Κρίση και πρωτοβουλίες αλληλέγγυας οικονομίας: Μια ανθρωπολογική προσέγγιση Γιώργος Αγγελόπουλος

Η ανακοίνωση αυτή… …εστιάζει στην ανάπτυξη τοπικών πρωτοβουλιών κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας την τελευταία τριετία στην Ελλάδα. Αποτελεί μέρος ευρύτερης έρευνας και αφορά τη συζήτηση περί συλλογικών εμπειριών στον δημόσιο χώρο. Η εθνογραφία βασίζεται στη συμμετοχή σε δράσεις πρωτοβουλιών και κινήσεων πολιτών στην ευρύτερη περιοχή των οικισμών στα ανατολικά του Νομού Θεσσαλονίκης καθώς και στη συμμετοχή στα τοπικά και πανελλαδικά δίκτυα αυτών των πρωτοβουλιών.

Θα συζητήσουμε Τις συνθήκες ανάπτυξης αυτών των πρωτοβουλιών, το κοινωνικό πορτρέτο των συμμετεχόντων, τις εσωτερικές συγκρούσεις και δυναμικές τους καθώς και το εύρος των δράσεων των πρωτοβουλιών.

Τι ΔΕΝ θα συζητήσουμε Δεν θα εστιάσω σε ζητήματα ορισμών, το τι δηλαδή συνιστά «Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία» και το με ποιους τρόπους τα εν λόγω φαινόμενα εντάσσονται σε αυτήν. Χρησιμότητα των ορισμών: σύνδεση και σύγκριση φαινομένων. Σε γενικές γραμμές μιλάμε για φαινόμενα Αλληλέγγυας Οικονομίας.

Η υπάρχουσα βιβλιογραφία Οι μελέτες για τις κοινωνικές μεταβολές της τελευταίας πενταετίας στην Ελλάδα εστιάζουν στη βία, στα κινήματα πολιτών και τη σχέση τους με την κρίση. «Στην Ελλάδα έχουμε την ταχύτατα αναπτυσσόμενη σε ευρωπαϊκό επίπεδο ΚΑΛΟ» (Καβουλάκος). Η ανάπτυξη αυτή συνοδεύεται και από την ταχύτατη ανάπτυξη θεωρητικών προσεγγίσεων στις οποίες συμβάλουν συνειδητά και οι ίδιες οι πρωτοβουλίες ΚΑΛΟ. Τα φαινόμενα ΚΑΛΟ μερικώς μόνο συνάδουν με κοινωνικά κινήματα των δυτικών βιομηχανικών κοινωνιών (π.χ. «κίνημα πατάτας» vs. buycotting, απολίτικες πρακτικές lifestyle). Έχει ξεκινήσει μια συζήτηση με ερευνητές που έχουν δουλέψει σε παρόμοια φαινόμενα στη Λατινική Αμερική και την Ανατ. Ευρώπη.

Θα υποστηρίξω ότι… …η συμμετοχή στις εν λόγω πρωτοβουλίες συμβάλει στην παραγωγή μιας μορφής υποκειμένου που προσομοιάζει με το προ-νεωτερικό πρόσωπο αντί του νεωτερικού ατόμου και Η όλη διαδικασία αναδεικνύει μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα θεωρητική και πολιτική πτυχή της κρίσης στην περίπτωση της Ελλάδας.

Η «βασική ιδέα» των εν λόγω πρωτοβουλιών ΚΑΛΟ Η βασική ιδέα συνιστά επιδίωξη που ποικιλοτρόπως διατυπώθηκε τους τελευταίους τρεις αιώνες σε διαφορετικά κοινωνικο-πολιτικά περιβάλλοντα. Η «εχθρότητα προς τους μεσάζοντες» έχει θεματοποιηθεί τόσο στον κλασσικό φιλελευθερισμό (J.S. Mill) όσο και στον ουτοπικό σοσιαλισμό (C.H. de Saint Simon), ήδη από το 19ου αιώνα, με τους μεσάζοντες να θεωρούνται ως πηγή οικονομικής και ηθικής διαστρέβλωσης της κοινωνίας. Τα συνεταιριστικά εγχειρήματα αποτέλεσαν μια από τις πιθανές απαντήσεις στο πρόβλημα. Για τον Marx το εγχείρημα είναι ανέφικτο καθώς οι συνεταιριστικές κινήσεις δεν μπορούν να ελέγξουν όλους τους πόρους τους οποίους κινητοποιούν στην παραγωγική διαδικασία και αδυνατούν να επηρεάσουν τις δεδομένες εννοιολογήσεις του «κέρδους» και της «εργασίας». Για τον Proudhon οι προσπάθειες αυτές μπορούν να εγκαθιδρύσουν νησίδες αυτονομίας που αντιδιαστέλλονται στους κρατικούς θεσμούς.

Στην Ελλάδα το ζήτημα απασχόλησε θεωρητικούς του μεσοπολέμου με σοσιαλιστικούς ή κοινοτιστικούς προσανατολισμούς. Αντίστοιχα φαινόμενα δεν έχουν παρατηρηθεί στην Ελλάδα από το τέλος του 1944. Στη διάρκεια της κατοχής εμφανίστηκαν δίκτυα αντιπραγματισμού ανάμεσα σε αγροτικούς συνεταιρισμούς της υπαίθρου ή/και επαγγελματικά αστικά σωματεία. Στις μεταπολεμικές δυτικές κοινωνίες, αποτέλεσε ζητούμενο των κοινωνικών κινημάτων ήδη από τη δεκαετία του 1960, πεδίο θεωρητικής αντιπαράθεσης στις κοινωνικές επιστήμες καθώς και μέρος των προγραμμάτων «Πράσινων» κομμάτων. Στις χώρες αυτές υπάρχουν, σε μικρή έκταση, τέτοια δίκτυα που όμως δεν έχουν κατορθώσει να μαζικοποιηθούν. Στην πρώτη διετία των κυβερνήσεων του ΠΑΣΟΚ εμφανίστηκαν προσπάθειες απευθείας διάθεσης αγροτικών προϊόντων από παραγωγούς σε καταναλωτές. Οι προσπάθειες αυτές όμως είχαν μικρή διάρκεια, συνδέονταν με ένα συγκεκριμένο γεγονός (διεκδικήσεις κυκλωμάτων της λαχαναγοράς) και έχαιραν της κυβερνητικής υποστήριξης.

Δυσκολίες κατανόησης των σημερινών πρωτοβουλιών ΚΑΛΟ στην Ελλάδα Δυσκολίες κατανόησης των σημερινών πρωτοβουλιών ΚΑΛΟ στην Ελλάδα Η μεταφυσική της «κρίσης»: Χρήση ορολογίας οικονομικών επιστημών (και ιστορίας) που δυσκολεύει την κατανόηση των φαινομένων. Η δυσκολία να φανταστούμε (ή να ΘΥΜΗΘΟΥΜΕ) μια άλλη κοινωνία πέραν αυτής που γεννά την «κρίση». Ο κίνδυνος της εξιδανίκευσης: η αποσιώπηση του ότι οι συλλογικότητες αυτές ενέχουν αντιφάσεις, όρια, αποτυχίες, ατέλειες στις δράσεις τους. Η μεταφυσική ορισμένων αφηγήσεων περί κοινωνικών κινημάτων.

Βασική δυσκολία: Η τελεολογία στην εξήγηση της κρίσης Βασική δυσκολία: Η τελεολογία στην εξήγηση της κρίσης «Τελεολογία»: αυτό που προκύπτει όταν κάποιος ρωτάει «ήταν η κρίση αναπόφευκτη;». Υποστηρίζεται από απογοητευμένους εκσυγχρονιστές έως ορθόδοξους μαρξιστές δίνοντας βέβαια διαφορετικά αίτια για την κρίση. Κοινά σημεία: Κουλτουραλιστική προσέγγιση Εμμονή σε μια μοναδική αιτία της κρίσης (ο καπιταλισμός, ο ανολοκλήρωτος εκσυγχρονισμός, ο συνδικαλισμός, ο σιωνισμός, η οικογένεια Παπανδρέου, η γενιά της μεταπολίτευσης, τα τετρακόσια χρόνια σκλαβιάς κλπ.). Αίσθημα ενοχής και τύψεων ειδικά ανάμεσα σε όσους συμμετείχαν σε δομές εξουσίας τις προηγούμενες δεκαετίες που εκφράζεται από την ερώτηση «ποιό ήταν το κομβικό σημείο του παρελθόντος από το οποίο και πέρα δεν είχαμε κανένα περιθώριο σωτηρίας;». Η ερώτηση αυτή συνήθως ακολουθείται από μια ακόμα ερώτηση «γιατί δεν μπορέσαμε τότε να αντιδράσουμε στην καταστροφική πορεία;». Η δεύτερη αυτή ερώτηση λαμβάνει την απάντηση «δεν μας άφησαν» ή «δεν το καταλάβαμε», γεγονός που απλά επιβεβαιώνει το αναπόφευκτο, δηλαδή την τελεολογία.

Τα πολλαπλά βιώματα της κρίσης Η κατανόηση της «κρίσης» οφείλει να γίνει ΚΑΙ βιωματικά σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Στην «κρίση» υπάρχουν πολλαπλώς και ποικιλοτρόπως κερδισμένοι και χαμένοι ακόμα και εντός των ίδιων κοινωνικών στρωμάτων (παράδειγμα: πωλητές λαχανικών στις λαϊκές, πωλητές ρούχων στις λαϊκές). Βιώματα της κρίσης στο Αθηναϊκό κέντρο, στις γειτονιές των μεγάλων πόλεων, στον περιαστικό χώρο, στον αγροτικό χώρο (προσοχή στον κίνδυνο της ομοιομορφίας).

Μηχανισμοί άμυνας στην κρίση Σε ατομικό και οικογενειακό επίπεδο: περιορισμός εξόδων, εκποίηση ακινήτων, αναπροσαρμογή υπάρχοντος δανεισμού, καθυστέρηση πληρωμών, αλλαγή τρόπων θέρμανσης και μετακίνησης, συγκατοίκηση, αύξηση της πολυσθένειας, μετανάστευση ενός μέλους της οικογένειας στο εξωτερικό, αναπροσανατολισμός επιλογών στις σπουδές των παιδιών, οικονομίες κλίμακας στις δαπάνες αλλά και στη φροντίδα όσων έχουν ανάγκη, επανεμφάνιση του ρόλου της νοικοκυράς σε θήλυ (κυρίως) αλλά και άρρενα εκδοχή, κλπ.

Επιπλέον διαθέσιμοι μηχανισμοί άμυνας στον περιαστικό και στον αγροτικό χώρο Οι στρατηγικές αυτές διευρύνονται και πολλαπλα-σιάζονται εκτός των μεγάλων αστικών κέντρων: ανάπτυξη άτυπων κοινωνικών δικτύων που βασίζονται στη συγγένεια και τη γειτνίαση στροφή σε οικιακούς λαχανόκηπους («μπαξέδες»), πολυσθένεια με έμφαση στη χρήση της γης πολλαπλοί μηχανισμοί παρέμβασης των Ο.Τ.Α.

H σημασία του παραδείγματος στην ενίσχυση μηχανισμών άμυνας: θετική δράση (όχι αντίδραση) που αφορά όλους και δεν προϋποθέτει πολιτικές εντάξεις

Χώρος μελέτης Οικισμοί στο βόρειο και νοτιο-ανατολικό ημικύκλιο της Θεσσαλονίκης, οι οικισμοί δηλαδή του Δήμου Πυλαίας – Χορτιάτη, του Δήμου Θέρμης και του Δήμου Θερμαϊκού.

Παρεμβάσεις των κινήσεων πολιτών (α) τη δημιουργία δικτύων κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας (Ανεξάρτητη Κίνηση Πολιτών Θερμαϊκού), (β) την ενημέρωση και την κατάθεση ομαδικών εξώδικων για το «χαράτσι» της ΔΕΗ καθώς και τεχνική και νομική βοήθεια σε περιπτώσεις διακοπής ηλεκτροδότησης, (Επιτροπή Πρωτοβουλίας Κατοίκων Θέρμης, Ανεξάρτητη Κίνηση Πολιτών Θερμαϊκού, Επιτροπή Κατοίκων Πυλαίας – Χορτιάτη, Πρωτοβουλία Κατοίκων Μίκρας), (γ) τη διάθεση αγροτικών προϊόντων κατευθείαν από παραγωγούς (Επιτροπή Πρωτοβουλίας Κατοίκων Θέρμης, Ανεξάρτητη Κίνηση Πολιτών Θερμαϊκού, Πρωτοβουλία Κατοίκων Μίκρας, ομάδα εθελοντών από το Ν. Ρύσιο, Επιτροπή Κατοίκων Πυλαίας - Χορτιάτη), (δ) την ομαδική καλλιέργεια αγροτικών προϊόντων (Ανεξάρτητη Κίνηση Πολιτών Θερμαϊκού),

(ε) τη δημιουργία δικτύων τακτικής πληροφόρησης όπως οι ιστοσελίδες (Επιτροπή Πρωτοβουλίας Κατοίκων Θέρμης, Ανεξάρτητη Κίνηση Πολιτών Θερμαϊκού, Επιτροπή Κατοίκων Πυλαίας – Χορτιάτη, Κίνηση Πολιτών Επανομής) και οι λίστες ηλεκτρονικής επικοινωνίας (Ανεξάρτητη Κίνηση Πολιτών Θερμαϊκού, Επιτροπή Κατοίκων Πυλαίας – Χορτιάτη), (στ) την παρέμβαση σε ειδικά τοπικά προβλήματα όπως τα τέλη ύδρευσης, τα σκουπίδια κλπ. (Επιτροπή Πρωτοβουλίας Κατοίκων Θέρμης, Κίνηση Πολιτών Επανομής), (ζ) την πραγματοποίηση ανοιχτών ενημερωτικών συγκεντρώσεων πολλών εκατοντάδων πολιτών (Ανεξάρτητη Κίνηση Πολιτών Θερμαϊκού, Επιτροπή Πρωτοβουλίας Κατοίκων Θέρμης, Επιτροπή Κατοίκων Πυλαίας – Χορτιάτη),

(η) τη συγκέντρωση φαρμάκων και την προώθησή τους στα κοινωνικά φαρμακεία της Θεσσαλονίκης και της Θέρμης (Επιτροπή Πρωτοβουλίας Κατοίκων Θέρμης, Ανεξάρτητη Κίνηση Πολιτών Θερμαϊκού, Επιτροπή Κατοίκων Πυλαίας – Χορτιάτη, Πρωτοβουλία Κατοίκων Μίκρας), (ι) τη δημιουργία δομών κοινωνικών ιατρείων είτε με εξωτερικούς συνεργάτες (Ανεξάρτητη Κίνηση Πολιτών Θερμαϊκού, Κίνηση Πολιτών Επανομής) είτε με εξωτερικούς συνεργάτες και μόνιμες μονάδες (Επιτροπή Πρωτοβουλίας Κατοίκων Θέρμης) (ια) τη δημιουργία δομών κοινωνικών φροντιστηρίων (Κίνηση Πολιτών Επανομής) καθώς (ιβ) και πολλές άλλες μικρότερες δράσεις όπως χαριστικά παζάρια, συγκέντρωση ειδών πρώτης ανάγκης κλπ.

Συμμετέχοντες Έλληνες πολίτες κυρίως από τις παραγωγικές ηλικίες και μικρότερης ηλικίας συνταξιούχους. Οι νέοι κάτω των 25 ετών έχουν μάλλον μειωμένη συμμετοχή. Οι άνδρες είναι συνήθως περισσότεροι αλλά οι γυναίκες παρουσιάζουν έναν έντονα αγωνιστικό τρόπο συμμετοχής. Ο κύκλος των πλέον ενεργών συμμετεχόντων αποτελείται από πολίτες που είχαν στο παρελθόν κινηματικές εμπειρίες αριστερών, κεντροαριστερών και οικολογικών καταβολών. Ο ευρύτερος όμως κοινωνικός περίγυρος των συμμετεχόντων αποτελείται από ενεργούς πολίτες: δραστήριους σε τοπικά σωματεία, συλλόγους γονέων, θεσμούς τοπικής αυτοδιοίκησης. Ακόμα πιο πολυσυλλεκτικός είναι ο κοινωνικός χώρος αναφοράς των κινήσεων, όσοι δηλαδή παρακολουθούν τις δημόσιες συγκεντρώσεις και την πληροφόρηση που παρέχεται μέσω των ιστοσελίδων. Αξίζει να επισημάνουμε ότι η αναγνωσιμότητα των ιστοσελίδων/ιστολογίων ορισμένων επιτροπών υπερβαίνει τις 15.000 «επισκέψεις» ετησίως. Αυτό πρακτικά αφενός δηλώνει το κοινωνικό εύρος αναφοράς τους αλλά και τις αυξημένες δυνατότητες παρέμβασής τους.

Μορφές λόγου και δράσης Ορισμένες κινήσεις ομοιάζουν με τις πιο ριζοσπαστικές πρωτοβουλίες των μεγάλων αστικών κέντρων (π.χ. «Αγανακτισμένοι») ενώ άλλες δεν περιορίζουν την κοινωνική και πολιτική τους εμβέλεια. Οι πιο μαζικοποιημένες άλλωστε επιτροπές είναι αυτές που δεν περιορίστηκαν σε γενικόλογο ακτιβισμό αλλά κατάφεραν θετικά αποτελέσματα σε συγκεκριμένα προβλήματα. Για παράδειγμα, η ανακούφιση όσων είδαν ότι η κατάθεση εξώδικων για το «χαράτσι» έφερε απτό αποτέλεσμα (δεν έγιναν διακοπές ηλεκτροδότησης λόγω οφειλής του Τέλους ΕΕΤΗΔΕ), η συμβολή στην επίλυση τοπικών ζητημάτων και η παροχή υπηρεσιών πρωτοβάθμιας υγείας (κοινωνικά ιατρεία – φαρμακεία) συνετέλεσαν καθοριστικά στη δημιουργία εμπιστοσύνης προς τις κινήσεις πολιτών.

Αντιφάσεις, συγκρούσεις, αναπροσδιορισμοί Συγκρούσεις κομματικών καταβολών Συγκρούσεις με άλλες κοινωνικές ομάδες εκτός και εντός των τοπικών ορίων Συγκρούσεις με δημοτικές αρχές Αναπροσδιορισμοί δράσης: από τη μονοθεματική δράση στην πολυθεματική και vice versa. Βασικές εσωτερικά υπαρξιακά ερωτήματα («μήπως να το αφήσουμε να τιναχτεί στον αέρα;» «μήπως μας αναθέτουν να τους σώσουμε;»)

Συγκρούσεις των συμμετεχόντων ως προς τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα της δράσης των πρωτοβουλιών. Σημεία προσοχής: «Κλίμακα αντίθεσης των πρωτοβουλιών ΚΑΛΟ ως προς τον καπιταλισμό» (Γριτζάς): στην πράξη συνυπάρχουν υποκείμενα που έχουν πολλαπλές ή/και διαφορετικές αναφορές στην κλίμακα. Οι ίδιες οι πρωτοβουλίες ΚΑΛΟ εμφανίζουν το δίλλημα των καταβολών τους στον Ευρωπαϊκό χώρο (φιλανθρωπία vs εργατικό κίνημα).

Συνοψίζοντας: Το υποκείμενο στην κρίση Συνοψίζοντας: Το υποκείμενο στην κρίση Τα βιώματα της κρίσης δεν είναι τα ίδια στα αστικά κέντρα, στα προάστια, στις κωμοπόλεις και στα χωριά. Τα υποκείμενα ενεργούν μέσα σε πλήθος δυναμικών που θέτουν πρακτικά διλλήματα αναφορικά με τις προτεραιότητες της δράσης τους (π.χ. θα δράσουν ως γυναίκες και άνδρες σε φτωχοποίηση ή ως σε φτωχοποίηση γυναίκες και άνδρες;) Στα «χωρίς ταυτότητα προάστια» η κρίση δημιουργεί νέες χρήσεις του χώρου, παράγει νέες μορφές κοινωνικής πολυσθένειας και οικιακής οικονομίας, συγκροτεί εν δυνάμει τοπικές κοινωνίες των πολιτών υπερβαίνοντας υφιστάμενες διαφοροποιήσεις και αναδεικνύει τις ταξικές παραμέτρους των στρωμάτων που ριζοσπαστικοποιούνται.

Συνοψίζοντας Στο τοπικό επίπεδο οι κινήσεις παρέχουν ένα χώρο κοινωνικής αλληλεγγύης σε πολίτες που αγνοούσαν την ύπαρξη της έξω από τον κύκλο της συγγένειας και της φιλίας («ξεκινήσαμε ως άτομα, φτιάξαμε ομάδες και πλέον τα κινήματα έρχονται να συναντηθούν»: εκπρ. ΚΟΙΝΟ Καλαμαριάς). Στο ευρύτερο πολιτικό επίπεδο οι κινήσεις παρέχουν το έμπρακτο βίωμα μιας εναλλακτικής πολιτικής διεξόδου. Διαμορφώνουν πολιτικές συνειδήσεις ενεργών υποκειμένων και συμβάλουν σε μια ευαίσθητη προσωπική ισορροπία ανάμεσα στο φόβο και στην ελπίδα.

Συνοψίζοντας Στο επίπεδο του υποκειμένου οι πρωτοβουλίες ανασυνθέτουν τη σχέση πράξης και λόγου («όχι άλλες μακροσκελής αναλύσεις, η δράση μετράει»). Στο επίπεδο του υποκειμένου συνθέτουν μια νέα «μορφή κοινωνικού ολισμού» (Καβουλάκος) που ανασυνθέτει τα άτομα, μέσω μιας μετανεωτερικήςς αναστοχαστικής διαδικασίας, σε εν δυνάμει προ-νεωτερικά πρόσωπα.