καθορισμός των προσδοκιών Η προσδοκία μιας “καλής” εμπειρίας γίνεται κίνητρο για δημιουργία, ενώ η προσδοκία μιας “κακής” εμπειρίας οδηγεί σε μειωμένη ενεργοποίηση με ισχυρή την αίσθηση μιας πιθανής αποτυχίας. Η ιδέα που σχηματίζει το παιδί για τον εαυτό του, κατά “προφητικό” τρόπο, εξελίσσονται σύμφωνα με τη γνώμη και τις προσδοκίες των γονιών και των καθηγητών του. Οι αρνητικές προσδοκίες των γονιών και των εκπαιδευτικών αποτελούν σημαντικό παράγοντα ενίσχυσης της αυτοαμφισβήτησης των μαθητών, αλλά και δυσπιστίας στις ικανότητές τους. Οι θετικές προσδοκίες δημιουργούν ένα γόνιμο περιβάλλον για δράση και περισσότερη προσπάθεια.

Ο ρόλος των γονιών στις επαγγελματικές επιλογές των παιδιών τους Οι γονείς που θέλουν να βοηθήσουν ουσιαστικά το παιδί τους στη επιλογή επαγγέλματος πρέπει να διερευνήσουν σε βάθος και να μάθουν τον πραγματικό του χαρακτήρα, τα ταλέντα, τις ικανότητες, τις δυνατότητες, τις προσδοκίες, τις επιθυμίες και τη φιλοσοφία ζωής των παιδιών τους. Να μάθουν ποια είναι, τι θέλουν και τι μπορούν να κάνουν, παρατηρώντας προσεκτικά το παιδί τους και συζητώντας μαζί του, με τους δασκάλους και φίλους του, καθώς και με ειδικούς.

Ο ρόλος των γονέων στις επαγγελματικές επιλογές των παιδιών τους Επιπλέον Να αναρωτηθούν τι έκαναν οι ίδιοι για να βοηθήσουν το παιδί τους να γνωρίσει τον εαυτό του και να αποκτήσει υψηλή αυτοεκτίμηση Να αναρωτηθούν τι έκαναν οι ίδιοι για να βοηθήσουν το παιδί τους να περάσει με επιτυχία το στάδιο της εφηβείας έχοντας διαμορφώσει μια σαφή και ολοκληρωμένη ταυτότητα