Αγάθη Γεωργιάδου Περιστέρι, 26 Φεβρουαρίου 2013 Λογοτεχνία Α΄ Λυκείου: Παράδοση και Μοντερνισμός: εμβάθυνση και αναστοχασμός   Αγάθη Γεωργιάδου Περιστέρι, 26 Φεβρουαρίου 2013

Παράδοση και Μοντερνισμός

Το νέο Πρόγραμμα Σπουδών στη Λογοτεχνία Εισήγαγε δυναμικά (αν και χωρίς προεργασία) την ομαδοσυνεργατική, διερευνητική, βιωματική μέθοδο διδασκαλίας. Έδωσε την ευκαιρία στους φιλολόγους να επιλέξουν το υλικό τους και από άλλα ΚΝΛ και ανθολογίες. Άλλαξε τον τρόπο αντιμετώπισης της Λογοτεχνίας από τους μαθητές, προσφέροντάς τους τη δυνατότητα να παρεμβαίνουν στα κείμενα και να δημιουργούν κάτι δικό τους.

Τι προβλέπει στο σχεδιασμό κάθε διδακτικής ενότητας Α΄ φάση (2 ώρες) Εισαγωγικές δραστηριότητες Β΄ φάση (10-12 ώρες) Συνεξέταση δύο ή περισσότερων κειμένων κατά ομάδες Εμβάθυνση σε περισσότερα κείμενα ή ανάγνωση ολόκληρου έργου Γ΄ Φάση (2 ώρες) Τελικές δραστηριότητες προσωπικής έκφρασης

Α. Η φάση πριν από την ανάγνωση Α. Η φάση πριν από την ανάγνωση Εισάγονται οι μαθητές στο θέμα της διδακτικής ενότητας επιστρατεύοντας τα προσωπικά τους βιώματα, τις προηγούμενες γνώσεις τους (σχολικές και εξωσχολικές), τις παραστάσεις και τις εμπειρίες τους. Πηγές: Κείμενα σύντομα λογοτεχνικά και μη (π.χ. ένα άρθρο, δοκίμιο, ένα απόσπασμα από βιβλίο ή δοκίμιο ή έρευνα,) – Γελοιογραφίες / κόμικς - Πίνακες ζωγραφικής – Βίντεο – Τραγούδια, κ.ά. Διδακτικές τεχνικές / εργαλεία: Συζήτηση, Παρατήρηση, Παιχνίδι ρόλων / Φύλλα εργασίας, κ.α.

Β. Η φάση της κυρίως ανάγνωσης Προτείνεται: Η οργάνωση της φάσης αυτής σε 2 στάδια: 1ο στάδιο: Μελέτη ενός σώματος μικρών κειμένων (4-6 ώρες) 2ο στάδιο: Εμβάθυνση ή μελέτη ολόκληρου έργου (6-8 ώρες)

Γ. Η φάση μετά την ανάγνωση Οι μαθητές παράγουν το δικό τους λόγο με σκοπό να διαπιστώσουν τι καινούριο έμαθαν, ποιες αντιλήψεις σχημάτισαν, ποια συναισθήματα ένιωσαν μέσα από τις αναγνώσεις και τις συζητήσεις τους. Τους ζητείται να γράψουν, ατομικά ή ομαδικά, ένα κείμενο ανάλογο του είδους που διάβασαν ή/και μία συνθετική εργασία.

Εκτιμήσεις φιλολόγων Ν Εκτιμήσεις φιλολόγων Ν. Δράμας για τις διδακτικές ενότητες από έρευνα του Συνδέσμου Φιλολόγων Δράμας «Το πρώτο θέμα (τα φύλα στη λογοτεχνία) είχε ενδιαφέρον, αλλά από ένα σημείο και πέρα υπήρχε ο φόβος της μονοτονίας και της επανάληψης.» «Το θέμα για την ποίηση, εξαιρετικά ενδιαφέρον, αλλά δύσκολο για μαθητές Α΄ Λυκείου. Είναι δύσκολο να αντιληφθούν σε ποιήματα που βλέπουν για πρώτη φορά τις έννοιες συνειρμός, εσωτερικός ρυθμός, αλληλουχία… Επιπλέον, η προσέγγιση που ζητήθηκε, ήταν πολύ «στεγνή» και τυποποιημένη, δεν προκάλεσε μεγάλο ενδιαφέρον στους μαθητές (και λόγω της δυσκολίας).» «Το θέατρο έχει ενδιαφέρον, αλλά δεν …πρόλαβα!»

Στάσεις φιλολόγων σχετικά με τη Β΄ ενότητα «Η δεύτερη ενότητα «παραδοσιακή και μοντέρνα ποίηση» με προβλημάτισε τελικά περισσότερο και ένιωσα κάποια αμηχανία να ορίσω κάποιες φορές τι είναι παραδοσιακό και τι μοντέρνο». «Η δεύτερη θεματική ενότητα όχι μόνο δεν τους ενθουσίασε, αλλά και τους κούρασε. Ζητούσαν ή πεζά ή θεατρικά έργα». «Για τη δεύτερη θεματική ενότητα, επειδή, σύμφωνα με το ΑΠΣ, πρέπει να περιοριζόμαστε μόνο στην εξωτερική μορφή των κειμένων, έχω ενστάσεις».

Στάσεις σχετικά με την ομαδοσυνεργατική μέθοδο «Οι μαθητές χωρίστηκαν με κλήρωση γιατί αρνούνταν κάθε άλλο τρόπο. Κάποιες ομάδες συνεργάστηκαν περισσότερο, άλλες όχι. Δεν δούλευαν όλα τα μέλη μιας ομάδας. Αντιθέτως επαναπαύονταν ότι κάποιος άλλος θα κάνει το μερίδιο τους. Το ενδιαφέρον για τις εργασίες των άλλων ομάδων ήταν περιορισμένο». «Η εργασία σε ομάδες αποδείχτηκε ιδιαίτερα χρονοβόρα και με μεγάλο φόρτο εργασίας για το διδάσκοντα. Τα δε αποτελέσματα για το σύνολο των μαθητών ήταν μάλλον πενιχρά. Μερικοί μαθητές μάλιστα παραπονέθηκαν: «τι είναι αυτό που κάνουμε τώρα;» «Τα παιδιά χωρίστηκαν σε ομάδες μόνα τους. Στην αρχή είχαν μια αμηχανία και μια δυσκολία να συνεργαστούν αλλά στην πορεία βελτιώνονταν. Ενεργοποιήθηκαν οι περισσότεροι μαθητές και τα αποτελέσματα ήταν από συμπαθητικά ως εντυπωσιακά.»

Χρειάζεται η μετωπική διδασκαλία στη Β΄ ενότητα; Ναι, αφού εργαστούν οι μαθητές σε ομάδες και συγκεντρώσουν το υλικό για τα ρεύματα, θα πρέπει ο/η φιλόλογος να διευκρινίσει και να συνθέσει με εισήγηση τους νέους όρους και τα γνωρίσματα των ποιητικών ρευμάτων. Επίσης, μπορούν αντιπροσωπευτικά ποιήματα του κάθε ρεύματος να διδαχθούν με τη συνήθη μέθοδο της ανάλυσης/διερεύνησης και των ερωταποκρίσεων.

Πώς δουλεύτηκε η ενότητα κατά την προηγούμενη σχολική χρονιά ΙΔΕΕΣ για την προαναγνωστική φάση: Πολλοί συνάδελφοι παρουσίασαν ένα ppt με τις αρχές και τα βασικά γνωρίσματα της Νεοελληνικής ποίησης, δίνοντας αδρομερώς την ιστορική της εξέλιξη (Δημοτικό τραγούδι, Κρητική Λογοτεχνία, Ρομαντική Σχολή των Αθηνών, Νέα Αθηναϊκή Σχολή, Γενιά του ’20, Γενιά του ’30, Μεταπολεμικές Γενιές). Κάποιοι προσπάθησαν μέσα από άλλες μορφές τέχνης, λ.χ. τη ζωγραφική να δείξουν τις έννοιες «παραδοσιακό» και «μοντέρνο». Άλλοι ζήτησαν από τους μαθητές να φέρουν στην τάξη τα αγαπημένα τους ποιήματα, έτσι ώστε να ξεκινήσει η συζήτηση για το αν διαβάζουν ποίηση, τι γνώμη έχουν για τους ποιητές, αν γράφουν και οι ίδιοι ποιήματα κλπ.

ΙΔΕΕΣ για την προαναγνωστική φάση: Άλλοι παρουσίασαν σε ppt τα βασικά ποιητικά ρεύματα με τα κύρια γνωρίσματά τους, τοποθετημένα σε χρονογραμμή. Άλλοι μοίρασαν κείμενα προβληματισμού για το τι είναι ποίηση ή με θέμα τη διαφορά παραδοσιακής και μοντέρνας ποίησης, τα διάβασαν στην τάξη (ατομικά ή κατά ομάδες) και τα συζήτησαν σε ολομέλεια. Κάποιοι συνάδελφοι υιοθέτησαν την πρότασή μας και ξεκίνησαν με τη συζήτηση «τι είναι ποίηση», αφήνοντας τα παιδιά να εκφράσουν την άποψή τους. Έπειτα τους παρουσίασαν ορισμούς των ίδιων των ποιητών.

Πώς δουλεύτηκε η ενότητα κατά την προηγούμενη σχολική χρονιά Στην προαναγνωστική φάση: Κάποιοι συνάδελφοι μοίρασαν στους μαθητές ένα παραδοσιακό και ένα μοντέρνο ποίημα και τους κάλεσαν να τα συγκρίνουν. Άλλοι συνάδελφοι, ξεκινώντας μια συζήτηση για τη μοντέρνα ποίηση και αυτόματη γραφή, ζήτησαν από τους μαθητές τους να γράψουν από ένα στίχο στο χαρτί και τους ένωσαν.

Υπάρχουν πολλοί και ευφάνταστοι τρόποι, όλοι θεμιτοί, φτάνει να έχουμε συνείδηση ότι ο σκοπός δεν είναι ο εντυπωσιασμός των μαθητών αλλά η πρόκληση του ενδιαφέροντός τους. Καλό είναι να αποφεύγονται οι εξαντλητικές λεπτομέρειες στις παρουσιάσεις της ιστορικής διαδρομής της ποίησης, οι πολύ σχολαστικοί ορισμοί και τα δυσνόητα δοκίμια.

Πώς δουλεύτηκε η ενότητα κατά την προηγούμενη σχολική χρονιά στην κυρίως ανάγνωση (ΙΔΕΕΣ) Χώρισαν την τάξη σε ομάδες. Κάθε ομάδα ανέλαβε να μελετήσει ένα λογοτεχνικό ρεύμα από τις εισαγωγές των ΚΝΛ ή από το Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων ή από το διαδίκτυο, αν υπήρχε δυνατότητα) και κατέγραψε τα χαρακτηριστικά του σε πίνακα. Στη συνέχεια, προσπάθησε να εντοπίσει σε κάθε ποίημα που είχε στο φύλλο εργασίας τα γνωρίσματα που το εντάσσουν ή το απομακρύνουν από το συγκεκριμένο καλλιτεχνικό ρεύμα. Έπειτα οι ομάδες παρουσίασαν τα ρεύματά τους σε κάθε δίωρο στην ολομέλεια της τάξης, συζήτησαν τα ποιήματά τους, αφού τα διάβασαν στους συμμαθητές τους, και τις αποκλίσεις από τον «κανόνα». Τέλος κατέταξαν τα ποιητικά ρεύματα στη γραμμή της εξέλιξης από την παραδοσιακή στη μοντέρνα ποίηση και σχηματοποίησαν τα χαρακτηριστικά τους.

Η συζήτηση για το τι κάνει μοντέρνο και τι παραδοσιακό ένα ποίημα κυμάνθηκε στους άξονες:   Στίχος  Στροφή  Μέτρο  Ομοιοκαταληξία  Τίτλος   Νοηματική αλληλουχία  Θέματα / Μοτίβα  Λυρισμός  Δραματικότητα  Στίξη   Λεξιλόγιο  Σύνταξη

Τα παραδοσιακά ποιήματα έχουν: ΚΑΤΕΛΗΞΑΝ ΠΕΡΙΠΟΥ ΣΤΑ ΕΞΗΣ: «Παραδοσιακή» ποίηση (Ρομαντισμός, Παρνασσισμός) Τα παραδοσιακά ποιήματα έχουν: Συγκεκριμένο θέμα και θεματικά μοτίβα (πατρίδα, φύση, όραμα, έρωτας, θάνατος) Νοηματική αλληλουχία Μέτρο, ομοιοκαταληξία, στροφές Προσεκτικό λεξιλόγιο Λυρισμό και μουσικότητα

Στη μοντέρνα ποίηση (Συμβολισμός, Μοντερνισμός, Υπερρεαλισμός) Ο στίχος απελευθερώνεται από δεσμεύσεις Το θέμα συχνά δεν είναι ένα και συγκεκριμένο Οι λέξεις «αποσυνδέονται» από το νόημά τους με τη χρήση μεταφορικού λόγου και συμβόλων Υπάρχει πολυσημία αλλά και ελλειπτικότητα Δεν υπάρχει πάντοτε λογικός ειρμός Συχνά έχουμε καταγραφή ελεύθερων συνειρμών και απελευθέρωση του υποσυνειδήτου Χρήση της φαντασίας και του ονείρου Οι λέξεις αποκτούν δυναμική παρουσία Γίνεται μεγαλύτερη χρήση εικόνων, που διακρίνονται από εκφραστική τόλμη.

Διασκεύασαν ένα παραδοσιακό ποίημα σε μοντέρνο. Πώς δουλεύτηκε η ενότητα κατά την προηγούμενη σχολική χρονιά στη μετα-αναγνωστική φάση (ΙΔΕΕΣ): Διασκεύασαν ένα παραδοσιακό ποίημα σε μοντέρνο. Έγραψαν ένα παραδοσιακό ή/και ένα μοντέρνο ποίημα Συνέθεσαν από κοινού ένα υπερρεαλιστικό ποίημα. Αντιστοίχισαν ποιήματα με φωτογραφίες/εικόνες

ΙΔΕΕΣ για τη μετα-αναγνωστική φάση: Αναζήτησαν μελοποιημένη ποίηση (παραδοσιακή και μοντέρνα) ή να μελοποιήσουν οι ίδιοι. Δημιούργησαν ένα «ανθολόγιο νεοελληνικής ποίησης» με αντιπροσωπευτικά  ποιήματα των λογοτεχνικών ρευμάτων που  μελέτησαν. Επέλεξαν αγαπημένες τους «αναγνώσεις» και τις μοιράστηκαν με τους συμμαθητές τους.

Αναστοχαστικά ερωτήματα Κατάλαβαν οι μαθητές τι είναι παραδοσιακό και τι μοντέρνο ποίημα; Είναι σε θέση να κατατάσσουν οποιοδήποτε άγνωστο ποίημα στη μοντέρνα ή παραδοσιακή ποίηση; Τους παρακίνησε η όλη διαδικασία να αναζητήσουν/διαβάσουν/δημιουργήσουν κάτι δικό τους;

Καταργείται τελικά η αναλυτική προσέγγιση των ποιημάτων; Όχι. Γίνεται επιλεκτικά σε ορισμένα ποιήματα, αφού οι μαθητές διαβάσουν αρκετά.

Τα θετικά στοιχεία Άρεσε στους μαθητές η ομαδοσυνεργατική διαδικασία , γιατί δούλεψαν πιο ευχάριστα και ενεργοποιήθηκαν περισσότερο. Δημιούργησαν δικά τους «κείμενα» (ποιήματα, βίντεο, εικόνες).

Οι σημαντικότερες «δυσλειτουργίες» Κάθε ομάδα είχε να επεξεργαστεί το δικό της ρεύμα και δεν υπήρχε πάντοτε καλή διάχυση στις υπόλοιπες ομάδες. Κατά την παρουσίαση, οι άλλες ομάδες δεν παρακολουθούσαν. Είναι θέμα χειρισμού από τον/ην εκπαιδευτικό. Χρειάζονται ουσιαστικές ολομέλειες και κανόνες. Καλό είναι να δίνονται συνολικές δραστηριότητες / εργασίες για το σπίτι (για τη διάχυση των πληροφοριών). Εναλλακτικά, εργάζονται με τα ίδια θέματα.

Οι σημαντικότερες «δυσλειτουργίες» «Οι συνάδελφοι δεν έμειναν ευχαριστημένοι γιατί τους φάνηκε επιφανειακή/φορμαλιστική η προσέγγιση των ποιημάτων μόνο ως προς το δίπολο «παραδοσιακό-μοντέρνο». Είναι η στοχοθεσία της διδακτικής ενότητας. Είναι ειδολογική ουσιαστικά. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορούν να εμβαθύνουν σε κάποια κείμενα.

ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΞΕΧΝΑΜΕ ΟΤΙ: Ο σκοπός της ενότητας δεν είναι να εξαντλήσουμε όλα τα γνωρίσματα των ποιητικών ρευμάτων ούτε να προσεγγίσουμε σε βάθος όλα τα ποιήματα, αλλά να διατρέξουμε την ιστορία της νεοελληνικής ποίησης μέσα από τα κυριότερα ρεύματα και να επεξεργαστούμε χαρακτηριστικά ποιήματα μόνο.

Βασικός στόχος Είναι να αποκτήσουν οι μαθητές τη δεξιότητα να ξεχωρίζουν ένα παραδοσιακό από ένα μοντέρνο ποίημα μέσα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά των ποιητικών ρευμάτων και να τοποθετούν την εξέλιξη στον άξονα του χρόνου.

ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ http://www.potheg.gr ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΙΣΜΟΣ ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ ΝΕΟΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΣ ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΜΟΣ

Χωρίς αυτό να σημαίνει… …ότι στη συνέχεια δεν μπορούμε να εμβαθύνουμε σε αντιπροσωπευτικά ποιήματα του κάθε ρεύματος τα οποία επιλέγουμε με τους μαθητές μας.

Η αξιολόγηση Κρίσεις φιλολόγων «Είναι επιφανειακή η προσέγγιση της ποίησης μέσω ποιητικών και καθημερινών λέξεων ή μέσα από το κριτήριο λυρικό-δραματικό στοιχείο». «Τα ζητούμενα στην αξιολόγηση της ποίησης πρέπει να τροποποιηθούν και να κατευθυνθεί και η διδασκαλία σε πιο ουσιώδη θέματα».

Η αξιολόγηση Η κριτική αναφέρεται στο φορμαλισμό των ερωτήσεων αξιολόγησης στη Λογοτεχνία Α΄ Λυκείου (ιδίως στην ποίηση) και για την επιλογή μεταξύ δύο θεμάτων. Το δεύτερο ανατράπηκε, ενώ ως προς τον τύπο ερωτήσεων η Ομάδα που δημιούργησε το Π.Σ. δηλώνει ότι οι ερωτήσεις δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται αυτούσιες αλλά να θεωρούνται «τύποι», «γεννήτριες» ερωτήσεων.

Γνώμες φιλολόγων για το άγνωστο «Ακόμη και τα άγνωστα κείμενα που εξετάστηκαν στο τετράμηνο τους εξέπληξαν θετικά και τα σχολίαζαν για καιρό, αλλά και το πεζό του Ιουνίου τους άρεσε πολύ, γεγονός που διαπίστωσα από το πάθος που εξέπεμπαν οι σχετικές απαντήσεις τους, προπάντων των κοριτσιών!»

Συνοψίζοντας… Φέρνουμε σε επαφή τα παιδιά με ποιήματα με σαφές περιεχόμενο και παραδοσιακή στιχουργική (σονέτα, ρομαντικά και παρνασσιακά ποιήματα) αλλά και με ποιήματα μεταφορική γλώσσα, χωρίς ομοιοκαταληξία ή προσεγμένη στιχουργική (μοντέρνα).

Συνοψίζοντας… Προσπαθούμε να μην αντιμετωπίζουμε ως παγιωμένα τα ποιητικά ρεύματα και την εξέλιξη της ποίησης ως μια ευθύγραμμη, μονόδρομη πορεία. Στόχος είναι να κατανοήσουν οι μαθητές είναι ότι το ένα ρεύμα γεννιέται ως αντίδραση στο άλλο, χωρίς όμως να το απορρίπτει εντελώς. Αντίθετα, συχνά ενσωματώνει στοιχεία του.

Που σημαίνει ότι… Αν ένας ποιητής γράφει παρνασσικά ποιήματα, αυτό δεν αποκλείει να έχει στο έργο του και συμβολιστικά ή ρομαντικά στοιχεία. Το ζητούμενο είναι να κάνουμε τους μαθητές ικανούς να τα ανακαλύπτουν.

Δηλαδή: Τα ποιητικά ρεύματα εμφανίζουν κοινά στοιχεία μεταξύ τους: π.χ. ο παρνασσισμός και ο συμβολισμός μοιάζουν, ο μοντερνισμός έχει στοιχεία συμβολισμού, η μοντέρνα ποίηση μπορεί να έχει μέτρο και ομοιοκαταληξία κλπ. Αυτό που διαφοροποιεί το παραδοσιακό από το μοντέρνο είναι κυρίως η θεματική σαφήνεια ή ασάφεια κι ο υπαινιγμός, η κυριολεκτική ή μεταφορική γλώσσα.

Για ένα ορισμό του μοντέρνου Ο Νάσος Βαγενάς, στο μελέτημά του με τίτλο Για έναν ορισμό του μοντέρνου στην ποίηση (1984), προσδιορίζει τα βασικότερα χαρακτηριστικά της μοντέρνας ποίησης: ο ελεύθερος στίχος, - η μεγάλη ανάπτυξη της δραματικότητας, - το καθημερινό λεξιλόγιο, - η σκοτεινότητα - το άλογο στοιχείο «η μοντέρνα ποίηση καθορίζεται από έναν ελάχιστο [αλλά επαρκή] βαθμό άλογου στοιχείου, που είναι σε θέση να χρωματίσει ολόκληρο το ποίημα και ο οποίος δεν είναι αναγκαστικά μεγαλύτερος από το βαθμό του έλλογου στοιχείου που περιέχει […]».

Ευχαριστώ!