Μεταρρύθμιση & Αντιμεταρρύθμιση Μεταρρύθμιση & Αντιμεταρρύθμιση στον ευρωπαϊκό 16ο αιώνα

Οι όροι Μεταρρύθμιση Το σύνθετο θρησκευτικό, πολιτικό, πολιτιστικό κίνημα του 16ου αιώνα, που οδήγησε στη διάσπαση του δυτικού χριστιανισμού σε διάφορες κοινότητες, ομάδες ή αιρέσεις-σέκτες. Αντιμεταρρύθμιση Η εκτεταμένη δράση που έλαβε χώρα στην καθολική Εκκλησία τον 16ο και μέρος του 17ου αιώνα, έπειτα από τη διάδοση της προτεσταντικής μεταρρύθμισης, με στόχο να αποκαταστήσει μια πιο έντονη, ζωντανή και πειθαρχημένη θρησκευτική ζωή.

Προτεσταντική μεταρρύθμιση

Προανακρούσματα 14ος-15ος αιώνες Αμφισβήτηση της παπικής υπεροχής, του συγκεντρωτισμού και της απαίτησης για οικουμενικότητα. Σε αυτό συμβάλουν: Τα νεότερα κράτη, τα οποία συγκρούονται με την απαίτηση του παπισμού για οικουμενικότητα. Οι εσωτερικές διεργασίες της Εκκλησίας που θέτουν υπό αίρεση την απολυτότητα των παπικών αξιώσεων: Εξορία στην Αβινιόν (1309-1376), Μέγα Σχίσμα (1378-1417). Το κίνημα περί της συνοδικότητας της καθολικής Εκκλησίας. Απόπειρα μετριασμού του παπικού ελέγχου (1414-1418), διατύπωση απόψεων περί της υπεροχής της συνόδου έναντι του πάπα (1460). Τα αιρετικά και ριζοσπαστικά κινήματα, τα οποία ασκούν κριτική της συγκεντρωτικής δομής του παπισμού (John Wycliffe, 1378), αμφισβητούν τα αγαθά και προνόμια του κλήρου (κίνημα λολαρδιστών στη Βρετανία (1383-1395), εισηγούνται τη διενέργεια μεταρρυθμίσεων (Hus 1402-1403, ουσίτες).

Λίγο πριν το ξέσπασμα Ο πάπας ασκεί κοσμική και πνευματική εξουσία. Η καθολική εκκλησία αξιώνει τον έλεγχο και τη βελτίωση, μέσα από την άφεση των αμαρτιών, της κατάστασης των ψυχών που βρίσκονταν στο Καθαρτήριο (Πουργατόριο). Ο λαός αγνοεί βασικά σημεία της πίστης του, αφημένος στο έλεος ετερόδοξων κηρύκων. Ο κλήρος είναι ανεπαρκώς μορφωμένος και με χαρακτήρα συχνά ανάρμοστο. Η κοσμική εξουσία και οι λαϊκοί γενικότερα ελέγχουν και νέμονται τις εκκλησιαστικές περιουσίες και τα ιδρύματα της Εκκλησίας. Οι επισκοπικές έδρες είναι κληρονομικά φέουδα οικογενειών, με επακόλουθο την εγκατάλειψη των πιστών και τη κατασπατάληση των εκκλησιαστικών εσόδων. Πολλά αββαεία παραχωρούνται σε κατ’ όνομα κληρικούς. Τεράστιες ποσότητες χρημάτων σπαταλώνται από τον ανώτερο κλήρο σε πολυτελή ζωή, στην ανέγερση οικοδημάτων, στην παραγγελία έργων τέχνης, στην ανοικοδόμηση της βασιλικής του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη.

Οι πρωταγωνιστές Λέοντας 10ος Φλωρεντία 1475 Ρώμη1521 πάπας στο διάστημα 1514-1521 Κοσμικό όνομα: Giovanni di Lorenzo de Medici

Οι πρωταγωνιστές Ούλριχ Ζβίγγλιος (Huldreich Zwingli) 1484 (Γερμανική Ελβετία) -1531 (μάχη του Κάππελ κοντά στη Ζυρίχη) ιερέας Χώρος δράσης: Γερμανόφωνη Ελβετία με κέντρο τη Ζυρίχη

Οι πρωταγωνιστές Μαρτίνος Λούθηρος (1483-1546) μοναχός, θεολόγος Χώρος δράσης: Γερμανία

Οι πρωταγωνιστές Φίλιππος Μελάγχθων (1497-1560) Μαρτίνος Λούθηρος (1483-1546)

Οι πρωταγωνιστές Ιωάννης Καλβίνος Noyon 1506 Γενεύη 1564 Γάλλος, ουμανιστής και θεολόγος Χώρος δράσης: Γενεύη, Γαλλία

Χρονολόγιο 1517, 31 Οκτωβρίου: Θυροκόλληση των 95 θέσεων του Λούθηρου κατά των συγχωροχαρτιών. 1519. Ο Ζβίγγλιος κηρύσσει τη μεταρρύθμιση στη Ζυρίχη (τραγικός τερματισμός το 1531). 1521. Ο Λούθηρος τίθεται εκτός νόμου. 1529. Έγγραφη διαμαρτυρία λουθηρανών ηγεμόνων κατά του Καρόλου Ε΄ της Αγ. Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. 1530. Αυγουστιαία Ομολογία. Καταγραφή των θεολογικών διδασκαλιών του Λούθηρου από τον Φίλιππο Μελάγχθονα στο πλαίσιο της συνόδου (Δίαιτας) στην Αυγούστα.

Χρονολόγιο 1534. Ο Ερρίκος Η΄ της Αγγλίας έρχεται σε ρήξη με την Αγία Έδρα. Κηρύσσει ανεξάρτητη την Εκκλησία της Αγγλίας και τον εαυτό του αρχηγό της. 1541. Ο Ιωάννης Καλβίνος ιδρύει προτεσταντική Εκκλησία στη Γενεύη. 1553. Αγγλία. Άνοδος στο θρόνο της Μαρίας των Τυδώρ ή της Καθολικής. Πρόσκαιρη ενίσχυση του καθολικισμού. 1555. Θρησκευτική ειρήνη της Αυγούστας. Εφαρμογή της αρχής «cuius regio eius religio». 1555. Παραίτηση του Καρόλου Ε΄. Τον ισπανικό θρόνο αναλαμβάνει ο Φίλιππος Β΄ θερμός θιασώτης του καθολικισμού.

Χρονολόγιο 1558. Αγγλία. Ανάληψη του θρόνου από την Ελισάβετ Α΄. Εδραίωση της μεταρρύθμισης του Ερρίκου Η΄, η οποία παίρνει την οριστική μορφή της το 1563. 1562-1598. Γαλλία. Θρησκευτικές συγκρούσεις (εξέγερση των Ουγενότων). 1568. Κάτω Χώρες. Αρχή της εξέγερσης κατά της ισπανικής κατοχής. 1572. Γαλλία. Νύχτα του αγίου Βαρθολομαίου. Σφαγή Ουγενότων (24-25 Αυγούστου). 1576. Κάτω Χώρες. «Ισπανική Μανία» στην Αμβέρσα. 1598. Γαλλία. Το διάταγμα της Νάντης. Παροχή θρησκευτικής ελευθερίας και ισονομίας στους Ουγενότους.

Γαλλία Αρχικά διαδίδεται ο λουθηρανισμός. Γρήγορα οι Γάλλοι δέχονται τη διδασκαλία του Καλβίνου. Οι Γάλλοι προτεστάντες ονομάζονται Ουγενότοι (ετυμ. από το γερμανικό Eidgenossen- συνομοσπονδιακοί). Το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα χαρακτηρίζεται από τους θρησκευτικούς πολέμους. Θρησκευτικοί πόλεμοι 1562-1563.Πρώτος θρησκ. πόλεμος 1567-1568 Δεύτερος θρησκ. πόλεμος 1568-1569.Τρίτος θρησκ. πόλεμος 1572-1573.Τέταρτος θρησκ. πόλεμος 1572 Νύχτα Αγ.Βαρθολομαίου 1574-1576.Πέμπτος θρησκ. πόλεμος 1577 Έκτος θρησκ. πόλεμος 1578-1579.Έβδομος θρησκ. πόλεμος 1579-1580.Όγδοος θρησκ. πόλεμος 1585-1598.Ένατος θρησκ. πόλεμος 1598 Διάταγμα της Νάντης

Κάτω Χώρες Δέχονται τον καλβινισμό. Βρίσκονται υπό την κυριαρχία της καθολικής Ισπανίας. Η καταδίωξή τους και οι αγριότητες εναντίον τους σχετίζονται και με τον αγώνα για την ανεξαρτησία τους. 1567. Ο Φίλιππος ΙΙ, βασιλιάς της Ισπανίας αναθέτει τη διοίκηση των Κάτω Χωρών στον Δούκα της Άλμπα Fernando Alvarez. 1568. Ξεσπά ο 18ετής πόλεμος ανάμεσα στις 17 επαρχίες των Κάτω Χωρών και την Ισπανία. 1576. Η «ισπανική μανία» στην Αμβέρσα. 1581. Οι βόρειες επαρχίες διακηρύσσουν την ανεξαρτησία τους.

Η διάδοση των ιδεών Λουθηρανισμός: Γερμανία Βαλτικά κράτη Δανία Σουηδία Νορβηγία Ισλανδία Φινλανδία Καλβινισμός: Ελβετία Γαλλία (Ουγενότοι) Κάτω Χώρες Σκωτία Ουγγαρία Πολωνία Αγγλικανική Εκκλησία: παρά τις λουθηρανικές και καλβινιστικές επιρροές, είχε ξεχωριστή φυσιογνωμία.

Επέκταση του Λουθηρανισμού

Διδασκαλία –Κύριοι άξονες Αμφισβήτηση της εξουσίας της Εκκλησίας τόσο στον εσωτερικό όσο και στον εξωτερικό δημόσιο βίο. Απομάκρυνση των ανθρώπινων προσθηκών και επιστροφή στην αγνή διδασκαλία του Χριστού, όπως αυτή υπάρχει στο Ευαγγέλιο.

Διδασκαλία Το προπατορικό αμάρτημα ως αμάρτημα έχει καταλυτικές συνέπειες για την ανθρώπινη φύση. Η ανθρώπινη φύση αδυνατεί να φτάσει στη σωτηρία. Η ανθρώπινη βούληση και ελευθερία είναι δούλες. Οι πράξεις των ανθρώπων καθορίζονται από τη βούληση του παντογνώστη θεού. Η ελεύθερη βούληση του ανθρώπου εκφράζεται μόνον στις κοσμικές δραστηριότητες της καθημερινής ζωής (απόλυτος προορισμός). Απόρριψη της αξιομισθίας των καλών έργων. Η δικαίωση (σωτηρία) εξασφαλίζεται μόνον μέσω της πίστης.

Διδασκαλία - Επιμέρους θέματα Γραφή και παράδοση: Η Αγία Γραφή είναι ο μόνος κανόνας πίστεως και έργων. Ό,τι δεν στηρίζεται στη Γραφή απορρίπτεται (παράδοση, έργα πατέρων). Εκκλησία: Η Εκκλησία είναι το πνευματικό σώμα των εκλεκτών, η επικοινωνία των αγίων, μια κοινότητα πιστών στην οποία τελούνται ορθά τα μυστήρια. Μυστήρια: Αυτά με βάση τη Γραφή είναι δύο, το Βάπτισμα και η θεία Ευχαριστία. Δεν είναι δίαυλοι της χάριτος του Θεού. Δεν έχουν κεντρικό ρόλο στη σωτηρία. Θεία Ευχαριστία: Άρνηση της μετουσίωσης των τιμίων δώρων (καλβινισμός).

Διδασκαλία - Επιμέρους θέματα Αγιοι, εικόνες-αγάλματα: Απόρριψη της προσκύνησής τους ως μέσων λυτρωτικών. Κλήρος-Ιεραρχία: Απόρριψη της αρχέγονης ιεραρχικής διάταξης της Εκκλησίας. Άρνηση της αντίληψης ότι οι κληρικοί αποτελούν πνευματική τάξη ξεχωριστή από τους λαϊκούς. Απόρριψη του μυστηρίου της ιερωσύνης. Ολοι οι χριστιανοί μοιράζονται το βασιλικό και ιερατικό αξίωμα του Χριστού. Κατάλυση της διάκρισης κληρικών-λαϊκών. Σύνοδοι: Απόρριψη των γενικών συνόδων που συγκαλούνταν από τον Πάπα. Μοναχισμός: Αχρηστεύεται το μοναστικό σύστημα, αφού ακόμη οι ασκήσεις και οι ηθικές προσπάθειες δεν μπορούν να επηρεάσουν τον αιώνιο προορισμό κάποιου.

Λόγοι διάδοσης 1. Οι νέες θρησκευτικές ιδέες ανταποκρίνονταν στη γενική απαίτηση για ριζικές αλλαγές στην παπική Εκκλησία. 2. Οι νέες ιδέες απάλλασσαν τους πιστούς από βαρειές οικονομικές επιβαρύνσεις προς την Εκκλησία. 3. Το νέο δόγμα εξασφάλιζε στους τοπικούς λαϊκούς ηγεμόνες απόλυτη δικαιοδοσία στην Εκκλησία.

Η ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΚΑΘΟΛΙΚΗ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ Ή ΑΝΤΙΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ Η ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΚΑΘΟΛΙΚΗ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ Ή ΑΝΤΙΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ

Η καθολική μεταρρύθμιση Η αντίδραση της καθολικής Εκκλησίας απέναντι στην προτεσταντική μεταρρύθμιση χαρακτηρίζεται από: Καταδίκη των προτεσταντικών ιδεών και των εκφραστών τους. Συσπείρωση και αγώνα για αναδιοργάνωση. Λήψη αυστηρών μέτρων ελέγχου της συνείδησης των χριστιανών. Αγώνα για να δοθεί νέα μορφή στα δόγματα και στον τρόπο ζωής των χριστιανών. Αποδοχή και υποστήριξη της ίδρυσης και διάδοσης του μοναστικού τάγματος των Ιησουιτών (ιδρύθηκε το 1540 από τον Ιγνάτιο Λογιόλα).

Η καθολική μεταρρύθμιση Η σύνοδος του Τρέντο,1545-1563 Σκοπός: Η συστηματοποίηση των δογμάτων και της διδασκαλίας της καθολικής Εκκλησίας για να μπορέσει να ανταποκριθεί στις νέες καταστάσεις που διαμορφώθηκαν με τη Μεταρρύθμιση. Διάρκεια: Άρχισε το 1545 και τελείωσε το 1563. Υπήρξαν τρεις περίοδοι εργασιών: 1545-1549, 1551-1552 και 1562-1563. Εργασίες-αποφάσεις: Καταδίκη των αιρέσεων και ορισμός των αμφισβητούμενων δογμάτων. Εξάλειψη των καταχρήσεων που παρείχαν λαβή για κριτική.

Η καθολική μεταρρύθμιση Η σύνοδος του Τρέντο,1545-1563 Οριστικοποίηση του δόγματος για το προπατορικό αμάρτημα και εκείνο της δικαίωσης με τις πράξεις και με την πίστη. Καταδίκη της λουθηρανικής αρχής της δικαίωσης μόνον με την πίστη, ανεξάρτητα από τα έργα. Επιβεβαίωση της αξίας της ελεύθερης βούλησης, που διατηρείται και μετά το προπατορικό αμάρτημα. Αντιμετώπιση ζητημάτων που αφορούσαν τα μυστήρια της μετάνοιας και του χρίσματος.

Η καθολική μεταρρύθμιση Η σύνοδος του Τρέντο,1545-1563 Ορισμός της πραγματικής παρουσίας του Χριστού στη θεία Ευχαριστία: διατύπωση της αρχής της μετουσίωσης των τιμίων δώρων. Διευκρίνιση της δογματικής αρχής της θυσίας του Χριστού κατά τη θεία λειτουργία: Η Θεία Λειτουργία είναι πραγματική θυσία. Περιορισμός της θείας κοινωνίας: για τους λαϊκούς ο άρτος, για τους κληρικούς άρτος και οίνος. Υπεράσπιση της νομιμότητας και της εγκυρότητας των ιερών εικόνων, ο έλεγχος των οποίων ανατέθηκε στους εκκλησιαστικούς.

Η καθολική μεταρρύθμιση Η σύνοδος του Τρέντο,1545-1563 Ενίσχυση της πειθαρχικής αρμοδιότητας των επισκόπων. Αντιμετώπιση του φαινομένου των συχνών απουσιών των επισκόπων από τις έδρες τους. Αναβάθμιση του κλήρου. Επαναπροσδιορισμός του επιπέδου ζωής που απαιτείται από τους κληρικούς. Ο κλήρος πρέπει να είναι πλήρως εκπαιδευμένος στη θεολογία σε εκκλησιαστικά εκπαιδευτήρια. Προσπάθεια περιορισμού της λαϊκής επιρροής στις εκκλησιαστικές χορηγίες.

Η καθολική μεταρρύθμιση Έλεγχος και διάδοση της πίστης Δημιουργήθηκε από το 1542 η Σύναξη της Αγίας Ρωμαϊκής και Οικουμενικής Εξετάσεως (Congregazione della sacra romana e universale Inquisizione), η μεταμεσαιωνική μορφή της γνωστής Ιεράς Εξέτασης, με έργο τον έλεγχο της πίστης καθώς και των εκδιδομένων βιβλίων με σαφή αντιπροτεσταντική προοπτική.

Η καθολική μεταρρύθμιση Έλεγχος και διάδοση της πίστης Επιτάθηκαν οι προσπάθειες για την ένωση των εκκλησιών και την «ανάκτηση» των ορθόδοξων χριστιανών, με κατά συνέπεια καθήκον, θρησκευτικό και στρατιωτικό την απομάκρυνση των τούρκων από την Ευρώπη και τα Βαλκάνια. Οργανώθηκε η ιεραποστολική προσπάθεια στον ευρωπαϊκό χώρο, στις νέες χώρες και στην ορθόδοξη Ανατολή. Το 1622 ιδρύθηκε η Σύναξη για τη διάδοση της πίστης (Sagra Congregazione di Propaganda Fide). Το 1627 το Κολλέγιο (Collegio di Propaganda Fide), το οποίο ανέπτυξε εκτεταμένο εκδοτικό έργο.

Propaganda Fide

Προτεσταντισμός και ορθόδοξος κόσμος Προτεσταντισμός και ορθόδοξος κόσμος

Ορθόδοξες αντιδράσεις. Παραδείγματα: 1. Παχώμιος Ρουσσάνος, ζακυνθινός. Στρέφεται εναντίον διότι οι προτεστάντες απορρίπτουν τα μυστήρια και την εξωτερική λατρεία, δεν αναγνωρίζουν την ωφέλεια από τα προσκυνήματα. Έργο του: «Κατά αγιοκατηγόρων ήτοι των κωλυόντων τους απερχομένους εις προσκύνησιν των σεβασμίων και ιερών τόπων και κατά του φρα Μαρτί Λούτερι». 2. Αντώνιος Έπαρχος, κερκυραίος: Μετριοπαθής στάση, θεωρεί σημαντικότερη την αντιμετώπιση του τουρκικού κινδύνου. 3. Αντώνιος Καλλέργης, κρητικός: Υποστηρικτής των λουθηρανικών ιδεών στην Κρήτη. 4. Ιάκωβος Βασιλικός Ηρακλείδης: Υποστηρικτής, προσπάθησε να επιβάλει τη μεταρρύθμιση στη Μολδαβία με χρήση κρατικής βίας.

Επίσημες επαφές

Προϋποθέσεις προσέγγισης 1. Οι ανθρωπιστικές καταβολές της προτεσταντικής σκέψης. 2. Η καλή γνώση της ανατολικής πατερικής γραμματείας από τους πρωταγωνιστές της μεταρρύθμισης. Ο Λούθηρος γνωρίζει τους Πατέρες καλά. Ο πρώτος συνεργάτης του ο Φίλιππος Μελάγχθων, θεωρητικός της μεταρρύθμισης, είναι βαθύς γνώστης της ορθοδοξίας και ουμανιστής. Ο Μαρτίνος Κρούσιος, άριστος γνώστης της λατινικής και ελληνικής γραμματείας και θερμός φιλέλληνας).

Κύρια χαρακτηριστικά των επαφών 1. Περιορίζονται σε πρόσωπα κορυφής. 2. Είναι κυρίως ακαδημαϊκού χαρακτήρα. 3. Η πρωτοβουλία προσέγγισης εκδηλώνεται κυρίως από τους προτεστάντες με σκοπό τη στήριξη της θέσης και του γοήτρου τους. 4. Οι διαλεγόμενοι έχουν διαφορετικά κίνητρα. Οι προτεστάντες θέλουν να εμφανιστούν στη Δυση και στον πάπα ότι έχουν με το μέρος τους την παλαιά ανατολική εκκλησία της Κπόλης. Οι ορθόδοξοι διαλέγονται για να μην δείξουν μισαλλοδοξία. Πιστεύουν στη χρησιμότητα του διαλόγου και στην ανάγκη διαφώτισης των ετεροδόξων. 5. Η αμοιβαία γνωριμία αποκαλύπτει τη μεγάλη διάσταση στη διδασκαλία των δύο Εκκλησιών, φυσικά δεν καταλήγει σε ένωση, συμβάλλει όμως στη δημιουργία πνεύματος κατανόησης και εμπιστοσύνης.

Επίσημες επαφές 1. 1559. Από το πατριαρχείο. Αποστολή του διακόνου Δημητρίου στη Βιττεμβέργη – Συνάντηση με τον Μελάγχθονα. Αποστολή επιστολής και ελληνικής μετάφρασης της Αυγουσταίας Ομολογίας από τον Μελάγχθονα στον Πατριάρχη. Χωρίς συνέχεια. 2. 1573-1581. Θεολογική σχολή Τυβίγγης (μεταξύ των καθηγητών και ο Μαρτίνος Κρούσιος). Επιστολιμαίες επαφές με τον πατριάρχη Ιερεμία Τρανό. Ανταλλαγές τριών επιστολών Πατριάρχη Ιερεμία Β΄ Τρανού και προτεσταντών της θεολογικής σχολής της Τυβίγγης. Οι προτεστάντες τονίζουν τις ομοιότητες των δογμάτων και στέλνουν τον Στεφανο Gerlach στην Κωνσταντινούπολη για τις επαφές. Διαπιστώση των διαφορών ορθοδοξίας και προτεσταντών. Διακοπή διαλόγου.

Επίσημες επαφές Μαρτίνος Κρούσιος Πατριάρχης Ιερεμίας Τρανός

Οι διαφορές 1) Εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος (filioque): Οι ορθόδοξοι δεν το δέχονται, οι προτεστάντες το δέχονται. 2) Το Βάπτισμα: Οι ορθόδοξοι υποστηρίζουν την κατάδυση και ανάδυση, οι προτεστάντες τον ραντισμό. 3) Η πίστη και η άφεση αμαρτιών: Συμφωνούν στην πίστη ως μέσο άφεσης αμαρτιών, αλλά οι ορθόδοξοι υποστηρίζουν και την αγαθοεργία. 4) Το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας: Για τους ορθόδοξους ο άρτος πρέπει να είναι ένζυμος, οι προτεστάντες υποστηρίζουν τον άζυμο. 5) Η ατομική περιουσία: Οι ορθόδοξοι προβάλλουν την ακτημοσύνη (μη κατοχή ιδιοκτησίας). 6) Οι εορτές: Οι προτεστάντες τις θεωρούν ανώφελες. 7) Οι άγιοι και η λατρεία τους: Οι ορθόδοξοι τους θεωρούν μεσίτες της σχέσης ανθρώπου-θεού, οι προτεστάντες θέλουν να τους καταργήσουν. 8) Αγία Γραφή και Παράδοση: Οι ορθόδοξοι στηρίζονται και στις δύο. Οι προτεστάντες απορρίπτουν την παράδοση.

Τα αποτελέσμα του διαλόγου 1. Ξεκαθαρίστηκαν οι διαφορές ανάμεσα στις δύο Εκκλησίες. 2. Προκλήθηκε το ενδιαφέρον των καθολικών, αφού οι απαντήσεις του πατριάρχη Ιερεμία ενίσχυαν τις θέσεις της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας. 3. Γνωριμία του Μαρτίνου Κρούσιου με την Ελλάδα και τους Ελληνες.

Αντίδραση της Καθολικής Εκκλησίας 1. Επιδίωξη ανάδειξης φιλενωτικών πατριαρχών στην Κωνσταντινούπολη (αντικατάσταση του Ιερεμία με τον Καισαρείας Μητροφάνη). 2. Διάδοση των δογμάτων της στην ελληνική Ανατολή, εκτύπωση και διάδοση χριστ. κατηχήσεων. 3. Σύσταση της Congregazione dei Greci (1573). 4. Ίδρυση του Ελληνικού Κολλεγίου της Ρώμης το 1577 για τη μόρφωση των Ελλήνων (ανθρωπιστικές σπουδές, διδασκαλία των καθολικών δογμάτων, επαναφορά των σχισματικών Ελλήνων στους κόλπους της). 5. Αποστολή ιεραποστόλων (μισσιοναρίων) στην Ανατολή.

Μεταρρύθμιση & Αντιμεταρρύθμιση Μεταρρύθμιση & Αντιμεταρρύθμιση στον ευρωπαϊκό 16ο αιώνα

Herring G., Οικουμενικό Πατριαρχείο και Ευρωπαϊκή Πολιτική, 1620-1638, Αθήνα 2003. Τilly Charles, Οι Ευρωπαϊκές Επαναστάσεις 1594-1992, μτφρ Κώστας Θεολόγου, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 1998. Weber Max, Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού, Αθήνα 2010. Γκότσης Γ., Βυζαντινός και Δυτικός κόσμος, τόμος Γ΄, Μεταρρύθμιση και Αντιμεταρρύθμιση, ΕΑΠ, Πάτρα 2001. Εγκυκλοπαιδεία Treccani, ψηφιακή έκδοση. http://www.treccani.it/enciclopedia Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος Ι' (άρθρα των Ζ. Τσιρπανλή και Χρ. Πατρινέλη). Χριστιανική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία, τ. 7, 8, και 9. Τσελεγγίδης, Δημήτριος Ι. Η σωτηριολογία του Λουθήρου : Συμβολή στη μελέτη της θεολογίας του Λουθήρου από ορθόδοξη άποψη - Θεσσαλονίκη 1999. Ψαράς Ι., Ιστορία της νεότερης Ευρώπης 1492-1815, Θεσσαλονίκη 2003.