Ιστορία Εκπαίδευσης και Παιδαγωγικών Ιδεών Σταθμοί της Αγωγής Κωνσταντίνος Γ. Καρράς

ΣΚΟΠΟΙ ΕΝΟΤΗΤΑΣ  Να τονιστούν τα χαρακτηριστικά της παλιάς και νέας παιδαγωγικής και να επισημανθεί η θεωρητική θεμελίωση της Παιδαγωγικής Επιστήμης. 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΝΟΤΗΤΑΣ  Χαρακτηριστικά παλιάς και νέας παιδαγωγικής  Σταθμοί της αγωγής 3

ΝΕΑ ΚΑΙ ΠΑΛΙΑ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ  Στη Νέα Παιδαγωγική πεδίο εκκίνησης είναι η αυτοδυναμία του παιδιού, ενώ στην Παλαιά το παιδί δεν είναι αυτοδύναμη ύπαρξη, αλλά αντικείμενο που πρέπει να μετασχηματιστεί. Στην Παλαιά ο τρόπος μελέτης του παιδιού δεν είναι επιστημονικός. Η Σύγχρονη παιδαγωγική ξεκινά από την έρευνα της σχολικής πραγματικότητας.  Για την Παλιά Παιδαγωγική το παιδί είναι ένας μικρός άνθρωπος που πρέπει να μεγαλώσει για να ολοκληρωθεί. Η στροφή προς τη μελέτη του παιδιού στηριζόταν σε καθαρά εμπειρικές μεθόδους.  Η Νέα Παιδαγωγική δέχεται ότι το παιδί αποτελεί κάτι ιδιαίτερο. Η σύγχρονη δε δέχεται την ιδιαιτερότητα, αλλά προσπαθεί να την προσδιορίσει με επιστημονικές, ερευνητικές μεθόδους.  Η Νέα Παιδαγωγική παίρνει μορφή τον 19ο αιώνα με τη δημιουργία των νέων σχολείων και μεθόδων διδασκαλίας (Claparede, Dewey, Montessori). Βέβαια και παλιότερα υπήρχαν απόψεις προοδευτικές, όπως του Κομένιου 17ο αιώνα, σε αντίθεση με τον Herbert που έζησε τον 19ο, αλλά αυτό δεν ήταν ο κανόνας. 4

 Πρώτοι δάσκαλοι ήταν οι σοφιστές – δε έκαναν το άσπρο μαύρο. Μάλιστα, συσχέτιζαν τη μάθηση με τον κοινωνικό χώρο. Η μαιευτική του Σωκράτη δεν είναι μόνο διάλογος, αλλά και μέθοδος αξιολογικού ελέγχου.  Η πρώτη έντονη στροφή προς τη Νέα Παιδαγωγική στις αρχές του 16ου αιώνα από τον Rabelais. Πριν, (ακόμα και ο Έρασμος) πίστευαν στην δύναμη των σχολιασμών (σχολαστικισμός) και όχι στην επίδραση των πραγμάτων και ιδεών. Ο Rabelais πιστεύει στις δυνατότητες του παιδιού. Η Αγωγή δεν έρχεται απ’ έξω, αλλά από μέσα. Θεωρεί ότι η φύση του παιδιού είναι καλή. Πολέμησε τον σχολαστικισμό. Εισάγει επίσης την αρχή της εκκίνησης από το συγκεκριμένο στο αφηρημένο. Το πνεύμα του Rabelais εκφράζει τις νέες τάξεις των εμπόρων, των ναυτικών, των ανθρώπων που ανήκουν στις συντεχνίες. ΣΤΡΟΦΗ ΠΡΟΣ ΤΗ ΝΕΑ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ 5

 Δύο άλλοι στοχαστές (Bacon, Descartes) διαμόρφωσαν το νέο επιστημονικό πνεύμα, δίνοντας βαρύτητα στην ορθή μεθοδολογία, στον Ορθό Λόγο – αν και είχαμε εκτροπές επιστημονικού σχολαστικισμού. Οι απόψεις τους επηρέασαν έμμεσα το παιδευτικό έργο. Ο Bacon αντί για τα συλλογικά αξιώματα του Αριστοτέλη προτείνει τη γνώση με βάση τις δοκιμασίες, τον πειραματισμό, τον έλεγχο, τα γεγονότα – προσφυγή στα πράγματα και τη φύση. Η αγωγή πρέπει να κάνει το παιδί να παρατηρεί προσεκτικά και μετά να προχωρεί στις γενικεύσεις. ΝΕΟ ΠΝΕΥΜΑ 6

DESCARTES  Ο Descartes παρουσιάζει τη νέα μεθοδολογία του ορθού λογισμού:  Θέτει τους εξής κανόνες: της καθαρής γνώσης (δε δέχομαι τίποτα που δεν γνωρίζω ως αληθινό), της ανάλυσης (διαιρώ τις δυσκολίες σε τμήματα για να τις ξεπεράσω), της σύνθεσης (οδηγώ τις σκέψεις από τα πιο απλά στα πιο σύνθετα) της αναθεώρησης (να κάνω απογραφές και να είμαι σίγουρος πως τίποτα δεν παρέλειψα).  Οι αρχές του Descartes οδήγησαν στην εφαρμογή παντού της ανάλυσης. Κατέληξαν σε μια τυποποιημένη σκέψη. Εφαρμόζονται ακόμα και σήμερα δυστυχώς παραποιημένες (π.χ. η διδακτική που ζητά να μην αφήνω τίποτα κενό πίσω, πριν προχωρήσω). Στην παιδαγωγική επέδρασε ανασταλτικά. 7

 Στην αρχή θεωρούσε ότι οι απόψεις και οι ιδέες δεν είναι κληρονομικές, αλλά δημιουργούνται από την αίσθηση και την αντίληψη. Θέλει να διαμορφώσει ανθρώπους που θα έχουν όλα τα εφόδια για τη ζωή.  Βασικοί σκοποί της αγωγής είναι να γίνει το παιδί ενάρετο, και τίμιο, συνετό, να έχει καλούς τρόπους, να έχει διδαχθεί την απαραίτητη για τη ζωή γνώση (λογικοκρατούμενος άνθρωπος).  Δεν αποδέχεται τη δημόσια αγωγή. Πιστεύει στη φράση νους υγιής εν σώματι υγιές. Για τις τιμωρίες θεωρεί ότι η μέθοδος είναι απαράδεκτη. Η τιμή και η ντροπή είναι τα καλύτερα κίνητρα που ερεθίζουν το μυαλό. Ακόμα και οι νεότερες παιδαγωγικές μέθοδοι (Montessori, Dewey) ακολουθούν την αισθησιοκρατική αντίληψη για τη γνώση. Η στροφή προς την πρακτική γίνεται με τον Locke: LOCKE 8

 Σημαντική επίδραση έχει και το έργο του Montaigne.  Ακολουθεί το δρόμο του Rabelais. Καταδίκασε το πνεύμα του σχολαστικισμού. Τον ενδιαφέρει το γενικό πλαίσιο μέσα στο οποίο πρέπει να ζει και να αναπτύσσεται ο μαθητής.  Ο παιδαγωγός πρέπει να «έχει κεφάλι καλά οργανωμένο όχι γεμισμένο», δηλαδή να είναι άξιος και όχι σοφός. Οι γονείς δεν πρέπει να παρεμβαίνουν στην αγωγή των παιδιών γιατί έχουν συναισθηματική συμβολή. Η φυσική αγάπη χαλαρώνει. Στρέφει την παιδεία να δημιουργεί άμεσες επαφές με τη ζωή. MONTAIGNE 9

 Ο Κομένιος καθιέρωσε την στροφή της παιδαγωγικής προς τη διδακτική. Έγραψε τη Μεγάλη Διδακτική.  Πιστεύει ότι με τη διδακτική μπορείς να πετύχεις τα πάντα. Οι απόψεις του διαπνέονται από τάσεις προσφοράς προς τους άλλους. Θεωρεί ότι αληθινή είναι η διδασκαλία όταν μαθαίνουμε στη ζωή μας κάτι ωφέλιμο. Τέλεια, όταν προετοιμάζεται η ψυχή για τη σοφία, η γλώσσα για την ομιλία, το χέρι για την εκτέλεση έργων. Το Orbis Pictus (ο Κόσμος ζωγραφισμένος) ήταν το βασικό εγχειρίδιο διδασκαλίας στην Ευρώπη τον 18ο αιώνα. Τόνισε τη σημασία της εποπτείας. ΚΟΜΕΝΙΟΣ 10

 Το κύριο έργο του είναι η Πραγματεία για την αγωγή των κοριτσιών. Οι γυναίκες, επειδή έχουν πιο αδύναμο μυαλό πρέπει να μορφώνονται περισσότερο και καλύτερα γιατί θα κάνουν οικογένεια και πρέπει να κάνουν ευτυχισμένο τον άντρα τους και να μορφώνουν τα παιδιά τους. Πιστεύει στην αθωότητα και αδυναμία του παιδιού το οποίο πρέπει να παιδαγωγείται από πολύ μικρό. Είναι αντίθετος με την αυστηρότητα και την κυριαρχία. Φέρνει ένα πνεύμα πολιτισμού, ότι ο μαθητής πρέπει να μεγαλώνει σε ένα πνεύμα χαράς. Ο Fenelon εισήγαγε την ελκυστική αγωγή, δηλαδή την αγωγή που προσπαθεί να ελκύσει το άτομο: FENELON 11

 Σπουδαιότερα έργα του το Κοινωνικό Συμβόλαιο και ο Αιμίλιος (ή περί Αγωγής – να μάθει στον Αιμίλιο το επάγγελμα της ζωής και στους δασκάλους να γνωρίσουν τα παιδιά). Εκεί προβάλλει τον ιδεατό τύπο.  Πιστεύει ότι η παιδική ηλικία χωρίζεται σε 3 περιόδους: ως τότε που το παιδί αρχίζει να περπατάει και να μιλάει, ως τα 12 κι ως τα 15. Επειδή ο άνθρωπος είναι σε διαφορετική κάθε φορά ανάπτυξη πρέπει να του προσφέρουμε και διαφορετική αγωγή. Ως τα 12 είναι φυσική, αγωγή των αισθήσεων και αρνητική, δηλαδή μας προετοιμάζει για τη λογική σκέψη με την άσκηση των αισθήσεων. Δεν προσφέρει αρετές, αλλά προλαμβάνει τις κακίες. Από τα θα μάθει στοιχειώδεις γνώσεις. Από προσφέρεται η ηθική, κοινωνική, θρησκευτική αγωγή. Οι απόψεις του εκφράζουν τις απόψεις της αστικής τάξης. Η πρώτη εφαρμογή των βιβλίων του γίνεται από τον Pestalozzi (ίδρυσε τα σχολείο για φτωχά παιδιά). Ο Rousseau είναι ο θεμελιωτής της Νέας παιδαγωγικής: ROUSSEAU 12

 O Herbart ήταν οργανωτικός και μεθοδικός. Ακόμα και σήμερα ως εκπαιδευτικοί δε σκεφτόμαστε ότι η αυστηρή οργάνωση και συστηματοποίηση απονεκρώνει το πνεύμα. Παρουσίασε τα εξής στάδια μιας διδασκαλίας: προπαρασκευή, παρουσίαση του νέου (προσφορά), σύγκριση (συνειρμός), συστηματοποίηση (σύλληψη - γενίκευση), εφαρμογή. Πρωτοβουλία των μαθητών υπάρχει μόνο στο τελευταίο στάδιο. Πιστεύει ότι ο ψυχικός κόσμος (συναισθήματα, ιδέες θέληση) δημιουργείται από την επικοινωνία της ψυχής με το περιβάλλον. Η μάθηση εξαρτάται από τον συνδυασμό των ιδεών που επικρατούν στη συνείδηση του ατόμου. Αναζητούν όμοιες ιδέες. Το σύνολο των όμοιων ιδεών ονομάζεται προσληπτική μάζα (κύκλος παραστάσεων). Η διδασκαλία πρέπει να αποβλέπει στη διεύρυνση των παραστάσεων. Αυτή επιφέρει και ηθική ανάπλαση του ανθρώπου. Η διδασκαλία αναπτύσσει προοδευτικά το μυαλό προς την τελειότητα. Τότε κυριαρχούσαν οι απόψεις του Herbart (εξουσιαστική δύναμη οι μεγάλοι, συντηρητικές απόψεις προβιομηχανικ ής εποχής). Τα νέα σχολεία που ιδρύθηκαν (Dewey, Claparede) αποτέλεσαν το αντίβαρο. HERBART 13

CLAPAREDE (1)  Έδωσε βάρος στη συστηματική διερεύνηση των προβλημάτων της ψυχολογίας του παιδιού και της αγωγής και θεμελίωσε τη λειτουργική ψυχολογική κατεύθυνση, σύμφωνα με την οποία τα ψυχολογικά και παιδαγωγικά γεγονότα εξετάζονται σε σχέση με ολόκληρο τον οργανισμό. Αναφέρθηκε σε λειτουργική και κινητική αυτενέργεια  Η λειτουργική μέθοδος έρχεται σε αντίθεση με την ορθολογιστική  Η αγωγή στηρίζεται στα ενδιαφέροντα των παιδιών.  Βασικό κίνητρο διαγωγής και δραστηριότητας είναι η ανάγκη.  Να σεβόμαστε την ανάγκη του παιδιού για γνώση, έρευνα, παρατήρηση και δράση.  Νόμος της ανάγκης – νόμος του ενδιαφέροντος 14

CLAPAREDE (2)  Η παιδαγωγική οφείλει να πάρει το ενδιαφέρον του παιδιού προς την επιτυχία σαν μοχλό ενεργητικότητας.  Αυτή η αντίληψη (ενεργητική δημιουργική μάθηση) διαπνέει και το έργο του Dewey. Επικρίνει πολύ τον Herbart.  Προτείνει να γνωρίσουμε την παιδική ηλικία γιατί οι σφαλερές ιδέες σε αυτή την ηλικία μας οδηγούν σε αλλεπάλληλα σφάλματα.  Η αγωγή να προσαρμόζεται στις δυνατότητες του παιδιού.  Στην Ελλάδα τις απόψεις αυτές τις υιοθέτησε ο Δελμούζος και κρίθηκαν υπερ-προοδευτικές και καταδικάστηκαν από τον Εξαρχόπουλο. 15

DEWEY  Σύμφωνα με τον Dewey, η μάθηση ξεκινά από τα αυθόρμητα παιδικά ενδιαφέροντα, από τα βιώματα του παιδιού. Τα κίνητρα και το ενδιαφέρον αποτελούν τους σημαντικότερους παράγοντες μάθησης. Τονίζει δηλαδή τη σημασία της βούλησης του υποκειμένου.  Βασική αρχή του είναι η φράση «learning by doing». Θεωρείται ως εισηγητής των πειραματικών σχολείων, τα οποία τελικά λειτούργησαν ως σχολεία επίλεκτων ή αριστούχων. Το πρώτο λειτούργησε το  Έδωσε πρωτοβουλίες στο μαθητή να λύνει τα προβλήματά του μέσα στο κοινωνικό περιβάλλον που ζούσε.  Το σχολείο το οποίο πρέπει να είναι δημοκρατικό, λειτουργούσε ως προέκταση της οικογένειας. Δεν προχωρά στην ανίχνευση των συσχετίσεων ανάμεσα στο εγώ και το εμείς.  Πιστεύει ότι η μόρφωση δεν πρέπει να ξεχωρίζει από την πράξη και ότι η εκπαίδευση είναι μία διαδικασία ζωής. Η μάθηση πρέπει να βασίζεται στην πείρα που έχουν ήδη αποκτήσει τα παιδιά.  Η Αγωγή αποτελεί κοινωνική διαδικασία. Στοχεύει στην ανάπτυξη των ενστίκτων: κοινωνικού, κατασκευαστικού, ερευνητικού, καλλιτεχνικού. 16

PESTALOZZI  Εμπνέεται από τον ανθρωπισμό του Rousseau,προβάλλει ως σκοπό της αγωγής το ανθρωπιστικό ιδεώδες.  Δίνει ιδιαίτερη σημασία στη δύναμη του φυσικού περιβάλλοντος ως παράγοντα αγωγής.  Ο ρόλος της μητέρας καθοριστικός παράγοντας Αγωγής  Πιστεύει στη διδασκαλία των αισθήσεων.  Δίνει μεγάλη σημασία στην αυτενέργεια του ατόμου.  Προσπάθησε να διακρίνει τους μαθητές σε τάξεις όχι ανάλογα με την ηλικία τους, αλλά με βάση τις ατομικές τους διαφορές.  Η παιδαγωγική του διέπεται από τις παρακάτω αρχές:  Η αρχή της εποπτείας (σημασία των αισθήσεων)  Η αρχή της στοιχειώδους απλοποίησης (επιστροφή σε απλά στοιχεία για επανατροφοδότηση)  Η αρχή της ολοκλήρωσης  Η αρχή της δραστηριότητας (πρωτοβουλία, δημιουργία)  Η αρχή της αυτενέργειας (απαραίτητη για την αυτονομία) 17

DURKHEIM (1)  Προσπάθησε να διερευνήσει τη σχέση σχολείου - κοινωνίας  Εκπαίδευση είναι η επίδραση που ασκούν οι γενιές των ενηλίκων στις γενιές που δεν είναι ακόμη ώριμες για την κοινωνική ζωή. Αντικείμενό της είναι να δημιουργήσει και να αναπτύξει στο παιδί έναν ορισμένο αριθμό φυσικών, νοητικών και ηθικών χαρακτηριστικών, που απαιτούν απ’ αυτό και η πολιτική κοινωνία στο σύνολό της και το ιδιαίτερο περιβάλλον για το οποίο ειδικότερα προορίζεται.  Πρόκειται δηλαδή για μια μεθοδική κοινωνικοποίηση, η οποία συνίσταται στην εσωτερίκευση του συστήματος των συλλογικών ιδεών, αισθημάτων και συνηθειών, που εκφράζουν την κοινωνία στο σύνολό της και τις επιμέρους κοινωνικές ομάδες, στις οποίες ανήκουμε. Αυτή η κοινωνικοποίηση των ατόμων μέσο της εκπαίδευσης εξασφαλίζει τόσο την κοινωνική ομοιογένεια, όσο και την κοινωνική διαφοροποίηση. 18

DURKHEIM (2)  Ο άνθρωπος, που η εκπαίδευση οφείλει να πραγματώσει μέσα μας, δεν είναι ο άνθρωπος όπως τον έχει φτιάξει η φύση, αλλά τέτοιος που θέλει η κοινωνία να είναι· και τον θέλει τέτοιον που απαιτεί η εσωτερική της οικονομία.  Αυτός, λοιπόν, είναι ο κοινωνικός ρόλος της εκπαίδευσης, ότι δηλαδή είναι προπάντων το μέσο με το οποίο η κοινωνία ανανεώνει αδιάκοπα τις συνθήκες της ίδιας της ύπαρξής της.  Κάθε κοινωνία διαμορφώνει τις πεποιθήσεις της και επιλέγει αποτελεσματικές κοινωνικές δραστηριότητες. Επομένως δεν μπορούν να αξιολογηθούν οι κοινωνίες με κάποιο κοινό κριτήριο και ούτε να ιεραρχηθούν.  Η κοινωνία είναι κάτι περισσότερο από το άθροισμα των μελών της, διότι έχει ένα πολύ ισχυρό συνεκτικό δεσμό, τη συλλογική συνείδηση. Η συλλογική συνείδηση είναι το σύνολο των πεποιθήσεων και των αισθημάτων, που είναι κοινά στο μέσο όρο των μελών μιας κοινωνίας. Αυτό το σύνολο σχηματίζει ένα καθορισμένο σύστημα που έχει τη δική του ζωή. 19

MONTESSORI  Συμβολή στην προσχολική αγωγή. Ίδρυσε το 1907 σπίτια για μικρά παιδιά στη Ρώμη.  Θέλησε να διαμορφώσει το παιδί σύμφωνα με τη φύση και την ελευθερία. Πιστεύει πως δεν πρέπει να δίνουμε διαταγές στα παιδιά, αλλά με αυθόρμητο τρόπο να πειραματίζονται, ερευνούν και τελικά μαθαίνουν (αγωγή των αισθήσεων).  Έδινε μεγάλη σημασία στη μορφωτική αξία της παραγωγικής εργασίας. Η αλλαγή της κοινωνίας εξαρτάται από την αγωγή που θα δώσουμε στα παιδιά. Ο ρόλος του παιδαγωγού εστιάζεται στη δημιουργία κατάλληλου περιβάλλοντος για μάθηση. Βασικό στοιχείο η ελευθερία. 20

FROEBEL  Ιδρυτής της προσχολικής αγωγής  Σχεδίασε σύστημα προσχολικής παιδαγωγικής  Πρότεινε τη συστηματική εκπαίδευση των νηπιαγωγών  Εισήγαγε το παιγνίδι ως μέσο διδασκαλίας 21

DECROLY  Θεωρεί πως δεν υπάρχει διαφορά φύσης και ποιότητας ανάμεσα στα φυσιολογικά και μη παιδιά. Διακρίνεται από τους άλλους παιδαγωγούς για τη συστηματική παρατήρηση, την παιδαγωγική μελέτη και τον πειραματισμό. Η παιδαγωγική του κινείται γύρω από την αρχή της συνολικότητας και τα κέντρα ενδιαφέροντος.  Πιστεύει ότι αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα ως σύνολα, ως ολότητες, γι’ αυτό και η μάθηση πρέπει να ακολουθεί συνολικές ενέργειες και όχι αναλυτικές  Πιστεύει επίσης ότι η δραστηριότητα του παιδιού στηρίζεται σε 4 κέντρα: α) στην ανάγκη για εξεύρεση τροφής, β) να πολεμήσουμε τις καιρικές συνθήκες, γ) να ασκηθούμε εναντίον εχθρών και κινδύνων, δ) για δράση και εργασία. Σε αυτό το χώρο μπορούν να αναπτυχθούν όλες οι γνώσεις, κρίσεις και διερευνήσεις της διδασκαλίας σε όλα τα μαθήματα.  Θεωρητική του βάση η φράση «το σχολείο από τη ζωή για τη ζωή», δηλαδή όχι μόνο μετάδοση γνώσεων, αλλά να βοηθήσει το παιδί να ζήσει τη ζωή του. Έδωσε έμφαση στις συσχετίσεις της μεθόδου με την εξέλιξη και το κοινωνικό περιβάλλον. 22

DREIKURS  Τονίζει την αλληλεπιδραστική σχέση δασκάλου – μαθητή.  Αντιτίθεται στην τιμωρία και στη μείωση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.  Οι μαθητές διαμορφώνουν αρνητική συμπεριφορά γιατί θέτουν λάθος στόχους. Θέλουν να δείξουν ότι ανήκουν κάπου.  Πρέπει να βοηθήσουμε τα παιδιά να αναζητήσουν τα εσωτερικά αίτια της αρνητικής συμπεριφοράς.  Προτείνει την αποφυγή του ανταγωνισμού.  Προτείνει τη χρήση του μοντέλου των λογικών συνεπειών. 23

ROGERS  Ο εκπαιδευτικός ως Σύμβουλος – Λαμβάνει υπόψη όχι μόνο τις γνωστικές, αλλά και τις κοινωνικές και συναισθηματικές ανάγκες του μαθητή.  Δίνει ιδιαίτερη σημασία στην ανάπτυξη ενός σχολικού περιβάλλοντος που θα σέβεται τις ανάγκες του μαθητή – προτείνει μικρές ομάδες κοινών ενδιαφερόντων.  Ο ρόλος του δασκάλου καθαρά διευκολυντικός.  Πιστεύει ότι το άτομο μαθαίνει μόνον όταν κατανοήσει την αναγκαιότητα της μάθησης. Δεν πρέπει να υπάρχει απειλή, διότι το άτομο είναι πιο άκαμπτο.  Η αυτοαξιολόγηση του μαθητή και η εκμάθηση των διαδικασιών μάθησης διευκολύνουν την ουσιώδη μάθηση.  Ενσυναίσθηση – εμπαθητική ακρόαση. 24

KERSCHENSTEINER  Kerschensteiner: έγινε γνωστός για την εισαγωγή της εργασίας στο σχολείο.  Σε αντίθεση με τον Herbart.  Στην Ελλάδα το παρουσίασαν ο Δελμούζος (με σύνδεση με βάση την Νέα Αγωγή και τα ενδιαφέροντα των παιδιών) και ο Εξαρχόπουλος (ως μια ιστορικοφιλολογική πραγματεία).  Με τα αξιώματα της θεωρίας του αποκαλύπτει πως η νέα αγωγή κινούνταν ανάμεσα στο αδιέξοδο της σχέσης ατόμου – κοινωνίας ως ηθικό ή ηθικολογικό πρόβλημα και όχι ως πρόβλημα με κοινωνικές διαστάσεις. 25

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ  Η σύγχρονη παιδαγωγική βλέπει τις τροποποιήσεις της συμπεριφοράς ως συνάρτηση των προσώπων ενήλικα και μαθητή και περιβάλλοντος. Δίνει σημασία στα αποτελέσματα ερευνών.  Το πιο αδύναμο σημείο της νέας παιδαγωγικής ήταν ότι δεν μπόρεσε να ξεπεράσει το ιδεώδες του ατόμου και να δει την αλληλουχία ανάμεσα στο άτομο και την κοινωνική ομάδα. 26

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ  Reble, Α. (2005). Ιστορία της παιδαγωγικής, Εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα.  Παυλίδης, Π. (2008). Θεμελίωση της παιδείας στη φιλοσοφική σκέψη, Εκδόσεις Τμήμα εκδόσεων ΑΠΘ.  Πελεγρίνης, Θ. (2006). Αρχές Φιλοσοφίας, Εκδόσεις ΟΕΔΒ.  Σακελλαρίου, Κ. & Μπεκιάρη, Α. (2001). Εισαγωγή στην επιστήμη της αγωγής. Αθήνα, Εκδόσεις Leader Books.  Ρήγας, Α. (2000). Σύγχρονα ρεύματα στην επιστήμη της αγωγής, τ. Α΄. Αθήνα.  Παπάς, Α. (1994). Σύγχρονη θεωρία και πράξη της αγωγής, τ. Α΄ & Β΄. Αθήνα, Εκδόσεις Δελφοί.  Ξωχέλλης, Π. (1997). Εισαγωγή στην παιδαγωγική. Θεμελιώδη προβλήματα της παιδαγωγικής επιστήμης. Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις Κυριακίδη. 27

Τέλος Ενότητας ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ