Αποτύπωση της κλινικής έρευνας στην Ελλάδα: νέα δεδομένα Κώστας Αθανασάκης BScHS, BScEcon, MSc, PhD, PD Επιστημονικός Συνεργάτης, Τομέας Οικονομικών της Υγείας, ΕΣΔΥ

Εισαγωγή • Σήμερα, οι κλινικές δοκιμές αποτελούν το κύριο μέσο, μέσα από το οποίο η βασική επιστημονική έρευνα μεταφράζεται σε καινοτόμες ιατρικές θεραπείες. • Tα αποτελέσματα των ΚΔ έχουν πρωταρχικό ρόλο στην έγκριση των νέων φαρμάκων και την περαιτέρω ανάπτυξη των ήδη κυκλοφορούντων. • Οι ΚΔ συντελούν στη διαμόρφωση των θεραπευτικών οδηγιών της κλινικής πρακτικής καθώς και στην πολιτική της υγείας γενικότερα.

Εισαγωγή • Πέραν του προφανούς οφέλους στο πεδίο του φαρμάκου και της κλινικής πρακτικής, η διεξαγωγή κλινικών δοκιμών παρουσιάζει πολλαπλή προστιθέμενη αξία (positive externalities): έρευνα και ανάπτυξη, διαμόρφωση ανθρώπινου κεφαλαίου, σημαντικά οικονομικά οφέλη για τη χώρα διενέργειας. • Για το λόγο αυτό, αρκετές είναι οι χώρες εκείνες, οι οποίες τα τελευταία χρόνια έχουν επενδύσει στη διαμόρφωση ενός ευνοϊκού πλαισίου για τη διεξαγωγή ΚΔ.

Η μελέτη για τη διερεύνηση της δραστηριότητας στο πεδίο των παρεμβατικών κλινικών δοκιμών στην Ελλάδα το 2010

Σκοπός της μελέτης του 2010 • Η αποτύπωση της κατάστασης σχετικά με την ερευνητική δραστηριότητα στο πεδίο των κλινικών δοκιμών στην Ελλάδα: – καταγραφή των κλινικών ερευνών (παρεμβατικών) οι οποίες εγκρίθηκαν από την (ΕΕΔ) το – αποτύπωση ορισμένων βασικών τους χαρακτηριστικών. • Απώτερος σκοπός και μήνυμα της μελέτης: η ανάδειξη της συμβολής των κλινικών δοκιμών και των, μέσω αυτών, επενδύσεων στην ανάπτυξη και τη βελτίωση του ανθρωπίνου κεφαλαίου της Ελλάδας.

Μέθοδος • Έρευνα πεδίου στη βάση ενός προκαθορισμένου ερωτηματολογίου συλλογής των χαρακτηριστικών κάθε κλινικής μελέτης: – Φάση μελέτης. – Προβλεπόμενη διάρκεια (από την ημερομηνία έγκρισης έως την τελευταία επίσκεψη του τελευταίου ασθενή). – Αριθμός ασθενών που επρόκειτο να εισαχθούν. – Αριθμός κέντρων. – Θεραπευτική περιοχή παράγοντα. – Προβλεπόμενος προϋπολογισμός.

Μέθοδος • Δείγμα της μελέτης: όλες οι εταιρίες-μέλη του Σ.Φ.Ε.Ε. • Συλλογή των δεδομένων μελέτης: – ερωτηματολόγιο κλειστού τύπου. – συμπλήρωση κατόπιν επικοινωνίας μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου. – Επικοινωνία με τους υπευθύνους των κλινικών δοκιμών όλων των εταιριών του δείγματος.

Συνοπτικά αποτελέσματα της μελέτης του 2010 • Από τα 65 επίσημα μέλη του ΣΦΕΕ, τα 50 εξ αυτών συμμετείχαν, τελικώς, στη μελέτη (response rate 77%). • Από τα 50 μέλη, τα 18, κατά δήλωσή τους, (36%) ανέπτυξαν δραστηριότητα στο πεδίο των κλινικών δοκιμών το → με τα υπόλοιπα 32 να αναφέρουν μηδενική δραστηριότητα αυτή την περίοδο. • Σύμφωνα με τις απαντήσεις που ελήφθησαν από τις συμμετέχουσες εταιρίες, το 2010 εγκρίθηκαν 79 κλινικές δοκιμές από την ΕΕΔ.

Συνοπτικά αποτελέσματα της μελέτης του 2010 • Πλειάδα δεδομένων σχετικά με – Τα χαρακτηριστικά της δοκιμής (διάρκεια, αριθμός ασθενών, αριθμός και είδος κέντρων, κατηγορία προϊόντος) – Τα οικονομικά στοιχεία εκάστοτε ΚΔ • Προβλεπόμενος προϋπολογισμός κατά τη διάρκεια διεξαγωγής

Συμπεράσματα της μελέτης του 2010 • Από την τότε μελέτη προέκυψαν τα εξής: – Ο ρυθμός έγκρισης των μελετών από την ΕΕΔ ήταν σχετικά ασταθής κατά το – η πλειονότητα των εγκεκριμένων μελετών, εστιάζε σε αντινεοπλασματικά / ανοσοτροποποιητικά, καθώς και σε φ. παθήσεων του αίματος και του μυοσκελετικού. Παρόλα αυτά καλυπτόταν το πλήρες φάσμα των νοσολογικών κατηγοριών – Από τις 79 ΚΔ, κατέστη γνωστός ο προϋπολογισμός για 60 εξ αυτών. Με βάση τα αποτελέσματα, το συνολικό ποσό που εγκρίθηκε το 2010 για αυτές τις 60 ΚΔ ανέρχεται σε €.

Συμπεράσματα της μελέτης του 2010 • Βάσει των δεδομένων του clinicaltrials.gov του 2008, 115 μελέτες ΙΙ – ΙV είχαν καταγραφεί για την Ελλάδα. Ο αριθμός των μελετών αυτών παρέμενε στάσιμος στο διάστημα 2008 – • Με βάση τις εκτιμήσεις ότι το 2010 εγκρίθηκαν περί τις 120 νέες μελέτες από την ΕΕΔ, μια ρεαλιστική προσέγγιση για το ποσό που επενδύεται μέσω των παρεμβατικών κλινικών δοκιμών στην Ελλάδα το 2010 είναι τα 36 εκατομμύρια €. Χωρίς να υπολογίζονται οικονομικοί πολλαπλασιαστές (προστιθέμενη αξία).

Προτάσεις (από την τότε μελέτη) • Σταθεροποίηση και προβλεψιμότητα των εγκρίσεων ΕΕΔ και σε επίπεδο Νοσοκομείων/ΥΠΕ ως προς την υπογραφή των συμβάσεων. • Επιτάχυνση των διαδικασιών έγκρισης των κλινικών δοκιμών. • Ενίσχυση της εναρμόνισης σε ευρωπαϊκό επίπεδο της έγκρισης μιας κλινικής μελέτης από τις εγκριτικές αρχές (αμοιβαία αναγνώριση της εγκρισης): – συνέργειες, μεταφορά τεχνογνωσίας και αποφυγή επανάληψης της δουλειάς από κάθε εθνική εγκριτική αρχή.

Προτάσεις (από την τότε μελέτη) • Ενίσχυση της δραστηριότητας της αξιολόγησης της τεχνολογίας υγείας στη χώρα (συναρτάται έντονα με τη δραστηριότητα των ΚΔ). • Ενίσχυση της στελέχωσης της ΕΕΔ και του ΕΟΦ τμήματος κλινικών δοκιμών για τη διασφάλιση της ασφάλειας των υποκειμένων, αλλά και της ποιότητας των δεδομένων κλινικών μελετών. • Ενίσχυση και επιτήρηση προϋποθέσεων μελετών βιοϊσοδυναμίας για γενόσημα αναπτυσσόμενα από ελληνικές εταιρείες, ούτως ώστε να προτιμάται η Ελλάδα ως χώρα διεξαγωγής των μελετών τους.

Βασικά «προϊόντα» της τότε μελέτης Dissemination of Results • Abstracts σε διεθνή και ελληνικά συνέδρια. • Σημαντικός αριθμός παρουσιάσεων (>10) από τους συγγραφείς και αναπαραγωγή των αποτελεσμάτων από πλήθος επιστημόνων και εκπροσώπους φορέων – Επικοινωνία των αποτελεσμάτων στο ανώτερο πολιτικό επίπεδο. • Σημαντικός αριθμός άρθρων στον έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο. • Αγγλόφωνη δημοσίευση στο περιοδικό «Archives of Hellenic Medicine».

Η επανάληψη της μελέτης: Αποτύπωση της Κλινικής Έρευνας στην Ελλάδα το 2012

2012 vs • Μεταξύ της αρχικής διεξαγωγής της μελέτης και της σημερινής συγκυρίας είχαν μεσολαβήσει σημαντικές εξελίξεις: – Κοινοποίηση των αρχικών αποτελεσμάτων. – Κινητοποίηση διαφορετικών δυνάμεων με στόχο την αλλαγή του καθεστώτος διεξαγωγής των μελετών. – Αλλαγή της στάσης των εταιριών και των συλλογικών οργάνων στο ζήτημα των μελετών. – Προτάσεις για αλλαγή της νομοθεσίας διεξαγωγής των κλινικών δοκιμών με στόχο τη διευκόλυνσή τους. • Νομοθετικές αλλαγές, όμως, παρατηρούνται κυρίως το 2013

2012 vs • Υπό το πρίσμα των ανωτέρω και με στόχο τη διερεύνηση της προόδου, διενεργήθηκε η επανάληψη της μελέτης του 2010.

2012 vs • Σκοπός: η εκτίμηση της δραστηριότητας στο πεδίο των κλινικών δοκιμών στην Ελλάδα για το έτος • Μέθοδος: κατά το δυνατό «αναπαραγωγή/επανάληψη» της μελέτης του – Με στόχο συγκρίσιμα αποτελέσματα

Η μελέτη για το 2012: αποτελέσματα • Στην μελέτη συμμετείχε το σύνολο των επίσημων μελών του ΣΦΕΕ (response rate 100%). • Κατά τη διάρκεια του 2012, κατά αναφορά τους δραστηριοποιήθηκαν στο πεδίο των κλινικών δοκιμών 20 από τα 70 μέλη (28,57%). • Σύμφωνα με τις απαντήσεις που ελήφθησαν από τις συμμετέχουσες εταιρείες, το 2012 εγκρίθηκαν 70 παρεμβατικές κλινικές δοκιμές από την ΕΕΔ για εταιρίες- μέλη του ΣΦΕΕ.

Αριθμός κλινικών δοκιμών που εγκρίθηκαν από την ΕΕΔ ανά μήνα, →Σταθεροποίηση και βελτίωση του ρυθμού έγκρισης από την ΕΕΔ, σε σχέση με το 2010

Μέση τιμή (μήνες) της προβλεπόμενης διάρκειας ανάλογα με τη φάση που βρίσκεται η κλινική μελέτη Φάση κλινικής δοκιμής Μέση τιμή (Αριθμός κλινικών δοκιμών) 2010 Μέση τιμή (Αριθμός κλινικών δοκιμών) 2012 Φάση Ι58,5 (2)8,5 (4) Φάση ΙΙ43,82 (11)32,94 (17 Φάση ΙΙΙ37,94 (53)40,88 (45) Φάση ΙV 20,42 (12) 21,75 (4) → Μικρές μεταβολές, μη στατιστικά σημαντικές

Μέση τιμή (μήνες) της προβλεπόμενης διάρκειας αναλόγως της θεραπευτικής περιοχής Θεραπευτική περιοχή Μέση τιμή (Αριθμός κλινικών δοκιμών) 2010 Μέση τιμή (Αριθμός κλινικών δοκιμών) 2012 Φάρμακα παθήσεων του πεπτικού - (1) 25,43 (7) Φάρμακα παθήσεων του κυκλοφορικού 33,73 (11) 35,67 (3) Φάρμακα παθήσεων του αναπνευστικού 34,80 (5) 13,5 (2) Φάρμακα παθήσεων του ΚΝΣ 29,25 (4) 26,36 (11) Φάρμακα κατά των λοιμώξεων 26,67 (3) 24 (5) Φάρμακα παθήσεων ενδοκρινών 24,46 (13) 34,25 (8) Φάρμακα χρησιμοποιούμενα στη Γυναικολογία/μαιευτική και επί διαταραχών της ούρησης 19,75 (4)23,67 (3) Αντινεοπλασματικά, ανοσοτροποποιητικά 48,67 (21) 52,20 (15) Φάρμακα παθήσεων του αίματος 56,00 (8) 39 (7) Φάρμακα αρθροπαθειών/μυοσκελετικά 33,40 (5) 45 (3) Φάρμακα οφθαλμικών παθήσεων 21,50 (2) 68 (2) Φάρμακα παθήσεων του δέρματος - (1) 39 (3) → Καλύπτεται το πλήρες, σχεδόν, εύρος των θερ. περιοχών

Αριθμός κλινικών μελετών ανά κατηγορία ερευνητικού κέντρου, Ελλάδα 2010, 2012 Κέντρα Αριθμός κλινικών μελετών (2010) Αριθμός κλινικών μελετών (2012) Πανεπιστημιακά κέντρα Κέντρα Ε.Σ.Υ Ιδιωτικά κέντρα2026 Άλλο65 Άγνωστο254 → Σημαντικά μεγαλύτερη συμβολή των δημόσιων ερευνητικών κέντρων. • Σχεδόν αναλογικές μεταβολές μεταξύ • (Μικρή) αύξηση της συμβολής ιδιωτικών κέντρων

Μέση τιμή αριθμού ασθενών που θα συμμετείχαν στις κλινικές δοκιμές ανά φάση στην οποία βρίσκεται η μελέτη Φάση κλινικής δοκιμής Μέση τιμή 2010 Μέση τιμή 2012 Φάση Ι9,0028,50 Φάση ΙΙ56,4526,41 Φάση ΙΙΙ159,6037,60 Φάση ΙV166,2550,75 → :Περιορισμός στον αριθμό ασθενών/δοκιμή

Μέση τιμή αριθμού ασθενών ανά κέντρο ανάλογα με τη φάση της κλινικής μελέτης, Ελλάδα 2010,2012 Φάση κλινικής δοκιμής Μέση τιμή 2010 Μέση τιμή 2012 Φάση Ι 4,528,5 Φάση ΙΙ 15,536,32 Φάση ΙΙΙ 32,538,68 Φάση ΙV 29,348,83 → Περιορισμός στον αριθμό ασθενών/κέντρο

Μέση τιμή του προϋπολογισμού των κλινικών δοκιμών ανάλογα με τη φάση της μελέτης, 2010 vs Φάση κλινικής δοκιμής Μέση τιμή 2010 Μέση τιμή 2012 Φάση Ι Φάση ΙΙ Φάση ΙΙΙ Φάση ΙV Συνολικά → :Σημαντική περιστολή στον οικονομικό σχεδιασμό (προβλεπόμενο συνολικό προϋπολογισμό)

Ορισμένα συμπεράσματα (και ερωτήματα) • Σχετική εξομάλυνση της εγκριτικής διαδικασίας – Σε επίπεδο ΕΕΔ και σε σχέση με την «ειδική» περίοδο του έτους 2010 • Σταθερότητα στον χρονικό ορίζοντα της διάρκειας της μελέτης – Εκτός εξαιρέσεων • Κάλυψη του συνόλου, σχεδόν, των θεραπευτικών περιοχών • Σταθερές αναλογίες μεταξύ κέντρων ΕΣΥ και Πανεπιστημιακών – (διατηρείται χαμηλή η συνδρομή των ιδιωτικών κέντρών)

Πρώτα συμπεράσματα (και ερωτήματα) • Σημαντικός περιορισμός του μέσου προϋπολογισμού ανά μελέτη ( € το 2010, € το 2012) – Σημαντικές, επίσης, οι διακυμάνσεις • Σημαντικός περιορισμός του μέσου αριθμού ασθενών ανά μελέτη • Ο αριθμός των εγκεκριμένων μελετών, για το 2012, παραμένει χαμηλός για τα μέτρα της χώρας – 2013????

Βασικά μηνύματα • Οι κλινικές δοκιμές αποτελούν “οξυγόνο” για το ανθρώπινο κεφάλαιο και την οικονομία της χώρας – Κάθε φορά που εγκρίνεται μια κλινική δοκιμή “εισάγονται” στην Ελλάδα περίπου € – Σύμρφωνα με τους αποδεκτούς πολλαπλασιαστές, η καθαρή επίδραση στο ΑΕΠ κυμαίνεται μεταξύ και 1 εκατ.€ ανά ΚΔ • Παρόλα αυτά, φαίνεται (έως το 2012 τουλάχιστον) ότι “δεν επιταχύνουμε”. Ποιοι είναι οι λόγοι; • Το νομοθετικό πλαίσιο, σε όλα τα επίπεδα εγκρίσεων, αλλά και η σταθερότητα του μακροοικονομικού περιβάλλοντος είναι ύψιστης σημασίας, μεταξύ άλλων

Σας ευχαριστώ