Εισαγωγή στη Βυζαντινή Φιλολογία Πρώιμη περίοδος Αγιολογία

Ένας νεολογισμός : ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑ ή ΑΓΙΟΛΟΓΙΑ ἅγιος + γραφή ή ἅγιος + λόγος ἁγιόγραφον = έργο θεϊκής έμπνευσης, παρόμοιο με την Αγία Γραφή μαρτυρολόγιον

Αγιολογία: Νέο είδος λογοτεχνίας Ορισμός (Η. Delehaye): «κάθε γραπτό κείμενο που εμπνέεται από την τιμή και την πίστη προς τους αγίους και προορίζεται για την ενδυνάμωσή της λατρείας τους» Λογοτεχνικά κείμενα με κεντρικό θέμα τους αγίους και τη λατρεία τους. Περιγράφουν βίους, πράξεις και μαρτύρια αγίων, θαύματα που επιτέλεσαν, επεισόδια που αφορούν στη λατρεία τους (ανακομιδές λειψάνων και καθιερώσεις ναών). Πεζά (ελάχιστα έμμετρα), αφηγηματικά, εκτενή ή ευσύνοπτα. Πολυμορφία σε γλωσσικό, υφολογικό και λογοτεχνικό επίπεδο εξαιτίας της μεγάλης χρονικής και θεματολογικής έκτασης της αγιογραφικής παραγωγής στο Bυζάντιο.

Ειδικές κατηγορίες αγιολογικών κειμένων α. ψυχωφελείς ιστορίες ή αγιολογικά μυθιστορήματα: οι πρωταγωνιστές τους είναι επώνυμοι ή ανώνυμοι άγιοι άνθρωποι αλλά δεν γράφτηκαν για να ενισχυθεί η πίστη σε αυτούς και δεν προϋποθέτουν έναν συγκεκριμένο τόπο λατρείας β. πολλά αγιολογικά κείμενα γράφτηκαν για να εξυπηρετήσουν άλλους σκοπούς (π.χ. ένα θεολογικό επιχείρημα, ρητορική επίδειξη του συγγραφέα τους).

Γέννηση στην ύστερη αρχαιότητα (= πρωτοβυζαντινή, πρώιμη βυζαντινή περίοδος) Άνοδος και επικράτηση χριστιανισμού Συμβίωση & σύγκρουση με την εθνική θρησκεία Αντιπαράθεση μέσα στους κόλπους των χριστιανών: αιρέσεις-θεολογικές διαμάχες Εμφάνιση και εξάπλωση του μοναχισμού (ασκητικού & κοινοβιακού) Αντίθεση μεταξύ «πόλης» & «ερήμου»

Απαρχές της Αγιολογίας- Διαμόρφωση των βασικών ειδών Αρχή της λογοτεχνίας αυτής στα απόκρυφα κείμενα (ευαγγέλια, πράξεις αποστόλων και αποκαλυπτικά κείμενα) των πρώτων αιώνων (2ος-6ος αιώνας). Αρχικά με τους διωγμούς, έπειτα με τη εμφάνιση του μοναχικού και ασκητικού ιδεώδους, διαμορφώνονται τα πρώτα βασικά είδη: Μαρτύρια, Βίοι, ψυχωφελή διηγήματα, Εγκώμια. Από τον 7ο αι. Συλλογές Θαυμάτων

Μαρτύρια (ή Αθλήσεις) Μάρτυς: Ο χριστιανός που ομολογεί την πίστη του υπομένοντας βασανιστήρια Κείμενα ως επί το πλείστον ανώνυμα που εκθέτουν το μαρτυρικό θάνατο ενός ή περισσοτέρων αγίων Πρωτογενές υλικό: πρακτικά δικών Τυπολογία: Επικός τόνος. Αναφορά τόπου, χρόνου, προσώπων διωγμού, σύλληψης του μάρτυρα, δίκης, καταδίκης, βασανιστηρίων και θανάτου του μάρτυρα. Εμφαση:1. στη διένεξη με τον βασιλιά. 2. στην περιγραφή βασανιστηρίων

Μαρτύριο αγίου Αρέθα και των αδελφών(Acta Sanctorum octobris X,.733)

Βίοι Αγίων στην πρώιμη περίοδο Βίοι Αγίων στην πρώιμη περίοδο Επικράτηση Χριστιανισμού:Νέα ιδεώδη-ασκητικός και μοναχικός τρόπος ζωής Eπιρροές από τη λογοτεχνία της ελληνιστικής και αυτοκρατορικής περιόδου Βιογραφία-μυθιστόρημα-πανηγυρικοί λόγοι Βασικό αφηγηματικό σχήμα: 1. καταγωγή και παιδεία του αγίου, 2. ασκητικοί αγώνες (αναχωρητής, μοναχός σε κοινόβιο, εκκλ. διαμάχες), 3. διδασκαλία, 4. φήμη, 5. θάνατος, 6. υστεροφημία-θαύματα.

Βίος Αντωνίου, πρόλογος

Βίοι Αγίων-Πρώιμη εποχή Μοναστική Βιογραφία (βίοι ασκητών και μοναχών. Παλαιστίνη, Μικρά Ασία, Κύπρος Κωνσταντινούπολη. Κύριλλος Σκυθοπολίτης (6ος αι. Συλλογή Βίων επτά μοναχών). Λεόντιος Νεαπόλεως Κύπρου (7ος αι. Βίος Ιωάννη Ελεήμονος, πατριάρχη Αλεξανδρείας, Βίος Συμεών κατά Χριστόν σαλού). Γεώργιος-Ελεύσιος (7ος αι. Βίος Θεοδώρου Συκεώτη)Συκεές της Γαλατίας στη Δ. Μ.Ασία. Αγιολογικά έργα με τη σφραγίδα του ρεαλισμού και της «ιστορίας».

Βίοι Αγίων-Πρώιμη εποχή Γυναίκες με αμαρτωλό παρελθόν (Βίος Μαρίας της Αιγυπτίας). Μεταμφιέσεις σε άνδρες (αγία Αναστασία πατρικία, αγία Πελαγία-Πελάγιος κ.ά). Σαλοί: Κυκλοφορούν στις πόλεις ως τρελοί-προικισμένοι με το χάρισμα της πρόγνωσης, ενίοτε ασκούν κοινωνική κριτική Στυλίτες-Δενδρίτες-Κλωβίτες: Ακραία άσκηση-πλήρης διάσταση από τα εγκόσμια. Συροπαλαιστινιακή παράδοση

Εγκώμια Έμφαση στο ρητορικό στοιχείο-κείμενα που εκφωνούνταν κατά την ύστερη αρχαιότητα δημόσια Τα βιογραφικά στοιχεία του αγίου δίνονται κατά περίσταση σε ένα κοινό που γνωρίζει την ιστορία του αγίου Έργα κυρίως Πατέρων της Εκκλησίας (Βασίλειος, Γρηγόριος Ναζιανζηνός, Ιωάννης Χρυσόστομος, Ησύχιος Ιεροσολύμων κλπ)

Ψυχωφελείς διηγήσεις Αυτοτελή σύντομα αφηγηματικά κείμενα με ιστορίες, ανεκδοτολογικού χαρακτήρα, αναχωρητών (Γεροντικά, Πατερικά κ.α.) Ακμή του είδους στην πρώιμη περίοδο Άμεση σχέση με την ακμή ασκητισμού στις ανατολικές επαρχίες του Βυζαντίου Ιστορία τῶν μοναχῶν τῆς Αἰγύπτου (γύρω στο 400) Λαυσαϊκή Ιστορία του Παλλαδίου επισκόπου Ελενουπόλεως (γύρω στο 420) Λειμωνάριον (γύρω στο 620)

Χαρακτήρας των έργων αυτών Απλό ύφος, απλή γλώσσα κοντά στην καθομιλουμένη Διήγηση «αυτόπτη μάρτυρα» ή διήγηση εγκιβωτισμένη Διαλογικός χαρακτήρας (γέροντας-μαθητής, ασκητής-συγγραφέας) Ταξιδιωτική («περιηγητική») λογοτεχνία Κοινό: μοναστικό αλλά & ο άνθρωπος της πόλης Εξαίρεση: Φιλόθεος Ἱστορία του Θεοδώρητου Κύρου (έργο γραμμένο σε λόγια γλώσσα)

Θεοδώρητος, Φιλόθεος ιστορία, ΧΧΧ Θεοδώρητος, Φιλόθεος ιστορία, ΧΧΧ.7 : ο σκοπός της συγγραφής αγιολογικών διηγήσεων

Συλλογές Θαυμάτων Συλλογή ιστοριών θαυματουργικής θεραπείας προσώπων κυρίως σε σχέση με συγκεκριμένο προσκύνημα – είδος που άκμασε την ύστερη αρχαιότητα Αναφορές απλές σε θαύματα κάποιου αγίου που μεταπλάθονται λογοτεχνικά από λόγιους συγγραφείς που έχουν συνήθως σχέση με το προσκύνημα Είδος που προσφέρει πολλές πληροφορίες για την καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο

Παλλαδίου, Λαυσαϊκόν(G. J. M. Bartelink, Palladio Παλλαδίου, Λαυσαϊκόν(G.J.M. Bartelink, Palladio. La storia Lausiaca, Verona 1974) Περὶ Δωροθέου (1.)   Παρέδωκε δέ με Δωροθέῳ τινὶ ἀσκητῇ Θηβαίῳ ἑξηκοστὸν ἄγοντι ἔτος ἐν τῷ σπηλαίῳ καὶ κελεύει με πληρῶσαι παρ’ αὐτῷ τρία ἔτη πρὸς δαμασμὸν τῶν παθῶν·ἠπίστατο γὰρ τὸν γέροντα μεγάλῃ σκληραγωγίᾳ συζῶντα·πάλιν ἐπανακάμπτειν πρὸς αὐτὸν ἐντειλάμενος διδασκαλίας ἕνεκεν πνευματικῆς. Μὴ δυνηθεὶς δὲ τρία ἔτη πληρῶσαι,ἀρρωστίᾳ περιπεσών, οὕτως πρὸ τῶν τριῶν ἤρθην παρ’ αὐτοῦ· ἦν γὰρ αὐτοῦ ἡ δίαιτα αὐχμώδης καὶ ξηροτάτη. (2.) Διὰ πάσης μὲν γὰρ τῆς ἡμέρας ἐν τῷ καύματι ἐν τῇ ἐρήμῳ τῇ παρὰ θάλασσαν συνῆγε λίθους, καὶ τούτους ἀεὶ οἰκοδομῶν καὶ κέλλας ποιῶν παρεχώρει τοῖς μὴ δυναμένοις οἰκοδομῆσαι, κατ’ ἔτος τελίσκων κέλλαν μίαν. Ἐμοῦ δέ ποτε εἰρηκότος αὐτῷ· «Τί ποιεῖς, πάτερ, ἐν γήρᾳ τοσούτῳ ἀποκτείνων σοῦ τὸ σωμάτιον ἐν τοῖς καύμασι τούτοις;» ἀπεκρίνατο λέγων· «Ἀποκτείνει με, ἀποκτείνω αὐτό».Ἤσθιε μὲν γὰρ οὐγκίας ἓξ ἄρτου καὶ λεπτο-λαχάνων δέμα, ἔπινε δὲ ὕδατος τὸ ὅσον. Ἐπὶ θεοῦ μάρτυρος οὐκ ἔγνων αὐτὸν ἁπλώσαντα πόδας, οὐ καθευδήσαντα ἐπὶ ψιαθίου, οὐκ ἐπὶ κλίνης· ἀλλὰ διὰ πάσης νυκτὸς καθήμενος ἔπλεκε σειρὰν τὴν ἐκ θαλλῶν φοινίκων εἰς λόγον τροφῆς.  

(3.)  Προσδοκήσας δὲ ὅτι ἐπ’ ἐμοῦ τοῦτο ποιεῖ, ἐφιλοπεύστησα καὶ παρὰ ἄλλων αὐτοῦ μαθητῶν ἀκριβώσας, οἵτινες ἔμενον κατ’ ἰδίαν, ὅτι ἀπὸ νεότητος ταύτην ἔσχε τὴν πολιτείαν, μηδέ ποτε κοιμηθεὶς ἐξεπίτηδες, εἰ μή τι ἐργαζόμενος ἢ ἐσθίων ἐκάμμυσε τὸν  ὀφθαλμὸν κατενεχθεὶς ὕπνῳ, ὥστε πολλάκις καὶ τὸν ψωμὸν ἐκπίπτειν ἐκ τοῦ στόματος αὐτοῦ κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ φαγεῖν ὑπερβολῇ νυσταγμοῦ. Ἀναγκάζοντος δέ μου αὐτόν ποτε μικρὸν ἐπὶ τῆς ψιάθου ἀναπεσεῖν, ὑπολυπούμενος ἔλεγεν· «Ἐὰν πείσῃς τοὺς ἀγγέλους κοιμηθῆναι, πείσεις καὶ τὸν σπουδαῖον».  (4.)  Ἐν τῷ φρέατι αὐτοῦ περὶ ὥραν ἐννάτην ἀπέστειλέ μέ ποτε πληρῶσαι τὸν κάδον εἰς λόγον μεταλήψεως τῆς ὥρας τῆς ἐννάτης. Ἔτυχε δέ με ἀπελθόντα ἀσπίδα ⸢ἐντῷ φρέατι⸣ κάτω ἰδεῖν, καὶ μηκέτι ἀντλῆσαι τὸ ὕδωρ, ἀλλ’ ἀπελθόντα εἰπεῖν αὐτῷ ὅτι·«Ἀπεθάνομεν, ἀββᾶ· ἀσπίδα  γὰρ εἶδον ἐν τῷ φρέατι». Ὁ δὲ ὑπομειδιάσας σεμνὸν ἐπὶ πολύ μοι προσέσχε, καὶ σείσας τὴν κεφαλὴν ἔλεγεν· «Ἐὰν δόξῃ τῷ διαβόλῳ κατὰ πᾶν φρέαρ γενέσθαι ὄφιν ἢ χελώνην καὶ ἐμπίπτειν εἰς τὰς πηγὰς τῶν ὑδάτων, σὺ μένεις μηδέποτε πίνων;» καὶ ἐξελθὼν καὶ δι’ ἑαυτοῦ ἀντλήσας, νῆστις πρῶτος ἀπερρόφησεν εἰπών· «Ὅπου σταυρὸς ἐπιφοιτᾷ οὐκ ἰσχύει κακία τινός».

Συναξάρια Επίτομες βιογραφήσεις αγίων καταχωρι-σμένες με βάση το ημερολογιακό έτος ψυχωφελείς διηγήσεις που συνδέονται με κάποια εορτή Εξάπλωσή τους κυρίως μετά το 10ο αιώνα και τη δημιουργία του Συναξαρίου Κωνσταντινουπόλεως Ανάγνωση του συναξαρίου του αγίου→ στον όρθρο μεταξύ 6ης & 7ης ωδής του κανόνα

Βασική Βιβλιογραφία Acta Sanctorum Bibliotheca Hagiographica Graeca Analecta Bollandiana (περιοδικό) Subsidia Hagiographica (σειρά αγιολογικών μελετών)