Химияның негізгі түсініктері мен заңдары МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И. СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Қолданбалы Химия (кафедрасы) ___________________________Химия_______________________________ (пәні) Химияның негізгі түсініктері мен заңдары №_1__ Дәріс 1 академиялық сағат Наурызбаева Шалхар Кахармановна (оқытушының аты-жөні) shalkar65@ mail.ru (оқытушының электронды поштасы)

ДӘРІС ЖОСПАРЫ 1. Химия пәні ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И. СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ ДӘРІС ЖОСПАРЫ 1. Химия пәні 2.Химияның негізгі түсініктері 3. Химияның негізгі заңдары ГЛОССАРИЙ: 1. Атом – элементтің химиялық қасиеттерін сақтап тұратын ең кіші бөлшегі. 2. Молекула - заттың химиялық құрамын сақтап тұратын, құрамына бір немесе бірнеше атомдар кіретін ең кіші бөлшегі. 3. Моль – құрамында Авагадро санына тең құрылымдық бірліктері болатын зат мөлшері. 4. Химиялық элемент – ядро зарядтары бірдей атомдардың түрі.

1. Химия пәні нені зерттейді ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И. СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ 1. Химия пәні нені зерттейді Химия дегеніміз – заттардың құрамын, құрылысын, олардың бір түрден екінші түрге айналуын және осы айналу кезінде байқалатын құбылыстарды зерттейтін ғылым. Химия негізінен элементтерді және олардың қосылыстарын зерттейді. Барлық элементтер (көміртегінен басқасы) мен олардың қосылыстарын зерттейтін химияны бейорганикалық химия дейді. Бейорганикалық немесе анорганикалық қосылыстар 300 мыңнан асады. Тек көміртегі қосылыстарының құрылысын, құрамын, оларға байланысты реакциялар мен құбылыстарды зерттейтін химия органикалық химия деп аталынады. Органикалық қосылыстар 4 миллионнан асады.

Зат – белгілі бір массасы бар болатын бөлшектердің (атом, молекула, электрон және т.б.) тұрақты жиыны болып табылады. Өріс дегеніміз – тұрақты массасы болмайтын кванттардың гравитациялық немесе электромагниттік ағыны.

Химияның негізгі міндеттеріне халық шаруашылығына қажетті сапалы өнімдер алу, өндіріс қарқынын арттыру, қалдықсыз заттар өндіру және т.б. жатады.

Химиялық синтез Химиялық синтез әдісін пайдаланып табиғи пайдалы қазбалармен бірге кездесетін қосалқы газдардан органикалық және бейорганикалық химия өнімдерін өндіреді.

Химиялық реакциялар Химиялық реакцияларды пайдаланып, дәрі-дәрмектер, тау-кен жұмысына қажетті қопарғыш заттар өндіреді.

Бір ғана мұнайдың өзінен 20 мыңнан астам, ал таскөмірден одан да көп органикалық және минералдық заттар алынады. Химия жетістіктерін пайдаланып қазіргі химия өнеркәсібі 50 мыңнан астам халық тұтынатын өнімдер өндіреді.

Мұнайдың кірісінің жылдық көрсеткіштері

2. Химияның негізгі түсініктері ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И. СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ 2. Химияның негізгі түсініктері Атом, молекула, химиялық элемент, салыстырмалы атомдық және молекулалық массалар, моль, молярлық масса,эквивалент. Атомдар мен молекулалардың абсолютті массасы өте аз шама: mа(Н)=1,674*10-24г, mа(С)=1,993*10-23г, mм(Н2О)=2,99*10-23г. бөлігі алынған. 1,66-10-24 г тең. Мұндай шамалармен есептеулер өте күрделі, ыңғайсыз. 1961 жылдан бастап а.м.б. ретінде көміртегі 12 изотобының атомы массасының 1/12 бөлігі алынған.

Моль. Молярлық масса. Авагадро тұрақтысы. СИ –жүйесінде моль зат мөлшерінің өлшем бірлігі,белгіленуі ν(Са)=1,2 моль. Моль дегеніміз – көміртегі изотобында 12 г қанша атом болса, сонша құрылымдық бөлшектер (молекула, атом, иондар) болатын заттың мөлшері. 12г-да 6,02*1023 құрылымдық бөлшектер болатыны анықталған. Авагадро тұрақтысы деген осы шама: Молярлық масса заттың молінің массасы,өлшем бірлігі г/моль. M(КOH)= 56 г/моль Заттың мөлшерімен молярлық массасы массамен төмендегідей қатынаста болады: немесе m=*M

3. Химияның негізгі заңдары. 1. Массаның және энергияның сақталу заңын 1748 жылы М.В.Ломоносов тұжырымдаған: Химиялық реакцияға қатысушы заттардың массасы өзгермейді. 1905 жылы Эйнштейн энергиямен массаның өзара байланысын, тәуелділігін көрсеткен. E=m*c , c=3*108м/с Атом молекулалық теория тұрғысынан қарағанда тұрақты массаға ие атомдар жойылмайды, жоқтан пайда болмайды. 2. Құрам тұрақтылық заңын 1808 жылдары француз ғалымы Пруст тұжырымдаған: кез-келген таза заттың алыну жолдарына қарамастан, сапалық және сандық құрамы тұрақты болады. 3. Еселік қатынас заңын 1803 жылдары ағылшын ғалымы Дальтон ашқан, газ-бу күйіндіге, қосылыстарға тән заңдылық. Егер екі элемент бір-бірімен бірнеше молекулалық қосылыс түзетін болса, онда бір элементтің белгілі бір тұрақты массасына кееелетін екінші элементтің массаларының өзара қатынысы кіші бүтін сандардың қатынасындай болады

4. Эквиваленттер заңын 1791 жылы Рихтер ашқан. Мысалы: элементтің молярлық массасының оның валенттілігіне қатынасымен анықталынады. Су молекуласында Al2O3 молекуласында Эквивалент заңы: Әрекеттесуші заттардың массасы, қатынасы олардың эквиваленттерінің молярлық массасының қатынасындай болады.

5.Авагадро заңы. 1811ж. кез-келген газдың бірдей көлемінде бірдей жағдайда молекулалар саны тең (бірдей) болады. Кез-келген газ немесе бу күйіндегі заттың 1 моль қалыпты жағдайда 22,4л көлем алады. Бұл көлемді – молярлық көлем деп, Vm – деп белгілейді, өлшемі – л/моль, см3/моль: Vm=22,4 л/моль Бірдей көлемдегі, бірдей молекула саны болатын кез-келген газдардың массасының қатынасы, олардың молярлық массасының қатынасындай болады:

Есеп. 80 г СаС03-ның мөлшері қандай болады? Шешуі: Mr(СаСО3)=40 +12+3*16=100 М(СаСО3)=100г/моль n=m/M формуласы бойынша n=80г/100г/моль=0.8 моль екенін табамыз. Сонымен 80 г СаС03-ның мөлшері 0.8 моль болады.

3. Химияның негізгі заңдары қандай? ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И. СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Сұрақтар: 1. Химия пәні нені зерттейді 2. Химияның негізгі түсініктері дегеніміз не? 3. Химияның негізгі заңдары қандай?

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И. СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Әдебиеттер және интернет қорларына сілтемелер: 1. Аханбаев К.Жалпы анорганикалық химия, Алматы, 1999ж, -558б. 2. 1. Бірімжанов Б, Нұрахметов Н, Жалпы химия, Алматы, Ана тілі, 1992ж. – 624б. 3. _ Аханбаев К.Жалпы химия есептері мен жаттығулары. Алматы, 1986ж. 74б.