Ερμηνείες και πρακτικές αντιμετώπισης της ενδοσχολικής βίας από την πλευρά των εφήβων 20 χρόνια ΕΨΥΠΕ Κοινοτικές υπηρεσίες ψυχικής υγείας για παιδιά και εφήβους στην Ελλάδα, 6-7.10.2011, Αθήνα Ι. Μπίμπου Νάκου, Αναπλ. Καθηγήτρια Ψυχολογίας, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, ΑΠΘ

Ο λόγος των εφήβων για τις ερμηνείες και πρακτικές αντίδρασης Ο λόγος των εφήβων για τις ερμηνείες και πρακτικές αντίδρασης. Μαρτυρία έφηβου δράστη (πρόγραμμα Δάφνη, ΕΨΥΠΕ) «Η κατάσταση τώρα στο γυμνάσιο είναι διαφορετική απ’ ό, τι στο δημοτικό. Εκεί ήμουν πρώτος μαθητής, αλλά, από τότε που ήρθα εδώ, δεν διαβάζω πολύ για να μη με λένε «φυτό». Προσπάθησα να αλλάξω χαρακτήρα, να γίνω μάγκας όπως οι άλλοι, το παραδέχομαι… Κορόιδευα ένα παιδί πέρυσι, ήταν ένα χρόνο μικρότερός μας. Μια μέρα με έπιασε και μου μίλησε η μητέρα του. Ε, από τότε σταμάτησα… Δεν ξέρω πώς άρχισε, δεν θυμάμαι, μάλλον έκανε κάτι που με ενόχλησε κι άρχισα να τον πειράζω. Κι εκείνος πάλι δεν αντιδρούσε καθόλου, το κρατούσε μέσα του…»

Μαρτυρία έφηβου «δράστη θύματος» Βασίλης: Μερικά παιδιά το κάνουν αυτό, γιατί θέλουν να αποδείξουν πως είναι σπουδαία, δεν το εννοούν πραγματικά αυτό που κάνουν, θέλουν απλώς να ελέγχουν τους άλλους που είναι κατώτεροι. Κι από την άλλη, τα παιδιά που τα κοροϊδεύουν και τα χτυπούν πρέπει να μάθουν πως έτσι είναι ο κόσμος, πως πρέπει μόνοι τους να υπερασπίζονται τον εαυτό τους, πως πρέπει να είναι αυτά που θα εκφοβίζουν τους άλλους. Θυμάμαι κάποτε, ήμασταν με τα ποδήλατα και ήρθαν κάτι μεγαλύτερα παιδιά κι άρχισαν να μας κλωτσάνε []Ήταν πολλοί, εμείς δεν μπορούσαμε να αντιδράσουμε, δεν μπορούσαμε να προστατέψουμε τον εαυτό μας. Η μόνη λύση ήταν να κάνουμε μια συμμορία και να βάλουμε μέσα κι άλλους πιο μεγάλους από εμάς…

Μαρτυρία παρατηρητών Γιάννης: Δεν μου αρέσει πολύ στο σχολείο… Δεν είναι ότι ανησυχώ για τους βαθμούς ή τα μαθήματα. Εξάλλου μου αρέσει το διάβασμα. Είναι που κάποιοι δεν συμπεριφέρονται καλά. Μαλώνουν με τους υπόλοιπους, απειλούν, τρομάζουν. Θέλουν να φαίνονται ανώτεροι, πιο δυνατοί, να επιβάλλονται με τη βία. Εμείς, αν επέμβουμε, μπορεί να μπλέξουμε. Αν αυτό συμβεί στην τάξη μας μπορούμε να επέμβουμε, γιατί ξέρουμε καλά τους συμμαθητές μας. Αν όμως είναι μεγαλύτεροι, τότε είναι δύσκολα τα πράγματα, φοβόμαστε… Κώστας: Η αλήθεια είναι πως στο σπίτι είναι καλύτερα. Στο σχολείο νιώθεις πιο ανήσυχος, έχεις πιο πολύ άγχος… Μια μέρα πέρυσι θυμάμαι, ήμουν με ένα φίλο μου. Ήταν πολύ ήσυχος, ξέρεις, από αυτούς που δεν μιλάνε πολύ και ήρθαν κάποιοι συμμαθητές μας κι άρχισαν να τον χτυπούν, έτσι, χωρίς λόγο. Ταράχτηκα πολύ, μου ήρθε να βάλω τα κλάματα, αλλά μετά προσπάθησα να τον βοηθήσω…  

Τι λένε οι μελέτες για τις ερμηνείες των νέων; Διαφορά (περίεργος, δεν μιλάει, φυτό..) και αγώνας για κοινωνικό status Social misfit: Κοινωνικές νόρμες του σχολείου, η μη συμμόρφωση συνεπάγεται κοινωνικό αποκλεισμό Ότι αναγνωρίζεται ως απόκλιση, ποικίλει στις διάφορες ομάδες και στις διάφορες κουλτούρες. Κατά συνέπεια, το πλαίσιο καθορίζει την διαφορά και την ερμηνεία της Ετικετοποίηση (Becker, 1963), Στιγματισμός (Goffman, 1963). Η αρνητική αναγνώριση είναι κυρίαρχη στην κοινωνική ταυτότητα των νέων στο σχολείο

Οι «δράστες» δεν αναγνωρίζουν εύκολα πρόθεση Είναι ενδιαφέρον ότι και μαθητές που δεν συμμετέχουν στον εκφοβισμό, αποφεύγουν να κάνουν παρέα με το «θύμα» λόγω κοινωνικής πίεσης (Thornberg, 2011). Επίσης ενδιαφέρων ο διπλός εκφοβισμός: ο «εξωτερικός» εκφοβισμός συνοδεύεται σταδιακά από τον «εσωτερικό»: ο νέος αρχίζει και εσωτερικεύει το βίωμα, αμφιβάλλει, φοβάται, παραιτείται…

Τι τρόπους υιοθετούν τα παιδιά και οι νέοι; Το αν ένα παιδί γίνεται «χρόνιο» θύμα εξαρτάται από το πώς αντιμετωπίζει τις εμπειρίες του εκφοβισμού (Kanetsuna, Smith, & Morita, 2006). Lazarus & Folkman (1984): πρόβλημα ή συναίσθημα, αποφυγή ή προσέγγιση. Τα παιδιά λένε ότι δεν τους βοηθά να μιλήσουν σε εκπαιδευτικούς, αν και τα περισσότερα προγράμματα το προτείνουν. Οι ειδικοί βοηθούν περισσότερο, όπως και οι ομάδες συνομηλίκων σε συγκεκριμένες περιπτώσεις (Skrzypiek, et al., 2011).

Στρατηγικές παιδιών/εφήβων Εξαρτώνται από επίπεδο βίας στο σχολείο γενικά. Όταν το επίπεδο χαμηλό, τα θύματα δεν μιλούν, σε αντίθεση με το υψηλό επίπεδο, όπου απευθύνονται ευκολότερα σε ενήλικες (Heng, Leschied & Killip, 2009). Η χαλαρότητα στην αντιμετώπιση βοηθά τα παιδιά 12- 13 χρονών(Φινλανδία Salnmivalli et al. 1996). Η στήριξη στον εαυτό, επίλυση προβλήματος, και η απόσταση, και η κοινωνική στήριξη (Kristensen & Smith, 2003). Τα κορίτσια δοκιμάζουν περισσότερες στρατηγικές από τα αγόρια, και τα κορίτσια που εκφοβίζονται αναζητούν σε μικρότερο βαθμό ενήλικη στήριξη ή στήριξη από συνομηλίκους, συγκριτικά με όσα δεν έχουν αντίστοιχες εμπειρίες (Skrzypiek, et al., 2011).

Στρατηγικές παιδιών/εφήβων Τα αγόρια που ζητούν κοινωνική στήριξη, καταλήγουν σε επιπλέον βία και προβλήματα Τα παιδιά με πολλαπλές εμπειρίες θυματοποίησης (και ποικίλες) αναζητούν λιγότερο βοήθεια (πχ το λέω σε ενήλικα ή φίλους). Πιθανόν να φοβούνται εκδίκηση (Skrzypiek, et al., 2011). Τα παιδιά που δεν εκφοβίζονται προτείνουν πιο πρακτικούς τρόπους για τον εκφοβισμό συγκριτικά με τα παιδιά «θύματα» που έχουν ζήσει την ντροπή, τον ψυχικό πόνο και την αίσθηση αδυναμίας να αντιδράσουν.

Τι ξέρουμε ότι κάνουν οι έφηβοι που εκφοβίζονται; Απομονώνονται κοινωνικά, αποφεύγουν τους δράστες, προσπαθούν να περνούν απαρατήρητοι στις διάφορες κοινωνικές συνθήκες, «εσωτερική επεξεργασία»: προσπαθούν να μην νιώθουν τίποτα ή να κρύβουν τα αρνητικά τους συναισθήματα (Gamliel, et al., 2003. Thornberg, et al., 2010), ή να μην μιλάνε σε κανένα για αυτό. Προσπαθούν να εξηγήσουν την αδικία με λογικό τρόπο στους δράστες ή να αντεπιτεθούν λεκτικά Τα παιδιά που αντιδρούν «συναισθηματικά» λένε ότι τροφοδοτούν τον κύκλο της βίας, αλλά ότι δεν μπορούν να κάνουν διαφορετικά

Γονείς Δεδομένα από μια έρευνα σε 1200 γονείς παιδιών και εφήβων (Κάργα, 2011) Ερωτηματολόγια Πρακτικές ανατροφής, εμπειρίες εκφοβισμού στα παιδιά τους, ψυχοκοινωνική υγεία, τρόποι αντιμετώπισης

Τι στρατηγικές προτείνουν οι γονείς στα παιδιά που εκφοβίζονται Θετικές: δημοσιοποίηση, ανάπτυξη θετικών κοινωνικών συμπεριφορών, επικοινωνία, υποστήριξη, εμπλοκή σε εξωσχολικές ομαδικές δραστηριότητες, αυτοεκτίμηση Αρνητικές: αντεπίθεση, εκδίκηση, παθητικότητα, αγνόηση. Σαν να παραβλέπουν την έλλειψη δύναμης που έχουν τα παιδιά στη δυναμική των σχέσεων του εκφοβισμού και την ψυχική αναστάτωση που προκαλεί. ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ; επιδείνωση της κατάστασης, εξακολουθεί ο εκφοβισμός, απροθυμία των παιδιών να μιλήσουν για τον εκφοβισμό που βιώνουν, έλλειψη εμπιστοσύνης στις ικανότητες των γονιών τους. Οι κατάλληλες στρατηγικές επίλυσης προβλημάτων συνδέονται με λιγότερα περιστατικά εκφοβισμού (Craig 2007).

Τι κάνουν οι γονείς, όταν τα παιδιά τους εκφοβίζονται Επικοινωνία εντός της οικογένειας και με τους φίλους του παιδιού 1. Θα το άκουγα προσεκτικά και θα προσπαθούσα να το στηρίξω. 3. Θα μιλούσα με τους φίλους /τις φίλες του, χωρίς να ρίχνω το φταίξιμο σε αυτούς. 6. Θα προσπαθούσα να βελτιώσω τυχόν προβλήματα στην οικογένεια που ίσως επηρεάζουν τη συμπεριφορά του παιδιού μου. Επικοινωνία εκτός της οικογένειας 4. Θα μιλούσα και θα ενημέρωνα τους γονείς των παιδιών που εκφόβισαν το παιδί μου. 5. Θα ενημέρωνα και θα συζητούσα με τους εκπαιδευτικούς/ τη διεύθυνση του σχολείου. Απόδοση ευθυνών στο παιδί 2. Θα το κατηγορούσα, πιστεύοντας πως εκείνο προκαλεί μια τέτοια συμπεριφορά. Μη επέμβαση 7. Δεν μου αρέσει ο εκφοβισμός, αλλά δεν είναι δική μου δουλειά να επεμβαίνω.

Τι θα κάνατε ως γονέας στην περίπτωση που το παιδί σας εκφοβιζόταν; Περιγραφικά Στοιχεία των στρατηγικών που υιοθετούν οι γονείς όταν τα παιδιά τους εκφοβίζονται N Minimum Maximum Mean Std. Deviation Επικοινωνία εντός οικογένειας και με φίλους παιδιού 1123 ,00 1,00 ,5301 ,28489 Επικοινωνία εκτός οικογένειας ,7903 ,28222 Απόδοση ευθυνών στο παιδί ,0151 ,12216 Μη επέμβαση ,0249 ,15599 Valid N (listwise) Οι γονείς συχνότερα επιλέγουν να αναζητήσουν λύσεις εκτός οικογενείας, μιλώντας με τους εκπαιδευτικούς ή τους γονείς των άλλων παιδιών.

Τι κάνουν οι γονείς, όταν τα παιδιά τους εκφοβίζουν άλλα παιδιά Επικοινωνία με άλλους 3. Θα μιλούσα με τους φίλους /τις φίλες του, χωρίς να ρίχνω το φταίξιμο σε αυτούς. 4. Θα μιλούσα και θα ενημέρωνα τους γονείς των παιδιών που εκφόβισε το παιδί μου. 5. Θα ενημέρωνα και θα συζητούσα με τους εκπαιδευτικούς/ τη διεύθυνση του σχολείου. Παρέμβαση στο παιδί 1. Θα μιλούσα μαζί του και θα του εξηγούσα, χωρίς να το κατηγορώ. - 2. Θα το τιμωρούσα. Παρέμβαση στην οικογένεια 6. Θα προσπαθούσα να βελτιώσω τυχόν προβλήματα στην οικογένεια που ίσως επηρεάζουν τη συμπεριφορά του παιδιού μου. 7. Δεν μου αρέσει ο εκφοβισμός, αλλά δεν είναι δική μου δουλειά να επεμβαίνω.

Τι θα κάνατε ως γονέας στην περίπτωση που το παιδί σας εκφόβιζε άλλα παιδιά; Περιγραφικά Στοιχεία των στρατηγικών που υιοθετούν οι γονείς, όταν τα παιδιά τους εκφοβίζουν άλλα παιδιά N Minimum Maximum Mean Std. Deviation Επικοινωνία με άλλους 1103 ,00 1,00 ,4569 ,33293 Παρέμβαση στο παιδί 1104 ,7953 ,31398 Παρέμβαση στην οικογένεια ,8264 ,24566 Valid N (listwise) Αντίθετα, εδώ οι γονείς συχνότερα επιλέγουν να αναζητήσουν λύσεις εντός οικογενείας (Μ.Ο.= .83, Τ.Α= .25) και μετά συνεργασία με το παιδί (Μ.Ο=.80, ΤΑ=.32) Τελευταία επιλογή είναι η αναζήτηση τρόπων σε συνεννόηση με τους «εκτός» (Μ.Ο.=.46, Τ.Α=.33).

Τι ξέρουμε ότι κάνουν οι εκπαιδευτικοί για τον εκφοβισμό; Όχι πολύ αποτελεσματικοί στην αναγνώριση και στην αντιμετώπιση. Το ¼ επιλέγει να αγνοήσει φαινόμενα εκφοβισμού (Stephenson, Smith, 1989). Μόνο το 4% ανταποκρίνονται(Cohn, & Canter, 2002) Θεωρούν ότι οι «κρυφές του» όψεις δεν είναι σοβαρές και δεν παρεμβαίνουν (Bauman, & Del Rio, 2006. Yoon & Kerber, 2003), πιστεύουν ότι είναι φυσιολογική διαδικασία ανάπτυξης (Kochenderfer-Ladd & Pelletier, 2008) και ότι τα θύματα πρέπει να είναι πιο διεκδικητικά και να αποφεύγουν εμπειρίες εκφοβισμού. Οι πρακτικές των εκπαιδευτικών συνάρτηση των συναισθηματικών τους αντιδράσεων, γνωστικών αξιολογήσεων και πεποιθήσεων (Yoon, et al., 2011).

Τι ξέρουμε ότι κάνουν οι εκπαιδευτικοί για τον εκφοβισμό; Δεν υπάρχει διαφορά στις πρακτικές τους, ακόμα και αν υπάρχει πρόγραμμα κατά της σχολικής βίας και εκπαίδευση στους ίδιους (Yoon et al., 2011) Δεν τον καταλαβαίνουν εύκολα, ιδιαίτερα στην εφηβεία που οι μορφές του είναι έμμεσες. Οι δράστες «κρύβονται» με διάφορες τεχνικές όπως το να δίνουν διπλά μηνύματα (χαιρετούν το «θύμα» μπροστά στον εκπαιδευτικό) (Hamarus & Kaikkonen, 2008). Κουλτούρα της σιωπής, οι έφηβοι δεν το λένε, οι εκπαιδευτικοί δεν το καταλαβαίνουν, τα σχολεία δεν έχουν μηχανισμούς αναφοράς ενός φαινομένου εκφοβισμού (McDonald,& Swart, 2004.Oliver & Candappa, 2007. Thomson, & Gunter, 2008).

Τι λέει η ποιοτική έρευνα για τους νέους και τι τους βοηθά; Ας δούμε ξανά τον ορισμό του εκφοβισμού. Ο εκφοβισμός είναι μια συμπεριφορά η οποία: 1.έχει πρόθεση: κάποιος ή κάποιοι σκόπιμα βλάπτουν 2.προκαλείται με σωματικό ή ψυχολογικό τρόπο 3. είναι επαναλαμβανόμενη (δεν συμβαίνει μόνο μία φορά) 4.απο το δυνατότερο στον πιο αδύναμο, υπάρχει ανισορροπία ισχύος

Κριτική του ορισμού Τι εξυπηρετεί και πώς αναγνωρίζει τα παιδιά και τους εφήβους η πρόθεση να κάνουν κακό; Μαρτυρίες των νέων ως δραστών: όταν μπλέκεσαι σε ένα καυγά ή σε μια φασαρία, δεν καταλαβαίνεις και πολύ καλά τι κάνεις. Είναι σαν να μην ξέρεις τι σου γίνεται, κάνεις και πράγματα που δεν τα σκέφτεσαι. Δεν έχουν αρχικά την πρόθεση; Ή την έχουν; Ποιος αναγνωρίζει με σαφήνεια τις προθέσεις μας και με ποιον τρόπο; Ζήτημα ηθικής τάξης για «καλούς και κακούς»

Προγράμματα παρέμβασης Merrell, Gueldner, Ross, & Isava, 2008. Smith, 2004:Μετα- ανάλυση σε ΗΠΑ & Ευρώπη. Κυρίως θετικές αλλαγές στις στάσεις, στη γνώση και στην αυτοαντίληψη. Μικρές θετικές αλλαγές, όπως μείωση εκφοβισμού αλλά όχι για μικρά παιδιά, σε ποσοστό 5-20%. Επιμόρφωση μιας ημέρας στους εκπαιδευτικούς δεν βοηθά όταν επικεντρώνεται στον ορισμό του εκφοβισμού και στις αρνητικές του επιπτώσεις στους μαθητές (Yoon et al., 2011). Το να μιλάνε στον εκπαιδευτικό δεν βοηθά σύμφωνα με τους εφήβους (Tenenbaum et al., 2011):δεν μας πιστεύουν, βρίσκουμε το μπελά μας

Προτάσεις-συμπεράσματα Ας δούμε τον εκφοβισμό στο πλαίσιο της διαπραγμάτευσης των κοινωνικών σχέσεων των νέων με τους συνομηλίκους τους. Galloway, & Roland, 2004: τα περισσότερα προγράμματα κατά του εκφοβισμού στηρίζονται σε εξατομικευμένους ορισμούς του εκφοβισμού. Καλούν τους εκπαιδευτικούς να διακρίνουν ανάμεσα στις «φυσιολογικές συγκρούσεις» και στον εκφοβισμό, που θεωρείται ως κάτι το παθολογικό. Πώς μπορεί ο εκπαιδευτικός να κάνει τόσο ασαφείς διακρίσεις μεταξύ του χαρακτήρα ενός ατόμου στον οποίο διαβάζει την πρόθεσή του και τις υπόλοιπες σχέσεις του;

Ας αφήσουμε την πρόθεση Ας αφήσουμε την πρόθεση. Ας διερευνήσουμε και ας κατανοήσουμε το πώς αντιδρούμε σε σχέσεις εξουσίας (Davies, 2011. Horton, 2011). Η έννοια της δύναμης, της εξουσίας (Φουκώ) είναι δυναμική και όχι στατική, ασκείται από αναρίθμητες θέσεις στο παιχνίδι των άνισων σχέσεων. Πώς αναγνωρίζουμε τις μορφές αντίστασης στα παιδιά και στους νέους; Σε τι βοηθά να «παγώνουμε» τις διαφορές ως στατικές σε συγκεκριμένα ατομικά χαρακτηριστικά;

Βασιλική Πέτσα, εκδόσεις Πόλις, 2011 θυμάμαι Δεν είναι εθιστική η βία, οι τύψεις είναι. Κυλάς. Χύνεσαι. Χάνεσαι. Μαρτυρία της δασκάλας.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία Harper, D.B. (2011). Parents’ and Children’s Beliefs About Peer Victimization: Attributions, Coping Responses, and Child Adjustment. The Journal of Early Adolescence, 1-27, DOI: 10.1177/0272431610396089. Cassidy, T. (2008). Bullying and victimisation in school children: the role of social identity, problem-solving style, and family and school context. Soc Psychol Educ,12 (1): 63-76. Davies, B. (2011). Bullies as guardians of the moral order or an ethic of truths. Children & Society, 25, 278-286. Lam, D., Liu, A. (2007).The Path through Bullying—A Process Model from the Inside Story of Bullies in Hong Kong Secondary Schools. Child and Adolescent Social Work Journal, 24(1): 53-75. Μπίμπου, Ι. (2010). Ψυχολογία και σχολείο. Στο Αναστοχαστική πράξη. Ο αποκλεισμός στο σχολείο, Κωτσάκης, Δ., Μουρελή, Ε., Μπίμπου, Ι., Μπουτουλούση, Ε., Αλεξανδρή, Χ. Γκέσογλου, Ε., Καρπούζα, Α. & Σπανοπούλου, 307-383. Ε. Αθήνα: Νήσος Π. Καπόλα, Τετράδια 21.

Βασιλική Πέτσα, εκδόσεις Πόλις, 2011

Rigby, K. 2008. Σχολικός εκφοβισμός. Σύγχρονες απόψεις. Αθήνα: Τόπος. Swearer S., Espelage, D., Napolitano, S. 2009. Bullying prevention and intervention: realistic strategies for schools. New York: The Guilford Press. Sawyer, J. L., Mishna, F., Pepler, D. & Wiener, J. 2011. The missing voice: Parents' perspectives of bullying. Children and Youth Services Review 33, 1795–1803. Swearer S., Espelage, D., Napolitano, S. 2009. Bullying prevention and intervention: realistic strategies for schools. New York. Thornberg, R. (2011). She’s weird-The social construction of bullying in school: A review of qualitative research. Children & Society, 25, 258-267.

επικοινωνία bibou@eled.auth.gr Μπίμπου- Νάκου Ιωάννα, Aναπλ. Καθηγήτρια Ψυχολογίας Π.Τ.Δ.Ε., Α.Π.Θ.