Στρατηγικές διδασκαλίας «Ο μέτριος δάσκαλος διδάσκει. Ο καλός δάσκαλος εξηγεί. Ο πολύ καλός δάσκαλος αποδεικνύει. Ο άριστος δάσκαλος εμπνέει.»   William Arthur Ward, Αμερικανός συγγραφέας

Στρατηγικές διδασκαλίας Ο όρος "στρατηγική της διδασκαλίας" αναφέρεται σε μία επιμελώς σχεδιασμένη ακολουθία σύνθετων αλλά εναρμονισμένων μεταξύ τους διδακτικών ενεργειών, οι οποίες λαμβάνουν χώρα μέσα στην τάξη κατά την ώρα του μαθήματος στο πλαίσιο της αλληλεπίδρασης εκπαιδευτικού και μαθητών και της επαφής των τελευταίων με το αντικείμενο διδασκαλίας.

βασικές αρχές Οι δραστηριότητες αυτές οργανώνονται με βάση συγκεκριμένες ψυχολογικές και παιδαγωγικές αρχές με σκοπό την αποτελεσματικότερη επίτευξη των στόχων της διδασκαλίας. Η βασική αρχή της Γνωστικής Ψυχολογίας π.χ. ότι ο συσχετισμός του νέου (προς μάθηση) υλικού και η ένταξή του σε σχετικές προϋπάρχουσες γνωστικές δομές επηρέασε μερικές από τις πιο γνωστές στρατηγικές διδασκαλίας. Κ.α.

Η διαδικασία αυτή εκβάλλει σε τρεις βασικές λειτουργίες την επιλογή, την ταξινόμηση και την σημασιοδότηση του νέου υλικού

Με άλλα λόγια οι μέθοδοι διδασκαλίας πρέπει να σχεδιάζουν συστηματικά την ανάπτυξη γνωστικών δομών, δηλ. να εντάσσουν τα χαμηλότερα δομικά στοιχεία σε υψηλότερα, τα συγκεκριμένα σε πιο αφηρημένα, τα απλούστερα σε πολυπλοκότερα κ.ά.π

Ορισμός Από την σκοπιά αυτή η στρατηγική διδασκαλίας δεν είναι τίποτε άλλο παρά ο συντονισμός όλων των μέσων για την οργάνωση των γνωστικών δομών του μαθητή.

Σημαντικές στρατηγικές διδασκαλίας. Θα αναφερθούμε στην συνέχεια σε μερικές από τις πιο σημαντικές στρατηγικές διδασκαλίας. Πρέπει ωστόσο να σημειώσουμε ότι η ξεχωριστή παρουσίαση κάθε μιας από αυτές δεν πρέπει να οδηγήσει στην εσφαλμένη άποψη ότι πρόκειται για εντελώς διαφορετικές λειτουργίες και διαδικασίες, αλλά πρέπει να επισημάνουμε ότι επικαλύπτονται σε μεγάλο βαθμό, αφού έχουν την ίδια περίπου ψυχολογική βάση. Οι προθέσεις των τριών πρώτων στρατηγικών π.χ., στις οποίες θα αναφερθούμε αμέσως παρακάτω, είναι προφανέστατα κοινές και στηρίζονται σε ένα κοινό στοιχείο, την πρόοδο από το γενικό προς το μερικό.

1. Η στρατηγική δραστηριοποίησης των οργανωτικών δομών. Ανάγεται στην θεωρία της υπαγωγής (subsumtion) του Αμερικανού ψυχολόγου και παιδαγωγού D. P. Ausubel. Σύμφωνα με την θεωρία αυτή πρέπει να προτάσσουμε οποιασδήποτε διδασκαλίας περιεκτικά θεωρητικά σχήματα και κατ’ αυτόν τον τρόπο να προσφέρουμε το νέο υλικό ύστερα από την κατάλληλη δραστηριοποίηση οργανωτικών στηριγμάτων (advance oganizers). Κατά την άποψή του οι γνωστικές δομές είναι διαρθρωμένες ιεραρχικά. Νέα περιεχόμενα μπορούν τότε μόνο να αφομοιωθούν, όταν υπάρχουν ήδη δομές ανώτερης τάξης, για να τα «υποδεχθούν». Όταν τις σχετικές δομές τις δραστηριοποιούμε στα πλαίσια της έναρξης διδασκαλίας, δημιουργούμε τις προϋποθέσεις για ένταξη των νέων περιεχομένων σε παλιότερες και υφιστάμενες δομές με παράλληλα διεύρυνση των δομών αυτών. Σε αντίθεση προς τον Gagné ο Ausubel συνιστά να μην διατρέχουμε μία σειρά μάθησης από κάτω προς τα πάνω, αλλά να αρχίζουμε την προσπάθεια με την προετοιμασία του σκελετού, ο οποίος θα στηρίξει το νέο οικοδόμημα.

2. H στρατηγική των βασικών εννοιών. Αποβλέπει στον σχηματισμό δικτύων εννοιών, τα οποία επιτρέπουν την επεξεργασία νέων γνώσεων. Η νέα γνώση εντάσσεται στο ήδη υπάρχον δίκτυο και κατ’ αυτόν τον τρόπο το βελτιώνει, διευρύνοντας τις δυνατότητές του να συλλαμβάνει την πραγματικότητα. Στην αρχή το δίκτυο αυτό είναι αναγκαστικά απλό, ένα δίχτυ με μεγάλες θηλειές και κόμβους. Για αυτό μία διδασκαλία η οποία γίνεται σύμφωνα με την στρατηγική αυτή ξεκινάει πάντα με τις εξηγήσεις τις οποίες δίνει ο δάσκαλος στους μαθητές σχετικά με ό,τι πρόκειται να κάνουν και με τον τρόπο με τον οποίον πρόκειται να προχωρήσουν. Στην συνέχεια ο δάσκαλος προσπαθεί συνειδητά να εντάξει τις νέες γνώσεις σε ήδη υπάρχοντα δίκτυα και να εμπλουτίσει τα δίκτυα αυτά (web teaching).

3. Η στρατηγική του σχηματισμού δικτύων. Αποβλέπει στον σχηματισμό δικτύων εννοιών, τα οποία επιτρέπουν την επεξεργασία νέων γνώσεων. Η νέα γνώση εντάσσεται στο ήδη υπάρχον δίκτυο και κατ’ αυτόν τον τρόπο το βελτιώνει, διευρύνοντας τις δυνατότητές του να συλλαμβάνει την πραγματικότητα. Η στρατηγική αυτή βρίσκεται επίσης στον αντίποδα της γραμμικής μάθησης (linear teaching) και επιδιώκει να βρει σχέσεις και συνάφειες του νέου με τα παλιά. Κατ’ αυτόν τον τρόπο οδηγεί συνήθως σε καλές επιδόσεις μνήμης. Με την ανάπτυξη και την διεύρυνση ενός δικτύου εννοιών δεν πρέπει ωστόσο να είναι ικανοποιημένος ο δάσκαλος. Καθήκον του είναι μάλλον να βοηθήσει τον μαθητή να επεξεργασθεί τις έννοιες, για να μπορεί πράγματι να τις έχεις ανά πάσα στιγμή στην διάθεσή του.

4. Η στρατηγική της διεύρυνσης των γνωστικών σχημάτων. Τα «σχήματα» είναι όρος ο οποίος έγινε γνωστός από την Ψυχολογία του J. Piaget και αναφέρεται σε γενικεύσεις εννοιών και των περιεχομένων τους στα πλαίσια της αφομοίωσης και της προσαρμογής. Με την μάθηση έχουμε διαρκή μεταβολή και διεύρυνση γνωστικών δομών, δηλ. των σχημάτων. Η στρατηγική αυτή προσπαθεί να χρησιμοποιήσει τα σχήματα ως στηρίγματα της μάθησης. Έτσι π.χ. η έννοια «μύλος» βοηθάει στην κατανόηση της έννοιας «εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας». Το δύσκολο είναι να χρησιμοποιεί ο μαθητής σχήματα για την ερμηνεία άγνωστων φαινομένων, διότι τότε υπάρχει ο κίνδυνος αρνητικής μεταβίβασης της μάθησης. Η διδασκαλία των σχημάτων ωστόσο δεν απαλλάσσει τον δάσκαλο από την μετάδοση γνώσεων, δεδομένων και στοιχείων στους μαθητές, αφού για να διαφοροποιηθούν τα σχήματα, χρειάζονται γνώσεις και δεδομένα.

5. Η στρατηγική της εκμάθησης αλγορίθμων. Οι αλγόριθμοι είναι σειρές μέτρων, ενεργειών και λειτουργιών, οι οποίες οδηγούν στην επίλυση ενός προβλήματος. Ένας αλγόριθμος σχηματίζεται καταρχήν για έναν στενό κύκλο προβλημάτων μιας συγκεκριμένης περιοχής. Αν βρεθεί ο σωστός αλγόριθμος, τότε τα επιμέρους βήματα τα οποία οδηγούν στην λύση κατευθύνονται σχεδόν από μόνα τους προς τον στόχο. Ως συνέπεια προκύπτει για την διδασκαλία η σύσταση να βρίσκει και να διδάσκει τους κατάλληλους αλγορίθμους για τους διάφορους τύπους προβλημάτων των διάφορων μαθημάτων. Όταν ο μαθητής κατέχει τα κλειδιά (τους αλγορίθμους) τότε είναι εύκολη η μετάδοση των ανάλογων γνώσεων.

6. Η στρατηγική της ερμηνείας στατικών και δυναμικών φαινομένων. Στην περίπτωση των στατικών φαινομένων, π.χ. τοπία, ζωγραφικοί πίνακες, νόμοι της φύσεως κλπ., είναι λογικό να αναζητούμε την δομή τους, τα συστατικά τους στοιχεία, τις διαστάσεις τους, τις χρονικές σχέσεις κλπ. Τέτοια φαινόμενα παρουσιάζουν πρωτίστως δομές μορφών. Αντίθετα στα δυναμικά φαινόμενα, π.χ. έκλειψη σελήνης, η άνθιση ενός δέντρου, η οικοδόμηση ενός σπιτιού, μία θεία λειτουργία, η ανάγνωση ενός κεφαλαίου ενός βιβλίου, μία ωριαία διδασκαλία κλπ., το συστατικό τους στοιχείο αποτελεί η χρονική αλληλουχία καταστάσεων και δραστηριοτήτων, δηλ. η δυναμική και λειτουργική τους δομή. Κατά την διδασκαλία λοιπόν πρέπει να ξέρει εξ αρχής ο μαθητής αν χρειάζεται να εστιάσει την προσοχή του σε δομές μορφής (με σταθερά στοιχεία) ή σε λειτουργικές δομές (φάσεις, στάδια, βαθμίδες, μέρη κλπ.).  

7. Η στρατηγική της ένταξης σε μία γνωστή συσχέτιση. Η στρατηγική αυτή συνιστάται ιδιαιτέρως προκειμένου περί αποθηκεύσεως κειμένων. Ο μαθητής παρατηρεί, διαπιστώνει και συγκρατεί ένα δεδομένο, ένα συμβάν, μία λέξη κλπ. ευκολότερα, όταν βρίσκεται σε συσχέτιση με κάτι άλλο, ακόμα και αν πρόκειται για έναν απλό συνειρμό. Ο δάσκαλος πρέπει λοιπόν να φροντίζει, ώστε τα νέα περιεχόμενα διδασκαλίας να εντάσσονται σε ευρύτερα πλαίσια, τα οποία σχετίζονται με αυτά.

ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ Συνοψίζοντας λοιπόν, πρέπει να σημειώσουμε ότι οι στρατηγικές διδασκαλίας συγκροτούνται κυρίως σύμφωνα με βασικές αρχές της Γνωστικής Ψυχολογίας και Ψυχολογίας της μάθησης και επιδιώκουν την αποτελεσματική μάθηση και την ανάπτυξη και διαμόρφωση πνευματικών ικανοτήτων, δηλ. την μεταβίβαση της μάθησης.