Η κατασκευή των Κλιμάκων Αυτεπάρκειας και Άγχους σχετικά με τη χρήση υπολογιστή Πέτρος Ρούσσος, Σοφία Κασωτάκη & Σοφία Σωτηράκη Ρόδος, 8.12.2007

Σκοπός Η κατασκευή των πρώτων κλιμάκων στην ελληνική γλώσσα για τη μέτρηση: της Αυτεπάρκειας στη χρήση υπολογιστή (Κασωτάκη & Ρούσσος, 2006), και του Άγχους σχετικά με τη χρήση υπολογιστή (Ρούσσος & Σωτηράκη)

Αυτεπάρκεια Ο Bandura (1977) χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τον όρο αυτεπάρκεια προκειμένου να περιγράψει την πίστη ενός ατόμου στις ικανότητές του να ενεργοποιήσει τα κίνητρα, τους γνωστικούς πόρους και τα σχέδια δράσης που απαιτούνται προκειμένου να μπορέσει να ανταποκριθεί σε συγκριμένες καταστάσεις. Συνεπώς, ο όρος δεν αναφέρεται στις ικανότητες του ατόμου αλλά στις πεποιθήσεις του για το τι είναι ικανό να κάνει με τις ικανότητες που διαθέτει (Bandura, 1986). Η χρήση του όρου γρήγορα επεκτάθηκε σε διάφορους τομείς, συμπεριλαμβανομένου και αυτού της χρήσης υπολογιστών.

Αυτεπάρκεια στη χρήση υπολογιστή Οι πεποιθήσεις ενός ατόμου για την ικανότητά του να χρησιμοποιεί υπολογιστή συνιστούν την αυτεπάρκεια στη χρήση υπολογιστή (Compeau & Higgins, 1995). Τα τελευταία χρόνια το ενδιαφέρον πολλών ερευνητών διεθνώς εστιάστηκε στη μελέτη της αυτεπάρκειας στη χρήση υπολογιστή, καθώς αυτή θεωρείται παράγοντας κλειδί στον τομέα της εκπαίδευσης και κατάρτισης στις ΤΠΕ. Η μελέτη της αυτεπάρκειας στη χρήση υπολογιστή δίνει τη δυνατότητα στους ερευνητές να κατανοήσουν τους παράγοντες που επιδρούν στα κίνητρα και στην ανάπτυξη των ικανοτήτων των ατόμων στη χρήση υπολογιστών (Marakas, Yi, & Johnson, 1998).

Η αυτεπάρκεια στη χρήση υπολογιστή Παίζει σημαντικό ρόλο… στην ανάπτυξη δεξιοτήτων με τους υπολογιστές (Gist, Schwoerer, & Rosen, 1989), στην απόφαση ενός ατόμου να χρησιμοποιήσει υπολογιστές (Compeau & Higgins, 1995), στις προσδοκίες επιτυχίας με τους υπολογιστές (Compeau, Higgins, & Huff, 1999), καθώς και στην απόδοση των ατόμων σε μαθήματα που εμπεριέχουν τη χρήση υπολογιστών (Karsten & Roth, 1998).

Η μέτρηση της αυτεπάρκειας Αρκετοί ερευνητές έχουν υιοθετήσει την κλίμακα αυτεπάρκειας στη χρήση υπολογιστή των Murphy, Coover και Owen (1989) (Langford & Reeves, 1998. Davis & Davis, 1990. Harrison & Rainer, 1997), ενώ άλλοι έχουν προσαρμόσει την παραπάνω κλίμακα για την έρευνά τους (Karsten & Roth, 1998. Torkazadeh & Koufteros, 1994. Delcourt & Kinzie, 1993). Ορισμένοι ερευνητές έχουν αναπτύξει τη δική τους κλίμακα μέτρησης κρίνοντας ως ανεπαρκείς τις υπάρχουσες (Gist, Schwoerer & Rosen, 1989. Compeau & Higgins, 1995. Hill, Smith & Mann, 1987. Miura, 1987. Webster & Martocchio, 1992. Cassidy & Eachus, n.d.). Καθώς στην ελληνική βιβλιογραφία δεν υπάρχει καμία αναφορά στο ζήτημα αυτό και καμία από τις κλίμακες που προαναφέρθηκαν δεν θεωρήθηκε κατάλληλη για προσαρμογή στην ελληνική πραγματικότητα, η παρούσα έρευνα έθεσε ως στόχο την κατασκευή της πρώτης αντίστοιχης κλίμακας για τον ελληνικό πληθυσμό.

Διαδικασία κατασκευής της κλίμακας Λαμβάνοντας υπόψη κυρίως τις εργασίες των Murphy Coover και Owen (1989), Compeau & Higgins (1995), Torkzadeh & Van Dyke (2001), Kagima & Hausafus (2000) και Cassidy & Eachus (n.d.), αλλά και την έννοια της αυτεπάρκειας στη χρήση υπολογιστή, αναπτύχθηκε ένα ερωτηματολόγιο 91 προτάσεων, όπου οι συμμετέχοντες καλούνταν να δηλώσουν το πόσο σίγουροι αισθάνονταν όσον αφορά την εκτέλεση μιας συγκεκριμένης δραστηριότητας στον υπολογιστή (μέσω κλίμακας Likert 4 βαθμίδων).

Διαδικασία κατασκευής της κλίμακας (2) Ο αρχικός κατάλογος προτάσεων χορηγήθηκε σε τρεις ερευνητές του χώρου προκειμένου να τον σχολιάσουν ως προς την καταλληλότητα των προτάσεων. Με βάση και τις υποδείξεις των «ειδικών», επιλέχθηκαν και τελικά διαμορφώθηκαν 97 προτάσεις. Οι προτάσεις αναφέρονταν σε ποικίλες διαστάσεις της χρήσης των υπολογιστών, όπως βασικές έννοιες, λειτουργικά συστήματα, μορφοποίηση εγγράφων, ανάλυση δεδομένων, διενέργεια υπολογισμών, δίκτυα, υπηρεσίες διαδικτύου, πολυμέσα καθώς και επικοινωνία μεταξύ διαφορετικών συσκευών. Στους συμμετέχοντες χορηγήθηκε επίσης και ένα ερωτηματολόγιο που αφορούσε τα δημογραφικά τους χαρακτηριστικά.

Δείγμα Το δείγμα που χρησιμοποιήθηκε στην έρευνα αποτελούσαν 590 άτομα συνολικά (249 άνδρες και 341 γυναίκες). Οι ηλικίες των συμμετεχόντων κυμαίνονταν από 12 μέχρι 69 έτη (Μέσος όρος=27,4 έτη, τυπική απόκλιση=10,7 έτη). Οι συμμετέχοντες επιλέχθηκαν με συμπτωματική δειγματοληψία από διάφορα μέρη της Ελλάδας, και ειδικότερα από την Αθήνα, την Κρήτη, τη Ρόδο και το Βόλο.

Αποτελέσματα Στα δεδομένα που συγκεντρώθηκαν εφαρμόστηκε η ανάλυση παραγόντων κύριων συνιστωσών με ορθόγωνη περιστροφή. Δύο παράγοντες διατηρήθηκαν στην τελική έκδοση της κλίμακας (δημιουργώντας έτσι δύο υποκλίμακες), οι οποίοι ερμηνεύουν συνολικά το 59,9% της διασποράς των τιμών. Ο πρώτος παράγοντας ερμηνεύει το 52,93% της διακύμανσης, ενώ ο δεύτερος το 6,77% της διακύμανσης.

Αναλυτική περιγραφή των υποκλιμάκων: Ο πρώτος παράγοντας (18 προτάσεις) καλύπτει βασικές γνώσεις χειρισμού Λειτουργικών Συστημάτων, Εφαρμογών Αυτοματισμού Γραφείου και υπηρεσιών του Διαδικτύου (Παγκόσμιος Ιστός και Ηλεκτρονικό Ταχυδρομείο). Ο δεύτερος παράγοντας (11 προτάσεις) σχετίζεται με διαδικασίες κατανόησης βασικών εννοιών καθώς και αντιμετώπισης απλών προβλημάτων που σχετίζονται με τη χρήση υπολογιστή. Με αυτή τη διαδικασία οι 97 προτάσεις μειώθηκαν σε 29. Στη συνέχεια, στα δεδομένα που αφορούσαν αυτές τις 29 προτάσεις εφαρμόστηκε ανάλυση παραγόντων κύριων συνιστωσών με μη-ορθόγωνη περιστροφή των αξόνων, καθώς η συσχέτιση μεταξύ των δυο παραγόντων ήταν πολύ υψηλή [r(523)= 0,75, p<0,001].

Αξιοπιστία Ο υπολογισμός του δείκτη αξιοπιστίας εσωτερικής συνέπειας (Cronbach’s α) της αρχικής κλίμακας των 97 προτάσεων (α=0,99) έδειξε πολύ υψηλή αξιοπιστία, η οποία μάλλον οφείλεται στο ότι πολλές από τις προτάσεις αλληλεπικαλύπτονται και δεν χρειάζονται όλες. Εξίσου υψηλή αξιοπιστία εσωτερικής συνέπειας παρουσίασε και η ΕΚΑΥ, όπου η τιμή του δείκτη ήταν α=0,97. Ο δείκτης άλφα ήταν πολύ υψηλός τόσο για την υπο-κλίμακα 1 όσο και για την υπο-κλίμακα 2 (0,96 και 0,93 αντίστοιχα).

Συμπληρωματικές αναλύσεις Επίδραση του φύλου στην αυτεπάρκεια: Cohen's d = ,45 (30,4% των δύο κατανομών δεν αλληλεπικαλύπτεται) Επίδραση της εμπειρίας στη χρήση υπολογιστή πάνω στην αυτεπάρκεια: Πολλαπλές εκ των υστέρων συγκρίσεις με τη μέθοδο Scheffé έδειξαν ότι όσο μεγαλύτερη εμπειρία είχαν τα άτομα με τους υπολογιστές τόσο υψηλότερα επίπεδα αυτεπάρκειας στη χρήση υπολογιστή σημείωσαν. F(3, 570)=228,99, p<,001

Άγχος Υπάρχουν πολλοί οι οποίοι αποφεύγουν τη χρήση των υπολογιστών και αρνούνται πεισματικά την εκμάθηση υπολογιστών λόγω τους άγχους που τους διακατέχει (Heinssen, Glass & Knight, 1987). Ο Lewis (1970) όρισε το άγχος ως μία συναισθηματική κατάσταση, με την υποκειμενική αίσθηση του φόβου σαν ένα πολύ κοντινό συναίσθημα. Θεωρεί ότι το συναίσθημα αυτό είναι δυσάρεστο, αρνητικό, επηρεάζει τόσο την υποκειμενική μας άποψη όσο και το σώμα μας προκαλώντας διαταραχές. Το άγχος έχει χαρακτηριστεί, γενικότερα, ως γνώρισμα, ως κατάσταση, ως ερέθισμα, ως απάντηση, ως καθοδηγητής και ως κίνητρο (Endler & Kocovski, 2001). Διάκριση μεταξύ ενδογενούς και καταστασιακού άγχους (Spielberger, 1966)…

Άγχος για τους υπολογιστές Μορφή καταστασιακού άγχους – μπορεί να μετρηθεί, αλλά και να αλλάξει (Chua, 2005) Το άγχος με τους υπολογιστές αντιλαμβανόμαστε ότι επηρεάζει τα άτομα στις συναισθηματικές τους λειτουργίες, στις γνωστικές, αλλά και στη γενικότερη συμπεριφορά τους (Smith και Caputi, 2005). Ανάμεσα στις αρνητικές σκέψεις που καταλαμβάνουν τα άτομα που βιώνουν το άγχος με τους υπολογιστές, είναι: «Τι θα γίνει αν πατήσω το λάθος κουμπί;», «Μπορεί να χαλάσω τον υπολογιστή», «Όλοι γνωρίζουν τι πρέπει να κάνουν εκτός από εμένα», «Οι άλλοι θα το καταλάβουν αν κάνω κάποιο λάθος»… Το άγχος για τους υπολογιστές διαφέρει από τις αρνητικές στάσεις των ατόμων απέναντι στους υπολογιστές, οι οποίες περιλαμβάνουν πεποιθήσεις απέναντι στους υπολογιστές. Οι Rosen και Weil (1995, 1996) αναφέρουν ότι το άγχος για τους υπολογιστές είναι ενδημικό ανάμεσα σε ομάδες όπως είναι οι δάσκαλοι, οι μαθητές, αλλά και οι ψυχολόγοι. Υπολόγισαν ότι περίπου 40% του πληθυσμού των ΗΠΑ παρουσιάζουν άγχος για τους υπολογιστές έως ένα βαθμό. Επιπρόσθετα, ο Brosnan (1998) αναφέρει ότι κατά μέσο όρο το ένα τέταρτο με ένα τρίτο του πληθυσμού του δυτικού κόσμου είναι σε κάποιο βαθμό τεχνοφοβικοί.

Η μέτρηση του άγχους για τους υπολογιστές Πληθώρα ψυχομετρικών εργαλείων στη διεθνή βιβλιογραφία – κανένα εργαλείο στα ελληνικά… Επιλέχθηκε για προσαρμογή στα ελληνικά δεδομένα μία ευρέως χρησιμοποιούμενη κλίμακα μέτρησης του άγχους, η Computer Anxiety Scale (Cohen & Waugh, 1989) Δεν αποτελεί μία κλίμακα στάσεων, αλλά μία ψυχομετρική κλίμακα μέτρησης, η οποία μας δίνει ασφαλή, αξιόπιστα και έγκυρα αποτελέσματα για το επίπεδο άγχους των ατόμων. Παρουσιάζει υψηλή εσωτερική συνέπεια (r=,95) και αποτελείται από 16 στοιχεία (1 από αυτά δεν χρησιμοποιήθηκε στην ελληνική εκδοχή, διότι κατά τη μετάφραση φάνηκε ότι είχε ακριβώς την ίδια απόδοση με ένα άλλο στοιχείο). Παράλληλα, χορηγήθηκαν δύο ακόμη κλίμακες (με σκοπό να διαπιστωθεί η συγχρονική και η συγκλίνουσα εγκυρότητα της κλίμακας, αντίστοιχα): Computer Anxiety Trait Scale (CATS) (Gaudron & Vignoli, 2002) - αποτελείται από 15 ερωτήσεις, οι 7 εκ των οποίων περιέχουν θετικά στοιχεία και οι υπόλοιπες 8 αρνητικά στοιχεία Computer Anxiety Rating Scale (CARS) (Heinssen et al., 1987) - αποτελείται από 19 ερωτήσεις

Δείγμα Στην έρευνα συμμετείχαν συνολικά 322 άτομα, από τα οποία 126 ήταν άντρες και 193 γυναίκες. Οι ηλικίες των συμμετεχόντων κυμαίνονταν από 18 έως 60 ετών με μέσο όρο τα 29,8 έτη (τ.α. 10,3 έτη). Από τα 322 άτομα που συμμετείχαν στην έρευνα 255 θεωρούσαν τους εαυτούς τους ως έμπειρους χρήστες (τ.α. 2,6), ενώ 87 άτομα θεωρούσαν τους εαυτούς τους ως μη έμπειρους χρήστες υπολογιστών (τ.α. 3,5).

Πρώτα αποτελέσματα Δείκτης εσωτερικής συνοχής: α = ,91 Υψηλές συσχετίσεις με τις άλλες δύο κλίμακες μέτρησης του άγχους με τους υπολογιστές που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή της: CARS [r(293)=,98 p<,01] CAΤS [r(293)=,89 p<,01] Μονοδιάστατη κλίμακα: ο παράγοντας που προέκυψε ερμηνεύει το 55,3% της διακύμανσης…

Φύλο και άγχος με τους υπολογιστές Υπάρχει επίδραση του φύλου στο άγχος με τους υπολογιστές;

Συμπεράσματα Έχουμε δύο εργαλεία που χρειάζονται ακόμη ψυχομετρικό έλεγχο, αλλά σε λίγο χρόνο θα είναι διαθέσιμα στους Έλληνες ερευνητές του χώρου και ελπίζουμε ότι θα αποδειχτούν χρήσιμα… Τα ευρήματα σχετικά με την επίδραση του φύλου έχουν αρκετό ενδιαφέρον και απαιτούν περαιτέρω διερεύνηση… Τα δύο εργαλεία μένει ακόμη να χρησιμοποιηθούν στα πλαίσια του θεωρητικού μοντέλου που κατασκευάστηκε στα πλαίσια του Πυθαγόρα…

Για περισσότερα στοιχεία σχετικά με το περιεχόμενο της παρουσίασης, επικοινωνήστε στη διεύθυνση: roussosp@psych.uoa.gr Ευχαριστώ πολύ!