ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης ΠΜΣ Διεθνείς και Ευρωπαϊκές Σπουδές Σύγχρονα ζητήματα Διεθνούς Ασφάλειας Καθηγητής : Παναγιώτης Τσάκωνας Ορισμός του περιεχομένου της έννοιας της ασφάλειας σύμφωνα με τις θεωρίες της Διεθνούς Πολιτικής Ομαδική εργασία : Αλεξοπούλου Αγγελική Βασίλαρος Στυλιανός Βασιλοπούλου Ιωάννα Αθήνα 23 Φεβρουαρίου 2018

Τι σημαίνει «ασφάλεια»; Ασαφής έννοια. Δεν υπάρχει συγκεκριμένος και κοινά αποδεκτός ορισμός. Πολλοί μελετητές συμφωνούν πως : «Ασφάλεια είναι η εξάλειψη – απαλοιφή απειλών για τις αξίες της ζωής. Απειλές οι οποίες αν αφεθούν ανεξέλεγκτες μπορεί να επηρεάσουν την επιβίωση στο άμεσο μέλλον». Ο ορισμός αυτός δίνει στην έννοια της ασφάλειας πολιτική διάσταση

Πολιτική διάσταση της ασφάλειας Ερωτήσεις Ποιος αποφασίζει τι σημαίνει ασφάλεια; Ποια θέματα μπορούν να συμπεριληφθούν ως θέματα ασφάλειας; Ποια θα είναι η διαχείριση των θεμάτων αυτών; Πότε ένα θέμα θεωρείται εθνικής ασφάλειας; Τι γίνεται όταν τα θέματα ασφάλειας συγκρούονται;

Απαντήσεις Οι απαντήσεις αλλάζουν με το πέρασμα των χρόνων. Οι απαντήσεις βρίσκονται (εκτός από το πεδίο των Διεθνών Σχέσεων) και σε άλλα επιστημονικά πεδία όπως επιστήμες τεχνολογίας, ψυχολογίας, ιατρικής, βιολογίας, ιστορίας του περιβάλλοντος, εγκληματολογίας κλπ.. Οι απαντήσεις είναι διαφορετικές ανάλογα με τις διαφορετικές θεωρητικές προσεγγίσεις της διεθνούς πολιτικής.

Θεωρίες Διεθνούς Πολιτικής Ρεαλισμός Φιλελευθερισμός Νεορεαλισμός Νεοφιλελευθερισμός Μαρξισμός Κονστρουκτιβισμός

Ρεαλισμός Επικράτησε μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Στηρίζεται σε μια παλαιότερη κλασσική παράδοση σκέψης την οποία εισήγαγαν διαπρεπείς προσωπικότητες όπως : Ο Θουκυδίδης (περί 460 – 406 π.Χ.) Νικολό Μακιαβέλι (1469 1527) Τόμας Χόμπς (1588 – 1679) Ζαν Ζακ Ρουσσώ (1712 -1778)

Ρεαλισμός Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου η κυρίαρχη προσέγγιση του πολιτικού ρεαλισμού συνοψίζεται σε τέσσερις έννοιες που αφορούν : στα κράτη ως πρωταρχικούς συντελεστές ασφάλειας στην διεθνή πολιτική, στη στρατηγική αντιμετώπισης των απειλών και χρήσης της στρατιωτικής δύναμης, στην επιστημονική, αντικειμενική και αυθεντική γνώση διεθνούς πολιτικής στην οποία θα βασιστούν συγκεκριμένες πολιτικές, και στη διατήρηση του status quo ώστε να αποτραπεί οποιαδήποτε ριζοσπαστική ή επαναστατική αλλαγή στη διεθνή κοινότητα.

Ρεαλισμός Τα κράτη επιδιώκουν να επεκτείνουν την δική τους ισχύ ώστε να επιτύχουν την μέγιστη δυνατή ασφάλεια. Αυτό γίνεται στο όνομα του εθνικού συμφέροντος και περιγράφεται ως υψηλή πολιτική. Οι διεθνείς οργανισμοί θεωρούνται απλά σύμμαχοι ενώ οι ΜΚΟ θεωρούνται ασήμαντοι παράγοντες. Η μεγιστοποίηση της ισχύος προκάλεσε το δίλημμα ασφάλειας και αυτό με τη σειρά του, την ισορροπία ισχύος. Ισορροπία ισχύος : Διατήρηση του status quo.

Φιλελευθερισμός Πρώτος εισήγαγε την ιδέα του φιλελευθερισμού ο φιλόσοφος Εμμάνουελ Καντ, ο οποίος τόνισε τη σημασία : του δημοκρατικού πολιτεύματος, του κράτους δικαίου και της ηθικής στην επίτευξη της ειρήνης. Επιπλέον υποστήριξε πως οι νόμοι χαρακτηρίζονται και κατηγοριοποιούνται από την οικουμενικότητα και την καθολική αποδοχή τους.

Φιλελευθερισμός Αν ο ρεαλισμός θεωρείται η επικρατέστερη θεωρία των διεθνών σχέσεων, ο φιλελευθερισμός θεωρείται ίσως η ιστορική του εναλλακτική. Οι φιλελεύθεροι στήριξαν με σθένος τη λογική της ειρηνικής συνεργασίας και της συλλογικής ασφάλειας, και οι ρεαλιστές την αναπόδραστη πολιτική της ισχύος και της προστασίας του εθνικού συμφέροντος. Η δυναμική και η απήχηση των δύο θεωριών οδήγησαν στην διαδοχική επικράτηση και εναλλαγή των δύο προσεγγίσεων ανάλογα με τις συνθήκες που επικρατούσαν σε δεδομένες χρονικές στιγμές.

Φιλελευθερισμός Ιστορικές εναλλαγές με τον ρεαλισμό Η φιλελεύθερη σκέψη επηρέασε την κοινή γνώμη και την ελίτ που χάραζε την πολιτική κυρίως μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η εποχή αυτή αναφέρεται συχνά στον ακαδημαϊκό χώρο των διεθνών σχέσεων ως ιδεαλισμός. Υπήρξε μια σύντομη αναζωπύρωση της φιλελεύθερης αντίληψης στο τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου με τη δημιουργία του Ο.Η.Ε.. Ο Ψυχρός Πόλεμος που ακολούθησε επανέφερε την πολιτική της ισχύος του ρεαλισμού. Ο φιλελευθερισμός επικράτησε των άλλων ιδεών τη δεκαετία του 1990 με τη διακήρυξη της Νέας Παγκόσμιας Τάξης από τους ηγέτες των Δυτικών κρατών . Από τα γεγονότα της 11/9 και μετά παρατηρείται και πάλι μια μεταστροφή προς τις ιδέες του ρεαλισμού.

Ιδεαλισμός Vs Ρεαλισμός Οι πόλεμοι έχουν τη ρίζα τους κυρίως στον ανθρώπινο νου (αντιλήψεις) και σε συγκεκριμένες συνθήκες (καταπίεση, ιμπεριαλισμός). Ο άνθρωπος είναι εγωιστής και άπληστος, και η πολιτική διαμορφώνεται από την ισχύ και τον καταναγκασμό. Οι πόλεμοι δεν είναι εγγενείς στις ανθρώπινες κοινωνίες ούτε εδράζονται σε κάποια ανεξίτηλη επιθετική και καταστροφική φύση του ανθρώπινου είδους – οι άνθρωποι είναι ορθολογικά και ηθικά όντα. Το εθνικό συμφέρον οδηγεί σε ανεξέλεγκτο κυνισμό και ανταγωνισμό, και τα κράτη στοχεύουν μόνο στην επιβίωσή τους και την ασφάλειά τους.

Ιδεαλισμός Vs Ρεαλισμός (Συνέχεια) Η διακρατική βία όχι μόνο είναι ηθικά και νομικά καταδικαστέα αλλά φέρνει και άλλη βία. Η ένοπλη βία είναι και ασύμφορη. Η ορθολογική επιδίωξη του εθνικού συμφέροντος είναι σπάνια όσο και η ανιδιοτέλεια. Σε ένα πλαίσιο αναρχίας, το εθνικό συμφέρον μεταφράζεται σε εγωιστική επιδίωξη στις σχέσεις με άλλα κράτη, και εκδηλώνεται με τρόπο βίαιο και καταστροφικό. Κλειδιά για την ειρήνη: αυτοδιάθεση των λαών, συλλογική ασφάλεια, διεθνές δίκαιο, διεθνές εμπόριο και αποκήρυξη του πολέμου στις διακρατικές σχέσεις. Το εμπόριο καθιστά τη σύγκρουση λιγότερο πιθανή, το διεθνές δίκαιο προωθεί την τάξη και η δημοκρατία είναι ειρηνική. Στη διεθνή κοινωνία η αρμονία συμφερόντων δεν εξυπηρετεί παρά μόνο τα συμφέροντα των ισχυρότερων και των κυρίαρχων ομάδων κρατών και το δικό τους status quo. Η παγκόσμια τάξη διαμορφώνεται από την κατανομή της ισχύος και των δυνατοτήτων των κρατών Πίνακας : Βασικές αρχές του ιδεαλισμού και του κλασσικού ρεαλισμού (Πηγή: Ηρακλείδης, Α. (2000); Heywood, A. (2013)).

Φιλελευθερισμός Γιατί η ειρήνη είναι εφικτή Ρεαλισμός Η διαχρονικότητα του πολέμου Δημοκρατικός τρόπος διακυβέρνησης Πολιτική της ισχύος και συγκρουόμενα εθνικά συμφέροντα Εμπόριο Πολιτική δεν (πρέπει να) διαμεσολαβείται από ηθικές Αρχές Διεθνές δίκαιο και διεθνείς οργανισμοί Άναρχη δομή του διεθνούς συστήματος Αύξηση κοινωνικών επαφών ανάμεσα σε πολίτες διαφορετικών κρατών

Συνοψίζοντας…. Τι είναι ασφάλεια; Μέχρι τώρα παρουσιάστηκαν οι δύο διαφορετικές φιλοσοφικές προσεγγίσεις. Στην πρώτη => η ασφάλεια είναι συνώνυμο με την συγκέντρωση εξουσίας και είναι ένα αγαθό εμπορεύσιμο. Για να έχουμε ασφάλεια θα πρέπει να κατέχουμε χρήματα, όπλα, στρατό κλπ. Δηλαδή ισχύ. Συνεπώς όσο μεγαλύτερη ισχύ, τόσο μεγαλύτερη ασφάλεια. Στην δεύτερη => η ασφάλεια εξαρτάται από την χειραφέτηση, τη δικαιοσύνη και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Άρα η ασφάλεια εξαρτάται περισσότερο από τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων και δεν αποτελεί εμπορεύσιμο αγαθό. Υποστηρικτής της δεύτερης προσέγγισης ο Ούλωφ Πάλμε : «Η διεθνής ασφάλεια θα πρέπει να αποτελεί δέσμευση αμοιβαίας επιβίωσης και όχι απειλή αμοιβαίας εξόντωσης».

Τι θεωρείται θέμα ασφάλειας; Κάθε άνθρωπος μπορεί να έχει τις δικές του απόψεις ως προς το τι θεωρείται θέμα ασφάλειας. Επίσης διαφορετικές συλλογικότητες (άλλες πιο ισχυρές και άλλες λιγότερο) μπορεί να εκφράζουν τις θέσεις τους ως προς το τι θα πρέπει να αποτελεί θέμα ασφάλειας και προτεραιότητα στην αντιμετώπισή του. Που θα πρέπει κανείς να επικεντρωθεί; Στις απόψεις των ισχυρών ή των αδυνάτων ειδικά αν οι απόψεις αυτές είναι αντικρουόμενες;

Το 2004 το High level Panel on Threats, Challenges and Change των Η 1) Οικονομικές και κοινωνικές απειλές συμπεριλαμβανομένης της φτώχειας. 2) Μολυσματικές ασθένειες και περιβαλλοντική υποβάθμιση. 3) Διακρατικές συγκρούσεις. 4) Εσωτερικές – εμφύλιες συγκρούσεις συμπεριλαμβανομένης της γενοκτονίας και άλλες μεγάλης κλίμακας φρικαλεότητες. 5) Πυρηνικά, χημικά, βιολογικά όπλα. 6) Τρομοκρατία και διεθνές οργανωμένο έγκλημα. Δεν κατέστη δυνατό όμως να θέσουν προτεραιότητα σε κάποια από τις παραπάνω κατηγορίες. Τα δυτικά ανεπτυγμένα κράτη θεώρησαν ως προτεραιότητα την τρομοκρατία και τα όπλα μαζικής καταστροφής, ενώ τα αναπτυσσόμενα κράτη θεώρησαν τις ένοπλες συγκρούσεις και τις οικονομικές και κοινωνικές απειλές ως τέτοιες.

Πως μπορεί να επιτευχθεί η ασφάλεια; Όπως είναι προφανές, για να απαντηθεί το τελευταίο ερώτημα θα πρέπει κανείς να έχει καταλήξει σε πειστικές απαντήσεις στα προηγούμενα ερωτήματα. Ενώ τίθεται ένα ακόμη ερώτημα : Ποιο είναι το επίπεδο εκείνο της απειλής που οι δρώντες είναι πρόθυμοι να ανεχθούν πριν λάβουν μέτρα αντιμετώπισής του; Τα γεγονότα του 9/11 μας δείχνουν πως το επίπεδο ανεκτικότητας σχετίζεται και αλλάζει ανάλογα με τις περιστάσεις. Επιπλέον για να κατανοήσει κανείς το πώς μπορεί να επιτευχθεί η ασφάλεια οφείλει να λάβει υπόψη του και τους διάφορους μη κρατικούς παράγοντες όπως είναι οι κοινωνικές οργανώσεις, ανθρωπιστικές ομάδες, ιδιωτικοί φορείς ασφάλειας αλλά και επαναστάτες ή εγκληματικές οργανώσεις κλπ..