Από τα παράλληλα κείμενα στα αναγνωστικά δίκτυα Ευ. Φρυδάκη Καθηγήτρια Παιδαγωγικής

Ως αναγνωστικά δίκτυα εννοούμε α) τη συνεξέταση κειμένων, όχι πλέον με τη μορφή παράλληλων χωρίων, που αποβλέπουν στην πληρέστερη ερμηνεία του αρχικού, αλλά με τη μορφή συστημάτων κειμένων, που αρθρώνονται περί έναν κοινό άξονα και εξετάζονται εξαρχής μαζί, β) τις κοινότητες μελέτης ολόκληρων έργων σε πλαίσιο που ορίζεται από τα ενδιαφέροντα των μαθητών .

Ως αναγνωστικά δίκτυα εννοούμε Ένα διαφορετικό λειτουργικό πλαίσιο για τη διαδικασία της ανάγνωσης, με δυνατότητες για διευρυμένη και διαφοροποιημένη αναγνωστική εμπειρία & για επικοινωνία των μαθητών ως μελών μιας αναγνωστικής κοινότητας  συγκρότηση & διαπραγμάτευση ερμηνειών, παραγωγή λόγου, φιλαναγνωσία

Θεωρητικές αναφορές 1/ Αυτή η αντίληψη για την ανάγνωση αντιστοιχεί, σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απ’ ό,τι η ερμηνευτική αντίληψη, σε μια στάση χρήσης ή πρακτικής των κειμένων. Βέβαια, όπως επισημαίνει και ο Eco (1993: [1990] 49- 50), η χρήση όσο και η ερμηνεία είναι αφηρημένα πρότυπα: «Κάθε ανάγνωση προκύπτει πάντα από τη σύμμειξη των δύο αυτών στάσεων. Συμβαίνει μερικές φορές, ένα παιχνίδι που ξεκίνησε ως χρήση να καταλήγει να παράγει διαυγή και δημιουργική ερμηνεία –και αντιστρόφως»

Θεωρητικές αναφορές 2/ Η αρχή της διαλογικότητας του Bakhtin: οι ποικίλοι τρόποι με τους οποίους δύο ή περισσότερες φωνές έρχονται σε επαφή & δίνουν νόημα στην επικοινωνία τους. «Τα έργα με σύνθετη δομή [...] είναι από τη φύση τους μονάδες λεκτικής ανταλλαγής. Το έργο, σαν πανομοιότυπο του διαλόγου, σκοπεύει σε μια απάντηση στο άλλο (ή στα άλλα)» (Bakhtine 1984: 282). Ακόμη και τη λογοτεχνική ιστορία ο Bakhtine την αντιλαμ- βάνεται ως διάλογο –ή και διαμάχη– των ειδών. Θεωρεί τα είδη ως πρωταγωνιστές των πεπρωμένων της λογοτεχνίας, ενώ τις τάσεις και τις σχολές ως «πρόσωπα» δεύτερης κατηγορίας.

Θεωρητικές αναφορές 3/ Η πολιτισμική θεωρία (πολιτισμικές σπουδές) «Θα όριζα την πολιτισμική θεωρία» ως μελέτη των σχέσεων που διέπουν τα στοιχεία ενός τρόπου ζωής. Ανάλυση της κουλτούρας είναι η προσπάθεια να ανακαλυφθεί η ποιότητα του πλέγματος των σχέσεων» (Williams 1994: 137-144). Σκοπός του μαθ. Της Λογ.: «Η κριτική αγωγή στον σύγχρονο πολιτισμό (συνειδητοποίηση, διερεύνηση & κριτική κατανόηση του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την εμπειρία μας και συγκροτούμε την ταυτότητά μας» και: «… συμβολική ενδυνάμωση της ταυτότητάς τους, ώστε να γίνουν ενεργοί πολίτες και παραγωγοί πολιτισμού». (ΠΣ, 2011: 113).

Η τρέχουσα πραγματικότητα Η θεματική οργάνωση στο ΠΣ του 2011 (Γυμνάσιο, Α΄Λυκείου) Α΄τάξη Γυμνασίου: Σχολική ζωή, Εικόνες της Ελλάδας στην ποίηση, φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον. Β΄τάξη Γ: Πορτρέτα εφήβων, Ετερότητα στη Λογοτεχνία, Θέατρο. Γ΄τάξη Γ: Στάσεις ζωής σε ποιητικά κείμενα, Χιούμορ & Σάτιρα, Άτομο και Κοινωνία. Το Πρόγραμμα Εκπαίδευσης Μουσουλμανοπαίδων που πραγματοποιήθηκε στη Θράκη (2012-2015) από την ίδια επιστημονική ομάδα που συνέταξε το ΠΣ του 2011.

Πρόγρ. Εκπ. Μουσουλ/παίδων Διδακτικές ενότητες (Α΄ Γυμν: «Λόγος & Εικόνα: τα κόμικς»/ «Ποίηση & τραγούδι»/ «Το παιχνίδι στη λογοτεχνία», Β΄ Γυμν: «Το ταξίδι: εμπειρία ζωής & εμπειρία ανάγνωσης»/ «Η περιπέτεια της ενηλικίωσης»/ «Εικόνα & λόγος: το οπτικοακουστικό αφήγημα». Κάθε ενότητα αναπτύσσεται σε τρεις φάσεις: 1η: Ευαισθητοποίηση & εισαγωγή των μθ στο θέμα της ενότητας 2η: Διδασκαλία & μελέτη των κειμένων 3η: Παραγωγή λόγου από τους ίδιους τους μαθητές. Ευελιξία στην επιλογή των κειμένων Ομαδοσυνεργατική διδ/λία, projects, δραματοποίηση Αξιοποίηση και άλλων μορφών τέχνης που ενίσχυαν την πολυτροπικότητα στην έκφραση των μαθητών.

Η έρευνα: Ο σχεδιασμός Κέντρο εξακτίνωσης των αναγνώσεων υπήρξε το κείμενο του Γ. Σεφέρη Επί Ασπαλάθων… Προηγήθηκε ερμηνευτική προσέγγιση. Στη συνέχεια, η ερώτηση: Μετά τη διδασκαλία αυτή, νιώσατε την ανάγκη να διαβάσετε …(σημειώστε δύο μόνο από τις προτεινόμενες απαντήσεις): (α) και άλλα κείμενα του Σεφέρη …, (β) κείμενα, άλλων συγγραφέων για την ίδια περίοδο …, (γ) να διαβάσετε Ιστορία …, (δ) κείμενα παρόμοιας λογοτεχνικής ποιότητας …, (ε) να διαβάσετε κάτι πιο σύγχρονο ή πλησιέστερο προς τα δικά σας ενδιαφέροντα …, (στ) δεν σας δημιουργήθηκε καμία επιθυμία να διαβάσετε οτιδήποτε …

Η έρευνα: η συνέχεια Η πλειοψηφία κινήθηκε ανάμεσα στα (α), (β) και (γ). Προτάθηκε να συγκροτηθούν ομάδες και: (α) Όσοι επέλεξαν την ανάγνωση άλλων κειμένων του Σεφέρη, να διαβάσουν τα ποιήματα του Πάνω σ’ έναν ξένο στίχο, Ο βασιλιάς της Ασίνης και Ελένη, με στόχο να διακρίνουν τα κοινά γνωρίσματα που έχουν μεταξύ τους ως προς τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουν το παρελθόν. (β) Όσοι εκδήλωσαν την ανάγκη να διαβάσουν κείμενα άλλων συγγραφέων για την ίδια περίοδο, να μελετήσουν τις συλλογές διηγημάτων του Μάριου Χάκκα, Τυφεκιοφόρος του εχθρού (19722) και Ο μπιντές και άλλες ιστορίες (19722).

Η έρευνα/ η συνέχεια (β) Έγινε η υπόδειξη να αναγνωρίσουν μέσα στις συλλογές τα διηγήματα εκείνα που αναφέρονται στην ίδια ιστορική περίοδο με το Επί ασπαλάθων…, να διακρίνουν πρόσωπα και στάσεις απέναντι στη δικτατορία, αλλά και τα ανοίκεια λογοτεχνικά τεχνάσματα και τις αισθητικές συνέπειές τους. (γ) Σε όσους δήλωσαν ότι θα προτιμούσαν να μελετήσουν την ιστορική περίοδο, προτάθηκε το αφιέρωμα του περιοδικού Η λέξη (1987, τχ.: 63-64), με τίτλο «Διανοούμενοι και δικτατορία». Τους ζητήθηκε να μελετήσουν έξι συγκεκριμένα κείμενα, να κατηγοριοποιήσουν τις στάσεις που διέκριναν καθώς και τις αυτοερμηνείες των εμπλεκομένων, και να διατυπώσουν τις δικές τους απόψεις για την προσδοκώμενη στάση των διανοούμενων αλλά και όλων των πολιτών σε συνθήκες πολιτικής, κοινωνικής, πνευματικής βίας (ή χειραγώγησης).

Η έρευνα/ τα αποτελέσματα Οι εργασίες του κάθε δικτύου λειτούργησαν συμπλη-ρωματικά μεταξύ τους. Κατά την παρουσίαση, έγιναν πολλές ερωτήσεις και παρατηρήσεις προς όλους από μέλη άλλων δικτύων, αλλά υπήρξε και ενδιαφέρον για ανταλλαγή υλικού. Στο τέλος της διαδικασίας, όλα τα μέλη των αναγνωστικών ομάδων (α) και (β), και περισσότερα από τους μισά μέλη της (γ) είχαν προμηθευτεί τα Ποιήματα του Γ. Σεφέρη, μια τουλάχιστον συλλογή διηγημάτων του Μ. Χάκκα και απέκτησαν τη συνήθεια να ανατρέχουν και σε αφιερώματα λογοτεχνικών και εκπαιδευτικών περιοδικών.

Διαφορές των δικτύων από την κλασική θεματική διαπραγμάτευση α) Τα κείμενα στα δίκτυα α) συνδέονται με την υπάρχουσα αναγνωστική εμπειρία ή τις αναγνωστικές κλίσεις των μαθητών, για να τη/τις διευρύνουν ή να την/ τις επαναπροσδιορίσουν. β) διαλέγονται μεταξύ τους, είτε απαντώντας διαφορετικά σε ένα κοινό (ρητό ή άρρητο) ερώτημα είτε θέτοντας συναφή ερωτήματα. γ) … επιλέγονται έτσι, ώστε να προσφέρουν μια ποικιλία οπτικών για το ίδιο θέμα και δεν περιορίζονται –όσο είναι δυνατόν– στον εγχώριο ή ευρωπαϊκό λογοτεχνικό κανόνα.

Διαφορές των δικτύων από την κλασική θεματική διαπραγμάτευση γ) προσεγγίζονται όχι μόνο βιωματικά αλλά και από-στασιοποιημένα/κριτικά. Οι μαθητές καλούνται να επιλέξουν τις οπτικές που συμμερίζονται αλλά και να αναγνωρίσουν στοιχεία κατασκευής που κάνουν τις οπτικές αυτές πιο ευπρόσδεκτες. δ) Μεγάλη σημασία έχουν, επίσης, η ειδολογική ποικιλία και ο τόνος των κειμένων. ε) Το όλο εγχείρημα δεν περιορίζεται στη συνεξέταση των κειμένων και στην καταγραφή των διαφορετικών οπτικών, αλλά προεκτείνεται σε ποικίλες δημιουργικές δραστηριότητες, ατομικές ή ομαδικές (ανθολόγια, επανεγγραφή κειμένων από διαφορετική οπτική γωνία, δραματοποιήσεις κ.λπ.).