Σχολική Σύμβουλος Αγγλικής Φιλολογίας ΟΙ ΑΠΟΓΟΗΤΕΥΣΕΙΣ ΤΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΩΝ ΤΗΣ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ Ελεάννα Μπάλιου, M.Ed, Ph.D Σχολική Σύμβουλος Αγγλικής Φιλολογίας Αθήνα, 14 Δεκέμβριου , 2008

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Μέρος Α΄ : θεωρητικό υπόβαθρο Μέρος Α΄ : θεωρητικό υπόβαθρο Μέρος Β΄: μεθοδολογία της έρευνας , περιγραφή δείγματος και μέσα συλλογής δεδομένων. Μέρος Γ΄: ευρήματα Μέρος Δ΄: ερμηνεία των διαπιστώσεων της έρευνας και συμπεράσματα. εκτενές παράρτημα, στο οποίο υπάρχουν: α) το ερωτηματολόγιο β) συμπληρωματικοί πίνακες με στοιχεία που προέκυψαν από την έρευνα

Στόχος της έρευνας η διερεύνηση της ύπαρξης συνάφειας μεταξύ ΕΕ, εργασιακού άγχους, στρατηγικών αντιμετώπισης άγχους και απογοητεύσεων των καθηγητών της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης από την εκπαιδευτική διαδικασία η ύπαρξη συσχετισμού των συγκρινόμενων μεταβλητών με τον τύπο σχολείου και το φύλο του εκπαιδευτικού.

Υπό διερεύνηση ερωτήματα Ερώτημα 1: Σε ποιο βαθμό έχουν την αίσθηση ότι βιώνουν τη συναισθηματική εξάντληση, την αποπροσωποποίηση και τα προσωπικά επιτεύγματα οι εκπαιδευτικοί της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης; Ερώτημα 2: α) Ποιες προσωπικές, επαγγελματικές και ψυχολογικές παράμετροι λειτουργούν ως πιθανές αιτίες πίεσης του εκπαιδευτικού; β) Υπάρχει ειδικότερα κάποια συσχέτιση μεταξύ του φύλου του εκπαιδευτικού και του τύπου σχολείου στο οποίο διδάσκει, με τις απογοητεύσεις του από την εκπαιδευτική διαδικασία;

ΥΠΟ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ Ερώτημα 3: α) Ποιες στρατηγικές χρησιμοποιούν οι καθηγητές για να αντιμετωπίσουν τις αγχόνες καταστάσεις που προέρχονται από τον εργασιακό τους χώρο; β) Υπάρχει συσχέτιση μεταξύ προσωπικών επαγγελματικών και ψυχολογικών παραμέτρων με συγκεκριμένες επιλογές στρατηγικών αντιμετώπισης αγχογόνων καταστάσεων; Ερώτημα 4: α) Ποιες από τις ψυχολογικές, προσωπικές και επαγγελματικές επιλογές του δείγματος ευθύνονται περισσότερο για το άγχος ; (ποιοτική) β) Πόσο αποτελεσματικοί είναι αυτοί οι τρόποι αντιμετώπισης του άγχους; Ερώτημα 5: Υπάρχει συσχετισμός μεταξύ απογοητεύσεων των καθηγητών και του διευθυντή του σχολείου;

Κεφάλαιο Α΄ θεωρητικές προσεγγίσεις του συνδρόμου της ΕΕ εκτενής αναφορά στη βιβλιογραφία για την ΕΕ στην Ελλάδα και στo εξωτερικό εξετάζεται η σχέση της ΕΕ με το άγχος, τα προσωπικά και επαγγελματικά χαρακτηριστικά των εκπαιδευτικών και με το περιβάλλον εργασίας. εξετάζονται οι παράγοντες που ευθύνονται για την ΕΕ των εκπαιδευτικών και οι στρατηγικές αντιμετώπισης του άγχους, σε σχέση με τα χαρακτηριστικά των καθηγητών και την προσωπικότητα τύπου Α.

Αγχογόνα επαγγέλματα. Η περίπτωση του εκπαιδευτικού./1 Αγχογόνα επαγγέλματα. Η περίπτωση του εκπαιδευτικού./1 Το συγκρουσιακό εργασιακό κλίμα απογοητεύει και προξενεί επαγγελματική εξουθένωση. (Pines, Aronson & Kafry, 1981) Το επαγγελματικό άγχος και η επαγγελματική εξουθένωση, υπάρχει κίνδυνος να πάρουν θέση μάστιγας τόσο για τον εκπαιδευτικό όσο και για την ίδια την εκπαίδευση. Αποτέλεσμα της έκθεσης του εκπαιδευτικού σε παρατεταμένο άγχος είναι η εμφάνιση της επαγγελματικής εξουθένωσης, σύνδρομο που χαρακτηρίζεται από σωματική και συναισθηματική εξάντληση, καθώς επίσης και από σημαντική αλλοίωση των απόψεων και των στάσεων του καθηγητή για το επάγγελμά του. (Kyriacou, 1978a)

Αγχογόνα επαγγέλματα. Η περίπτωση του εκπαιδευτικού./2 Αγχογόνα επαγγέλματα. Η περίπτωση του εκπαιδευτικού./2 πηγές άγχους : η αλληλεπίδραση με τους μαθητές, με τους συναδέλφους, με τον εργασιακό χώρο και γενικότερα με τις ποικίλες απαιτήσεις του επαγγέλματος, φόρτος εργασίας. επιπτώσειςάγχους : σε ψυχοσωματικό επίπεδο στη συμπεριφορά απογοήτευση επαγγελματική εξουθένωση.

Αγχογόνα επαγγέλματα. Η περίπτωση του εκπαιδευτικού./3 Αγχογόνα επαγγέλματα. Η περίπτωση του εκπαιδευτικού./3 Το επάγγελμα του καθηγητή συγκαταλέγεται ανάμεσα στα περισσότερο αγχογόνα. (Blasé, 1982, Cedoline, 1982, Friesen, 1986 Το επάγγελμα του εκπαιδευτικού είναι το περισσότερο αγχογόνο. Cooper (1988) Το άγχος δε μπορεί να ελεγχθεί από τους μηχανισμούς αντιμετώπισης που διαθέτει ο εκπαιδευτικός, με αποτέλεσμα να οδηγείται σε επαγγελματική εξουθένωση.( Kyriacou (1978) Άλλες διαστάσεις της προσωπικότητας

Αγχογόνα επαγγέλματα. Η περίπτωση του εκπαιδευτικού./4 Αγχογόνα επαγγέλματα. Η περίπτωση του εκπαιδευτικού./4 Όπως είναι γνωστό, από τα πορίσματα ερευνών στον τομέα της παιδαγωγικής και της οργανωτικής ψυχολογίας (Dunham, 1992) (Kyriacou & Sutcliffe 1978a), αλλά και από τη μαρτυρία των συναδέλφων, οι εκπαιδευτικοί ασκούν ένα αγχογόνο επάγγελμα που οδηγεί σε απογοητεύσεις και αρκετές φορές σε επαγγελματική εξουθένωση, που δεν είναι απαραίτητο να προέρχεται μόνο από το εργασιακό περιβάλλον αλλά μπορεί να είναι προϊόν της ίδιας της προσωπικότητας ή της ιδιοσυγκρασίας του εκπαιδευτικού. Μπορεί ακόμη να οφείλεται και στη γνώμη του κοινωνικού συνόλου για τους εκπαιδευτικούς. Αναμφίβολα, το να διδάσκει κάποιος σήμερα, γίνεται όλο και πιο δύσκολο. Τα καθήκοντα και ο ρόλος

Eπαγγελματική Εξουθένωση διαστάσεις α) Συναισθηματική εξάντληση: εξάντληση των συναισθηματικών πηγών οι εργαζόμενοι αισθάνονται ότι δεν μπορούν να αντεπεξέλθουν σε ψυχολογικό επίπεδο. β) Αποπροσωποποίηση: οι εργαζόμενοι αναπτύσσουν αρνητικά ή ουδέτερα συναισθήματα και στάσεις απέναντι σε εκείνους, οι οποίοι είναι τελικοί αποδέκτες των υπηρεσιών τους. γ) Έλλειψη του συναισθήματος προσωπικής επίτευξης: οι εργαζόμενοι προβαίνουν σε αρνητική αυτοαξιολόγηση σε σχέση με την ποιότητα των προσφερομένων από μέρους τους υπηρεσιών.

Προσωπικότητα Τύπου Α εργάζονται ασταμάτητα για πολλές ώρες, μέσα σε αυστηρά χρονοδιαγράμματα και με συνθήκες φόρτου εργασίας. παίρνουν δουλειά στο σπίτι . συντομεύουν συχνά τις διακοπές τους ή, δεν πηγαίνουν καθόλου διακοπές. θέτουν συνεχώς καινούργιους περιορισμούς στον εαυτό τους είναι ανταγωνιστικοί θέτουν υψηλούς και μη ρεαλιστικούς στόχους αισθάνονται απογοήτευση από την εργασία τους είναι ευέξαπτοι απέναντι στους μαθητές τους είναι αρνητικοί απέναντι σε κάθε προσπάθεια που πρέπει να καταβάλουν κατά την άσκηση των καθημερινών καθηκόντων τους αισθάνονται μονίμως παρεξηγημένοι από τον προϊστάμενό τους.

τρόπος διεξαγωγής της έρευνας Κεφάλαιο Β΄ τρόπος διεξαγωγής της έρευνας Υπό διερεύνηση ερωτήματα

Επικοινωνία με συναδέλφους Φόρτος εργασίας Προσωπικές ανασφάλειες Πιθανές πηγές πίεσης Εργασιακός χώρος Κύρος επαγγέλματος Επικοινωνία με συναδέλφους Φόρτος εργασίας Προσωπικές ανασφάλειες

Αριθμός παιδιών οικογένειας που φοιτούν σε κάποια εκπαιδευτική βαθμίδα Συμμεταβλητές Προσωπικότητα τύπου Α Έτη υπηρεσίας Αριθμός παιδιών οικογένειας που φοιτούν σε κάποια εκπαιδευτική βαθμίδα Αριθμός τμημάτων στα οποία διδάσκει Φύλο Τύπος σχολείου (γυμνάσιο, λύκειο, ΤΕΕ)

Στρατηγικές αντιμετώπισης του άγχους Κοινωνική στήριξη Στρατηγικές δράσης Χρήση λογικής Σχέση σπιτιού-δουλειάς Διαχείριση χρόνου Ανάμειξη-Εμπλοκή

Συμπεράσματα/1 ΟΙ εκπαιδευτικοί δεν έχουν την αίσθηση ότι βιώνουν το σύνδρομο της ΕΕ. παράγων «φύλο» : δεν παρατηρήθηκε στατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ ανδρών και γυναικών. παράγων «τύπος σχολείου»: δεν παρατηρήθηκαν διαφοροποιήσεις σε σχέση με τις τρεις διαστάσεις της ΕΕ. Οι εκπαιδευτικοί των ΤΕΕ είναι περισσότερο εξουθενωμένοι από τους συναδέλφους τους που εργάζονται σε άλλους τύπους σχολείων, ενώ οι καθηγητές των λυκείων είναι περισσότερο απογοητευμένοι από τους υπόλοιπους. τα έτη υπηρεσίας σχετίζονται θετικά με τη συναισθηματική εξάντληση και με τη μειωμένη προσωπική επίτευξη.

Συμπεράσματα/2 Οι παράγοντες που συντελούν περισσότερο στην πίεση των εκπαιδευτικών είναι ο εργασιακός χώρος (η ακαταλληλότητα των σχολικών κτιρίων η έλλειψη υποδομής) α) η διάταξη και η χρήση των χώρων του διδακτηρίου β) η διαρρύθμιση της σχολικής αίθουσας γ) ο φωτισμός του διδακτηρίου δ) ο θόρυβος στο σχολικό χώρο ε) ο συνωστισμός (Connors,1983) ο δομημένος χώρος, ο θόρυβος, ο συνωστισμός, επηρεάζουν τον ψυχισμό, την πορεία ανάπτυξης και τη συμπεριφορά του ατόμου και δηλώνουν με έμμεσο τρόπο το περιεχόμενο αλλά και τον τρόπο διεξαγωγής της εκπαιδευτικής διαδικασίας. (Ματσαγγούρας, 1999).

Συμπεράσματα /3 η χαμηλή επίδοση των μαθητών η έλλειψη επικοινωνίας και στήριξης από τους προϊστάμενους

το οικογενειακό υπόβαθρο το οικογενειακό υπόβαθρο Η οικογενειακή κατάσταση του μαθητή Ο τύπος της οικογένειας, ο συνεχώς αυξανόμενος αριθμός διαζυγίων η εθνικότητα του μαθητή, η έντονη πίεση που ασκούν οι γονείς στα παιδιά τους προκειμένου να εισαχθούν σε κάποιο ΤΕΙ-ΑΕΙ, δε λαμβάvoνται υπόψη οι επιθυμίες και οι κλίσεις των παιδιών τους η πολύωρη απασχόληση και των δύο γονιών στην εργασία τους

η έλλειψη στήριξης από τους από τους διευθυντές η έλλειψη στήριξης από τους από τους διευθυντές Η στάση και ο ρόλος του διευθυντή ενός σχολείου, σχετίζεται θετικά με τη δημιουργία ΕΕ Ένας αρνητικός διευθυντής ευθύνεται για τη μειωμένη αντίληψη του κύρους του εκπαιδευτικού και πολύ περισσότερο για τις τριβές που δημιουργούνται μεταξύ των καθηγητών και τη δυσκολία στη μεταξύ τους επικοινωνία. Ένας αρνητικός διευθυντής συντελεί στο να βιώνει ο εκπαιδευτικός πίεση λόγω φόρτου εργασίας καθώς επίσης και στη δημιουργία προσωπικών ανασφαλειών. Αντίθετα, , ένας μη αυταρχικός διευθυντής, λειτουργεί θετικά για τους εκπαιδευτικούς επειδή, όταν αισθάνονται άγχος, κάνουν εκτενέστερη χρήση των στρατηγικών αντιμετώπισης άγχους.

οι προσωπικές ανασφάλειες οι εκπαιδευτικοί αισθάνονται ανασφαλείς όταν: α) οι γνώσεις τους για το αντικείμενο που διδάσκουν είναι ανεπαρκείς και παρωχημένες. β) γνωρίζουν ότι υπάρχει η πιθανότητα αξιολόγησής τους . γ) αναλαμβάνουν, τη διδασκαλία ενός αντικειμένου παρεμφερούς ή διαφορετικού από την ειδικότητά τους, για συμπλήρωση ωραρίου. δ) Υπάρχει διαφοροποίηση ως προς τις προσωπικές ανασφάλειες, σε σχέση με τον τύπο σχολείου Ε) διαπιστώθηκε ότι οι καθηγητές που διδάσκουν σε λύκειο αισθάνονται περισσότερη ανασφάλεια σε προσωπικό επίπεδο, από τους συναδέλφους τους που διδάσκουν σε άλλους τύπους σχολείων. στ) Αυτό μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι οι απαιτήσεις της κοινωνίας και του ίδιου του εκπαιδευτικού συστήματος, από έναν εκπαιδευτικό λυκείου, είναι περισσότερες, επειδή εμπλέκεται στη διαδικασία προετοιμασίας των μαθητών για την εισαγωγή τους στα ΑΕΙ. ζ) η ηλικία των μαθητών , οι ιδιορρυθμίες και ιδιαιτερότητες, τους ,τις οποίες ο εκπαιδευτικός πιθανόν να μη μπορεί να αντιμετωπίσει. η) ο φόρτος εργασίας και οι προσωπικές ανασφάλειες, ασκούν λιγότερη πίεση στους άνδρες εκπαιδευτικούς από ότι στις γυναίκες.

η έλλειψη επικοινωνίας και στήριξης από τους συναδέλφους /1 οι σχέσεις μεταξύ συναδέλφων αποτελούν πηγή άγχους σε προσωπικό και επαγγελματικό επίπεδο έλλειψη στην ποιότητα των σχέσεων λειτουργεί εναντίον της μεταξύ τους επικοινωνίας. ύπαρξη αντιπαλότητας μεταξύ εκπαιδευτικών της ίδιας ειδικότητας μεταξύ εκπαιδευτικών «πρωτευόντων» και «δευτερευόντων» μαθημάτων συνειδητή διάκριση εναντίον των καθηγητών ορισμένων μαθημάτων Η έλλειψη κοινοτικής ζωής, στο σχολείο

η έλλειψη επικοινωνίας και στήριξης από τους συναδέλφους /2 η «αρχαιότητα» στην υπηρεσία. οι καθηγητές με περισσότερα χρόνια υπηρεσίας, συνήθως λειτουργούν ως ομάδα πίεσης εναντίον των νεοδιόριστων ή εκείνων που έχουν λίγα χρόνια υπηρεσίας. Οι καθηγητές με περισσότερα έτη υπηρεσίας, αρκετές φορές απαλλάσσονται από διοικητικά καθήκοντα και από άλλες εργασίες ρουτίνας στο σχολείο και η άνιση αυτή κατανομή εργασιών, που βασίζεται σε μια «περί ιεραρχίας αντίληψη» των πραγμάτων, απογοητεύει τους εκπαιδευτικούς με λιγότερα έτη υπηρεσίας. Το ίδιο συνέβαινε πάντα στο Ελληνικό σχολείο (βλ. Κασσωτάκης,1981). Η εφαρμογή διαφορετικής τακτικής σε ό,τι αφορά θέματα τρόπου αξιολόγησης των μαθητών, διδακτικής προσέγγισης, επιβολής ποινών, ή πειθαρχίας. Αυτό έχει ως τελικό αποτέλεσμα να αξιολογούνται οι καθηγητές με διαφορετικά κριτήρια από τους μαθητές, επειδή για ίδιες παραμέτρους της εκπαιδευτικής διαδικασίας, παρουσιάζουν διαφορετική συμπεριφορά και χρησιμοποιούν διαφορετικές προσεγγίσεις και τεχνικές

Ο φόρτος εργασίας μεγάλη αναλογία καθηγητή-μαθητών το ανομοιογενές επίπεδο μαθητών σε μια τάξη η ποσότητα της εργασίας που πρέπει να διεκπεραιωθεί στη διάρκεια της ημέρας στο σχολείο η δουλειά που πρέπει να γίνει στο σπίτι, η οποία λειτουργεί εις βάρος της προσωπικής ζωής του εκπαιδευτικού

Κύρος επαγγέλματος/1 Σε ό,τι αφορά τον παράγοντα «Κύρος επαγγέλματος», οι εκπαιδευτικοί της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης απογοητεύονται για λόγους που έχουν να κάνουν με «εσωτερικά» προβλήματα όπως: Οι απείθαρχοι ή δύσκολοι μαθητές, Η παραβατική συμπεριφορά και η αντιμετώπισή της Η αδιαφορία των γονιών για θέματα παραβατικής συμπεριφοράς. Οι λεκτικές επιθέσεις των μαθητών εναντίον τους, Οι συχνές διακοπές του μαθήματος Οι εκπαιδευτικοί δήλωσαν επίσης, ότι η απουσία ενός θεσμοθετημένου καθηκοντολόγιου μαθητών, είναι αισθητή στο χώρο της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης.

Κύρος επαγγέλματος/2 λόγοι μείωσης του κύρους του εκπαιδευτικού που οφείλονται σε «εξωτερικούς» παράγοντες π.χ. η γνώμη του κοινωνικού συνόλου για το επάγγελμα του εκπαιδευτικού. η αύξηση του αριθμού των εκπαιδευτικών στο επάγγελμα των εκπαιδευτικών εισήλθε μια κατηγορία πτυχιούχων, οι οποίοι θεώρησαν την εκπαίδευση ως «λύση απελπισίας» επειδή είχαν αποτύχει να εξασφαλίσουν μια θέση εργασίας σε κάποιον άλλο τομέα της οικονομίας. (Έκθεση ΟΑΣΑ, 1987).

ΚΥΡΟΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΣ/3 ο εξαστισμός της κοινωνίας Ο εκπαιδευτικός της μεγαλούπολης σήμερα είναι ασήμαντη προσωπικότητα

ΚΥΡΟΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΣ/4 η αλλαγή της ταξικής τους προέλευσης. οι αμοιβές των εκπαιδευτικών οι συνθήκες εργασίας, η στάση των διευθυντών, των συναδέλφων, της κυβέρνησης των γονέων και των μαθητών

Συμπεράσματα /4 Σε ότι αφορά τον τρόπο αντιμετώπισης αγχογόνων καταστάσεων βρέθηκε, ότι οι καθηγητές χρησιμοποιούν κυρίως πρακτικές στρατηγικές, όπως: ο προγραμματισμός η διαχείριση χρόνου. όταν οι εκπαιδευτικοί αντιμετωπίζουν μεγάλο βαθμό άγχους δεν συμβουλεύονται κάποιον ειδικό σύμβουλο ή ψυχολόγο, γεγονός συνηθισμένο στην Ελληνική πραγματικότητα. ότι οι καθηγητές πιστεύουν πως οι μέθοδοι αντιμετώπισης του άγχους που χρησιμοποιούν προκειμένου να αντεπεξέλθουν στα προβλήματα που προέρχονται από τους μαθητές ή από τους διευθυντές τους κατατάσσονται ως προς την αποτελεσματικότητά τους κάτω του μετρίου.

Το 70,2% τις συνθήκες εργασίας, το 67,3% το διευθυντή του σχολείου, «Τι είναι αυτό που σε απογοητεύει περισσότερο από την εκπαιδευτική διαδικασία;»/1 Το 73% τους μαθητές. Το 70,2% τις συνθήκες εργασίας, το 67,3% το διευθυντή του σχολείου, το 64,9% τους γονείς 60% το μισθό τους. οι λόγοι απογοητεύσεων είναι «χειροπιαστοί» και έχουν να κάνουν με την καθημερινότητα της εκπαιδευτικής διαδικασίας.

Προτάσεις / 1 Προτείνεται ένα σχέδιο θεσμοθέτησης αλλαγών που αφορούν τη δομή και οργάνωση των σχολείων . Πριν όμως γίνει κάτι τέτοιο, κρίνει απαραίτητη την αξιολόγηση του εκπαιδευτικού έργου σε επίπεδο σχολικής μονάδας, με απώτερο σκοπό την καταγραφή και αξιολόγηση όλων εκείνων των εργασιακών παραμέτρων που παρεμποδίζουν την εκπαιδευτική διαδικασία.

Προτάσεις / 2 Τέλος, προτείνει τη δημιουργία ενός οργανωμένου δικτύου παροχής συμβουλευτικής στήριξης προς τους εκπαιδευτικούς αλλά και προς τους διευθυντές των σχολείων, το οποίο θα συμβάλει στην επίλυση προσωπικών, ψυχολογικών και επαγγελματικών προβλημάτων των εκπαιδευτικών.