Κρητική Φορεσιά Δήμητρα Καρκάνη Κτιστάκη Τερζίνα («τερζής» = ράπτης κρητικής ενδυμασίας)

Ονομάζομαι Δήμητρα Καρκάνη Κτιστάκη, γεννήθηκα στα Ασκύφου Σφακίων και διδάσκω την κρητική φορεσιά από το 1986 έως και σήμερα. Την τέχνη διδάχθηκα από τον τελευταίο τεχνίτη (τερζή) στα Χανιά, αείμνηστο Βασίλη Ποθουλάκη. Την περίοδο εκείνη, επικρατούσε ανησυχία για την διατήρηση και συνέχεια αυτής της σημαντικής τέχνης. Ευτυχώς με πρωτοβουλία της Νομαρχίας Χανίων πραγματοποιήθηκε ένας κύκλος σεμιναρίων από τη ΝΕΛΕ, με τον Βασίλη Ποθουλάκη, ο οποίος και δίδαξε την πλήρη ανδρική φορεσιά. Τα σεμινάρια ολοκληρώθηκαν σε περίπου 3 χρόνια, στη διάρκεια των οποίων αρκετές γυναίκες κατέκτησαν διάφορα στάδια της τέχνης και 3 γυναίκες από εμάς ολοκληρώσαμε τα μαθήματα.

Ξεκινήσαμε από απλές βελονιές σε τσόχα, περάσαμε στην παιδική φορεσιά και στην συνέχεια στην ανδρική. Κάθε βήμα απαιτούσε χρόνο και πολύ προσπάθεια. Πρέπει να αναφέρω ότι οι τελευταίοι τεχνίτες δεν έραβαν γυναικείες φορεσιές μια και οι γυναίκες είχαν εγκαταλείψει την παραδοσιακή τους φορεσιά, σταδιακά πριν το 1900. Διαθέτοντας λοιπόν μόνο ένα παλιό γυναικείο κοντόχι από την προγιαγιά μου, άρχισα να αναζητώ πληροφορίες για την γυναικεία φορεσιά. Επισκέφτηκα μουσεία και λύκεια της Κρήτης και της Αθήνας. Στηρίχθηκα στην υπάρχουσα βιβλιογραφία. Εξαιρετική πηγή πληροφοριών υπήρξαν για μένα τα δύο βιβλία της Ευαγγελίας Φραγκάκη για την ανδρική και γυναικεία φορεσιά. Αρωγός σ’ όλη αυτή την δύσκολη προσπάθεια στάθηκε η αείμνηστη Αριούλα Ξενάκη (ενδυματολόγος του τουριστικού συλλόγου) και τα λύκεια Ελληνίδων.

Ο δάσκαλος μας, Βασίλης Ποθουλάκης πέθανε ξαφνικά σε ηλικία 84 ετών και πριν προλάβει να ολοκληρώσει όλα αυτά που είχε να μας διδάξει. Η ΝΕΛΕ προκειμένου να μπορέσουν να ολοκληρώσουν τα εργόχειρα τους όλες η μαθήτριες, ζήτησε από αυτές που είχαν παρακολουθήσει όλο τον κύκλο, να τις βοηθήσουν. Από τότε η ΝΕΛΕ συνέχισε να διοργανώνει σεμινάρια εκμάθησης της τέχνης της Κρητικής φορεσιάς, κάθε χρόνο. Στα πρώτα χρόνια αυτών των σεμιναρίων συμπαραστάτης και εμψυχωτής υπήρξε ο Αντώνης Βασιλακάκης, άριστος τεχνίτης από τα Πλατάνια Αμαρίου και ίσως ο τελευταίος γνήσιος τερζής στη Κρήτη. Υπήρξα μάλιστα βοηθός του σ’ ένα σεμινάριο του ΚΕΓΕ Χανίων, μια πολύτιμη εμπειρία για μένα αλλά και για τις μαθήτριες.

Τελειώνοντας θα ήταν παράλειψη από μέρους μου να μην αναφέρω και να ευχαριστήσω ανθρώπους που η βοήθεια και η συνδρομή τους υπήρξε καθοριστική σ’ όλη αυτή την δύσκολη διαδρομή μου. Συγκεκριμένα αναφέρω την αείμνηστη Αριούλα Ξενάκη, τον Στέλιο Μπαλαντίνο, την Ελένη Μυλωνάκη, από το Ρέθυμνο την Ιωάννα Βαλαρή, από το Ηράκλειο την αείμνηστη Χρυσούλα Κούνδουρου Ξανθουδίδου, την αείμνηστη Χριστίνα Περράκη και την κ. Τσενόλογλου που είχε την ενδυματολογική επιμέλεια στο Ιστορικό Λαογραφικό Μουσείο Κρήτης. Η πραγματοποίηση πολλών σεμιναρίων μέσα και έξω από τα Χανιά, η συμμετοχή μου σε εκθέσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό υπήρξε για μένα μια σημαντική και πολύτιμη εμπειρία. Ευχαριστώ όλους αυτούς που μου πρόσφεραν αυτή την ευκαιρία να βοηθήσω στην διάσωση της τέχνης της παραδοσιακής φορεσιάς της Κρήτης.

Υλικά γυναικείας φορεσιάς Ξεκινώντας τα μαθήματα της τέχνης της Κρητικής φορεσιάς, στην αρχή ασκούμαστε πάνω σ’ ένα κομμάτι τσόχα με τις διάφορες βελονιές (σχέδια). Απαραίτητο εργαλείο είναι ο γάντζος που θα χρειαστεί να τον κατασκευάσουμε. Θα χρειαστούμε το χοντρό κορδόνι που λέγεται γαϊτάνι που ράβεται στις ραφές και στα τελειώματα και τα λεπτά κορδόνια (τεχρίλια) που κάνουμε όλο το κέντημα και τα τυλίζουμε σε ξυλάκια (αριστερότροφα και δεξιόστροφα). . Υλικά γυναικείας φορεσιάς

Πάνω σ΄ ένα κομμάτι τσόχα κάνουμε τις πρώτες βελονιές Δειγματολόγιο

Υλικά ανδρικής φορεσιάς

Στέλιος Μπαλαντίνος Αντώνης Βασιλακάκης Στέλιος Μπαλαντίνος Αντώνης Βασιλακάκης Τερζίδες

Κατά την διάρκεια μαθήματος στην Ιερά Μονή Χρυσοπηγής. Κατά την λήξη σεμιναρίου στο ΚΕΓΕ Χανίων

Κατά την διάρκεια μαθήματος Παιδιά με τις στολές που έφτιαξαν σε σεμινάριο στα Σφακιά.

Η επίσημη Ανδρική Φορεσιά της Κρήτης Η επίσημη Ανδρική Φορεσιά της Κρήτης

Η πλήρης ανδρική Φορεσιά Η πλήρης ανδρική Φορεσιά Η φορεσιές αυτές διαμορφώθηκαν κατά το τέλος της Βενετοκρατίας. Για να κατασκευάσουμε την ανδρική φορεσιά θα χρειαστούμε τσόχα καλής ποιότητας χρώματος ανοικτό μπλε.

Παπαδάκης Κρητικοί με κούκο Αμαριώτες Παπαδάκης Κρητικοί με κούκο Αμαριώτες

Η βράκα είναι το πιο χαρακτηριστικό κομμάτι της φορεσιάς Η βράκα είναι το πιο χαρακτηριστικό κομμάτι της φορεσιάς. Είναι πολύ φαρδιά. Απαιτεί τρία μάκριτα τσόχα που έχει φάρδος 1,50 μέτρο. Η βράκα λέγεται και χιαλβάρι ή σαλβάρι και έχει κέντημα στις ποδαρές στις οποίες επιράπτονται γάμπες (κάλτσες)

Βράκα Προεδρικής Φρουράς Βράκα Προεδρικής Φρουράς. Φτιαγμένη και αυτή από τσόχα μπλε ανοικτό με χρυσαφί μεταξωτά τεχρίλια και γαϊτάνι.

Το σώβρακο μπαίνει μέσα από τη βράκα Το σώβρακο μπαίνει μέσα από τη βράκα. Είναι μακρύτερο της βράκας, πολύ φαρδύ και είναι βαμβακερό λευκό.

Το πουκάμισο είναι συνήθως λευκό μεταξωτό.

Το ανοικτό γελέκι με πολλά κεντήματα (χάρτζα) στο στήθος, το λαιμό και στις τσέπες. Ζώνεται στη βράκα γαρνίρεται με δύο σειρές μικρά κουμπιά .

Το κλειστό γελέκι ή σταυρωτό έχει και αυτό πολλά χάρτζα και κουμπώνει σταυρωτά, από δεξιά ή από αριστερά με μεγάλα κουμπιά και αυτό ζώνεται στη βράκα.

Γελέκι Κρητικής χωροφυλακής και προεδρικής φρουράς Γελέκι Τουρκοκρητικού Από τσόχα μπλε ανοικτό, με κόκκινα τεχρίλια γαϊτάνι και κουμπιά. Γελέκι Κρητικής χωροφυλακής και προεδρικής φρουράς Από τσόχα κόκκινη, με κόκκινα τεχρίλια γαϊτάνι και κουμπιά.

Το μειτάνι – μιτάνι – ζιπόνι, είναι το σακάκι της φορεσιάς Το μειτάνι – μιτάνι – ζιπόνι, είναι το σακάκι της φορεσιάς. Έχει μανίκια είναι κοντό δεν κλείνει εμπρός και αφήνει να φανεί το γελέκι και το ζωνάρι. Έχει πολλά χάρτζα μπροστά, στα μανίκια, κάτω από τη μασχάλες και στους ώμους.

Μιτάνι Κρητικής χωροφυλακής Η τσόχα μπορεί να είναι ανοικτό μπλε ή σκούρο ακόμα και μαύρο με άσπρα τεχρίλια και γαϊτάνι.

Μιτάνι Προεδρικής Φρουράς Η τσόχα είναι ανοικτό μπλε με χρυσαφί τεχρίλια και γαϊτάνι μεταξωτά.

Μιτάνι Τουρκοκρητικού Η τσόχα είναι ανοικτό μπλε με κόκκινα τεχρίλια και γαϊτάνι.

Η ζώνη είναι μεταξωτή υφαντή μπλε και κόκκινο 40 εκατοστά φάρδος και 5 έως 10 μέτρα μήκος

Η κάπα είναι το πιο εντυπωσιακό κομμάτι της φορεσιάς. Είναι το παλτό Η κάπα είναι το πιο εντυπωσιακό κομμάτι της φορεσιάς. Είναι το παλτό. Έχει πολλά χάρτζα στα μανίκια, κάτω από τη μασχάλη και στα εμπρός τμήματα. Έχει κουκούλα και φοδράρεται με τσόχα αντίθετου χρώματος συνήθως κόκκινη αλλά και μπλε ή καφέ.

Εσωτερικά στο λαιμό και στις κάτω γωνίες ράβονται τα βελούδα που είναι κεντημένα με πολύχρωμα τεχρίλια. Στα βελούδα του λαιμού στο ένα μπαίνει η χρονολογία και στο άλλο το όνομα του κατόχου.

Κάλυμα κεφαλής Σπαστό φέσι

Κάλυμα κεφαλής Σαρίκι

Κάλυμα κεφαλής Πετσέτα Κούκος

Κάλυμα κεφαλής Η πέτσα είναι ένα άλλο εξάρτημα της φορεσιάς. Στην αρχή φοριόταν στον λαιμό όπως το κασκόλ και αργότερα χρησιμοποιήθηκε για να καλύπτει το φέσι.

Υποδήματα Ανδρικής Φορεσιάς (στιβάνια).

Αριστερά Σφακιανοί του 1906 και δεξιά Σφακιανός σε ξυλόγλυπτο . Αριστερά Σφακιανοί του 1906 και δεξιά Σφακιανός σε ξυλόγλυπτο .

Οι δύο μεγάλοι πόλεμοι είχαν ως αποτέλεσμα την σταδιακή εξαφάνιση της βράκας και κοντά σε αυτή μοιραίως εξαφανίζεται και ο τερζής. Αμέσως μετά παρουσιάστηκε η μικτή φορεσιά. Τέτοια φόρεσε ο Βενιζέλος στο κίνημα του Θερίσου. (Κυλόττα τύπου ιππικού του στρατού.

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος με τα παιδιά του φορώντας μικτή φορεσιά.

Κρητική Φορεσιά Προεδρικής Φρουράς. Φορεσιά Κρητικής Χωροφυλακής. Κρητική Φορεσιά Προεδρικής Φρουράς.

Ο πρίγκιπας Γεώργιος ανάμεσα στην Κρητική χωροφυλακή. Ο πρίγκιπας Γεώργιος ανάμεσα στην Κρητική χωροφυλακή.

Εθνικές Φορεσιές Αριστερά Κρητικός Προεδρικής φρουράς στη μέση τρεις τσολιάδες και δεξιά Ποντιακή στολή.

Γυναικεία Φορεσιά της Κρήτης Η Κρητικιά διατηρούσε το βυζαντινό της ένδυμα μέχρι την άλωση της Πόλης (1453). Μετά, η γυναικεία φορεσιά αλλάζει με τις βενετσιάνικες επιδράσεις. Φορέματα προσραμμένα με πλατειές φούστες και χονδρές αλυσίδες για ζώνη και την ανασηκωμένη φούστα. Η ανασηκωμένη φούστα περνά και στην ύπαιθρο με την ονομασία καρπέτα Συνήθως σηκωνόταν και στερεωνόταν στη μέση της καθημερινές. Σε γιορτές και επίσημες μέρες την κατέβαζαν. Η φούστα ήταν μακριά ως τους αστραγάλους και ο σάκος (ζιπόνι), είναι τα αντιπροσωπευτικότερα κομμάτια της γυναικείας φορεσιάς όλων των εποχών στην Κρήτη.

Κατά την αποχώρηση των Βενετών οι γυναικείες φορεσιές που επικράτησαν είναι τρείς. Η Σφακιανή η Σάρτζα και η Κούδα Ιστορικό Λαογραφικό μουσείο Κρήτης στο Ηράκλειο

Σφακιανή φορεσιά αρχές του προηγούμενου αιώνα. Σφακιανή φορεσιά από μουσείο. Σφακιανή φορεσιά αρχές του προηγούμενου αιώνα. Σύγχρονη σφακιανή φορεσιά

Κονόχι ή ζιπόνι. Συνήθως δένει στην μέση αλλά και ελεύθερο Κονόχι ή ζιπόνι. Συνήθως δένει στην μέση αλλά και ελεύθερο. Κεντιέται με χρυσά τεχρίλια ή και μεταξωτά σε χρώμα χρυσαφί ή σκούρο μπλε.

Σφακιανό Κοντόχι

Λεπτομέρεια από παλιό βελούδινο Σφακιανό Κοντόχι

Η φούστα είναι φαρδιά μεταξωτή με πέντε φύλλα σε ταφτά ή μπροκάλ μακριά με πιέτες ατσάκιστες ή σούρα σε διάφορα χρώματα αλλά και σε τσόχα για το χειμώνα.

Πουκάμισο μεταξωτό ή βαμβακερό. Τα μανίκια είναι φαρδιά με δαντέλες Πουκάμισο μεταξωτό ή βαμβακερό. Τα μανίκια είναι φαρδιά με δαντέλες. Επίσης δαντέλες υπάρχουν στο λαιμό.

Το μεσοφόρι είναι βαμβακερό λευκό με φύλλα και βολάν με κεντήματα.

Το κάλυμμα της κεφαλής είναι το βέλος, άσπρο παραλληλόγραμο 1χ0,50 Το κάλυμμα της κεφαλής είναι το βέλος, άσπρο παραλληλόγραμο 1χ0,50. Οι τρεις μεριές του είναι πλεγμένες με χρυσό κρόσι. Φορέθηκε και το τυρμπάν το φατσόλι και το μαντήλι.

Το σπαλέτο το φορούσαν στη πλάτη σαν τα σημερινά σάλια.

Η ποδιά δεν είναι απαραίτητο εξάρτημα στη Σφακιανή φορεσιά.

Η φορεσιά σάρτζα ή Ανωγιανή πήρε την ονομασία της από τη μισή φούστα που είναι σαν ποδιά.

Σάρτζα ή Ανωγιανή εμπρός και πίσω όψη.

Σάρτζα δεμένη όπως φυλάσσεται Σάρτζα αυθεντική παλιά Η σάρτζα που έχει δώσει το όνομα της στη φορεσιά είναι κόκκινη. Στην ανάποδη ενισχύεται με μία μπλε φάσα περίπου 10 εκατοστά, ενώ από τη καλή στο στρίφωμα έχει ένα σιρίτι 5 εκατοστών. Είναι υφαντό χρυσαφί και λέγεται ρομανέτα. Η σάρτζα είναι μισή φούστα δύο μέτρων περίπου και ύψος 75 εκατοστά που στην μέση μαζεύεται με σούρα. Καλύπτει το αριστερό πλάι του σώματος.

Το κονόχι είναι τσόχινο σε διάφορα χρώματα Το κονόχι είναι τσόχινο σε διάφορα χρώματα. Κάνει άνοιγμα εμπρός σαν πέταλο και κουμπώνει πάνω από το στομάχι αφήνοντας να φανεί το στήθος στην αρχή του.

Το πουκάμισο της σάρτζας είναι βαμβακερό υφαντό άσπρο Το πουκάμισο της σάρτζας είναι βαμβακερό υφαντό άσπρο. Είναι πολύ μακρύ σαν φόρεμα και φτάνει να σκεπάζει τη γάμπα. Έχει φαρδιά μανίκια γαρνιρισμένα με δαντέλες όπως και ο λαιμός.

Η βράκα της σάρτζας είναι από ίδιο ύφασμα με το πουκάμισο Η βράκα της σάρτζας είναι από ίδιο ύφασμα με το πουκάμισο. Είναι μακριά ως τους αστραγάλους φουφουλωτή.

Η ποδιά είναι υφαντή με παραδοσιακά σχέδια σε κόκκινο και μαύρο χρώμα αλλά και πολύχρωμη. Στο κάτω μέρος συνήθως έχει φουντάκια ή κρόσι. Πάνω από τη ποδιά δένεται η σάρτζα.

Το ζωνάρι είναι υφαντό μάλλινο κόκκινο φάρδος 12 εκατοστά και μήκος 2,5 μέτρα. Τυλίγει σφικτά την μέση.

Το μαντήλι είναι χρώματος γκρενά από μεταξωτή μουσελίνα πλεγμένο με χρυσαφί κρόσσι και δένεται πάνω στο κεφάλι.

Φορεσιά Κούδα ή Κριτσάς

Η φορεσιά Κούδα ή Κριτσάς πήρε το όνομα της από την φούστα της, που η λέξη (κούδα) σημαίνει φούστα με ουρά. Η Κριτσά είναι χωριό κοντά στον Άγιο Νικόλαο.

Η φούστα κούδα είναι κόκκινη πολύπτυχη και φοριέται από τους ώμους με τιράντες. Στο στρίφωμα έχει μια μπλε φάσα πάχους 15 έως 20 εκατοστά. Η φάσα έχει στο πίσω μέρος του ποδόγυρου ένα κέντημα πλακέ πολύχρωμο. Το κέντημα αυτό στα δεξιά του και αριστερά του, έχει ένα ή δύο μικρότερα κεντήματα.

Στην άκρη έχει χρυσαφί σιρίτι Στην άκρη έχει χρυσαφί σιρίτι. Πάνω από το σιρίτι μπαίνει ένα γαϊτάνι μαύρο. Οι ραφές της φούστας γίνονται από την καλή, αφού όλη η φούστα θα γυρίσει ανάποδα. Είναι πολύ φαρδιά 6 φύλλα. Όπως δένεται πίσω στη μέση κάνει ένα περίεργο ντραπέ σαν τριαντάφυλλο.

Ο τρόπος του δεσίματος της φούστας της Κούδας.

Το πουκάμισο είναι άσπρο μεταξωτό μακρύ, με φαρδιά μανίκια Το πουκάμισο είναι άσπρο μεταξωτό μακρύ, με φαρδιά μανίκια. Όλα τα κομμάτια του, έχουν ίδιο φάρδος 40 εκατοστά. Η δαντέλα στον λαιμό και τα μανίκια είναι σκούρο μπλε.

Η βράκα είναι άσπρη υφαντή στον αργαλειό και στα μπατζάκια έχει κέντημα. Το κόψιμο της είναι διαφορετικό από της σάρτζας.

Η ποδιά είναι υφαντή ή κεντημένη στο χέρι με παραδοσιακά σχέδια και είναι μακριά.

Το κοντόχι ή μπαχριές είναι κόκκινο μακρύ έως κάτω από τη μέση Το κοντόχι ή μπαχριές είναι κόκκινο μακρύ έως κάτω από τη μέση. Αφήνει έξω το στήθος σαν τις θεές των όφεων της Μινωίτισες. Το κέντημα είναι σαν σαλιγκάρι. Εκτός από το κοντόχι φορέθηκε και η σαλταμάρκα (μακριά ζακέτα χωρίς μανίκια). Επίσης και η φέρμελη που μιάζει με το κοντόχι χωρίς μανίκια.

Θεές των Όφεων μεγάλη μητέρα θυγατέρα 1600 π.Χ. Θεές των Όφεων μεγάλη μητέρα θυγατέρα 1600 π.Χ.

Το βέλος είναι άσπρο μεταξωτό πολύ μακρύ Το βέλος είναι άσπρο μεταξωτό πολύ μακρύ. Το φάρδος του είναι 50 εκατοστά και μάκρος 3 μέτρα ή περισσότερο.

Μερικά από τα κοσμήματα της εποχής που συνόδευαν τις γυναικείες φορεσιές της Κρήτης.

Σε όλες τις φορεσιές υπήρχαν και κάπες με κουκούλα αλλά δεν σώζεται καμμία. (2006)

Φορεσιές της Κρήτης σε μικρογραφίες

Παιδικές φορεσιές

Λαογραφικός Σύλλογος ΚΟΥΡΙΤΕΣ στο πολεμικό μουσείο Αθηνών

Παρουσίαση φορεσιών της Κρήτης στο λύκειο Ελληνίδων Χανίων Παρουσίαση φορεσιών της Κρήτης στο λύκειο Ελληνίδων Χανίων

Από πρόσφατη έκθεση στη Σούδα. Από πρόσφατη έκθεση στη Σούδα.

Σας ευχαριστώ για την παρουσία σας. Θέλω να ευχαριστήσω θερμά όλους αυτούς που βοήθησαν για την οργάνωση αυτής εκδήλωσης. Όλοι μπορούμε να συμβάλλουμε, ο καθένας με τον τρόπο του, στο να διαφυλάξουμε αναλλοίωτη την πολιτιστική μας κληρονομιά. Σας ευχαριστώ για την παρουσία σας.