Εισαγωγή στη Συγκριτική Πολιτική Εισαγωγή στη Συγκριτική Πολιτική Πολιτικά Κόμματα και Κομματικά Συστήματα Διδάσκων: Μάνος Τσατσάνης

Πολιτικά κόμματα Το «κόμμα» από το ρήμα κόπτω (κόβω) Το «κόμμα» αποδίδει στα ελληνικά τους όρους partito, party, parti, partei που προέρχεται από το λατινικό ρήμα partire=διαιρώ Τα κόμματα τη σύγχρονη εποχή είναι σχεδόν πανταχού παρόντα (εκτός από – πλέον σπανίζουσες - στρατιωτικές δικτατορίες ή τις μοναρχίες του Περσικού κόλπου) Ωστόσο, αποτελούν σχετικά νέο φαινόμενο (από 19ο αιώνα) Συνδέονται με δημοκρατία και επέκταση του κοινοβουλευτισμού 20ος αιώνας: κομματικός ανταγωνισμός σε δημοκρατίες, μονοκομματικά καθεστώτα, εθνικοαπελευθερωτικά κόμματα

Διάκριση «φατριών» και «κομμάτων» Ιστορικά η ιδέα της ύπαρξης των «κομμάτων» συχνά επικρίνεται ως διασπαστική της ενότητας της κοινότητας ενώ συνδέεται με την έννοια της «φατρίας» (faction) π.χ. ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ (μεταξύ πολλών άλλων, όπως ο Τζωρτζ Ουάσιγκτον) σαφέστατα αντίθετος απέναντι στα κόμματα: προωθούν επιμέρους ιδιωτικά συμφέροντα αντί της γενικής βούλησης και του καλού της κοινότητας φατρία (προ-κομματικές οργανώσεις- οιονεί κομματικές ομάδες) Λιγότερο οργανωμένη Συνήθως βραχύβια Χωρίς σταθερή ιδεολογία και σύμβολα ομάδα κόμμα Δομή και σταθερή οργάνωση Εκτέλεση λειτουργιών Σύνδεση με κοινωνία Ευδιάκριτο ιδεολογικό πλαίσιο Giovanni Sartori: «τα κόμματα είναι τμήματα του όλου, οι φατρίες τμήματα ενάντια στο όλο»

Τι είναι τα πολιτικά κόμματα; Πολιτικά κόμματα: εύκολο να τα αναγνωρίσουμε, δύσκολο να τα ορίσουμε Ορισμός Elmer Eric Shattschneider (1942): «Οργανώσεις που επιχειρούν να καταλάβουν την εξουσία» (κριτήριο διαφοροποίησης από ομάδες πίεσης) Άρα τα κόμματα δεν αποτελούν αποκλειστικά νεωτερικό φαινόμενο; Ορισμός Giovanni Sartori (1976): «Κάθε πολιτική ομάδα που συμμετέχει στις εκλογές με επίσημο όνομα και λογότυπο, και η οποία έχει τη δυνατότητα να κατεβάζει υποψηφίους για τα δημόσια αξιώματα» Τα κόμματα που δεν επιδιώκουν ή δεν μπορούν να κατέβουν σε εκλογές; Τα κόμματα σε μη δημοκρατικά κράτη; Ορισμός Leon Epstein (1967): «Σχεδόν καθετί που ονομάζει έτσι τον εαυτό του» (κριτήριο αυτοπροσδιορισμού) Κόμματα που δεν αυτοπροσδιορίζονται ως κόμματα (π.χ. Γκωλικά κόμματα);

Πρωτόλειες «κομματικές» μορφές πολιτικού ανταγωνισμού – Παραδείγματα: Στην κλασική Αθήνα, οι ελεύθεροι πολίτες συχνά δημιουργούσαν σχετικά σταθερές ομάδες ψηφοφόρων γύρω από πολιτικούς ηγέτες (π.χ. Περικλή, Νικία, Αλκιβιάδη, κλπ.) Στην αρχαία Ρώμη (ύστερη ρεπουμπλικανική περίοδος) υπήρχαν οι πολιτικές ομάδες των αριστοκρατικών (optimates) (υπέρ των πατρίκιων, π.χ. Κικέρωνας, Πομπήιος) και των φιλολαϊκών (populares) (υπέρ των πληβείων, π.χ. Ιούλιος Καίσαρας) Κατά τον ύστερο μεσαίωνα, η Ιταλία ήταν διχασμένη ανάμεσα σε δύο πολιτικές μερίδες, τους Γουέλφους και τους Γιβελίνους. Οι Γουέλφοι ήταν υπέρ της εξουσίας του Πάπα, ενώ οι Γιβελίνοι υπέρ του αυτοκράτορα (Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία)

Διαμόρφωση της σύγχρονης έννοιας του όρου «πολιτικό κόμμα»: Μ. Βρετανία Το πολιτικό κόμμα ως μέσο κατάκτησης και διαχείρισης εξουσίας, συνδέεται ιστορικά με τη Μ. Βρετανία. Κόμμα του βασιλιά-μεγαλογαιοκτημόνων (Tories) και του Κοινοβουλίου-αστικής τάξης (Whigs) – από τα τέλη του 17ου αιώνα Μετεξελίχθηκαν στο συντηρητικό και φιλελεύθερο κόμμα αντίστοιχα (19ος αιώνας) Χαλαρή μορφή συνομαδώσεων εντός του κοινοβουλίου που είχε σχετική σταθερότητα, χωρίς ωστόσο κάποια μορφή οργάνωσης Από το τέλος του 18ου αιώνα και μετά άρχισαν να έχουν πιο ξεκάθαρη ιδεολογική ταυτότητα Εμβρυακή μορφή «κομμάτων ελίτ»-«κομμάτων στελεχών» Σχεδόν ανύπαρκτα ερείσματα στην κοινωνία μέχρι τον 19ο αιώνα και την επέκταση του δικαιώματος ψήφου

Διαμόρφωση της σύγχρονης έννοιας του όρου «πολιτικό κόμμα»: ΗΠΑ Μετά την ανεξαρτησία, εμφανίστηκαν 2 κόμματα που διεκδικούσαν την εξουσία που αντιστοιχούσαν στις αντιμαχόμενες ομάδες για το σύνταγμα (φεντεραλιστές/αντιφεντεραλιστές) Οι Φεντεραλιστές και οι Δημοκρατικοί-Ρεπουμπλικάνοι (γνωστοί τότε απλά ως Ρεπουμπλικάνοι) Οι Φεντεραλιστές υποστήριζαν την ενδυνάμωση της εκτελεστικής εξουσίας, τη δημιουργία κεντρικής τράπεζας και τις καλές σχέσεις με τη Μ. Βρετανία (Jay Treaty). Υπηρετούσαν τα συμφέροντα της αστικής τάξης (βιομηχανικό κεφάλαιο) με βάση στήριξης στις βορειοανατολικές πολιτείες Οι (Jeffersonian) Ρεπουμπλικάνοι υποστήριζαν τις εξουσίες των πολιτειών, τις καλές σχέσεις με τη Γαλλία, ήταν κατά της κεντρικής τράπεζας κλπ. Υποστηρίχθηκαν από αγρότες και τους μεγαλογαιοκτήμονες, κυρίως στις νότιες πολιτείες Από το 1796 και μετά, απέκτησαν παρουσία σε όλες τις πολιτείες με πρώιμες μορφές οργάνωσης εκτός του Κογκρέσου (π.χ. ξεχωριστές εφημερίδες, κομματικά caucuses σε τοπικό επίπεδο)

Βασικές λειτουργίες πολιτικών κομμάτων Τα (κυβερνώντα) κόμματα καθοδηγούν την κυβέρνηση (εκτελεστική λειτουργία) Στις δημοκρατικές κοινωνίες, παρέχουν στους πολίτες τη δυνατότητα να επιλέγουν ανάμεσα σε κόμματα με διαφορετικές ηγεσίες, πολιτικές και ιδεολογίες. Εκπλήρωση βασικών αρχών φιλελεύθερης δημοκρατίας μέσω κομματικού ανταγωνισμού Τα κόμματα λειτουργούν ως φορείς για τη συσσωμάτωση των συμφερόντων. Φιλτράρουν αιτήματα και τα μετατρέπουν σε συνολικά πολιτικά προγράμματα. Επιλέγουν, συμπυκνώνουν και συνδυάζουν πολιτικές (κόμματα ως συνασπισμοί ομάδων συμφερόντων) Ζωτικός σύνδεσμος κράτους και κοινωνίας των πολιτών – πολιτική αντιπροσώπευση και νομιμοποίηση του πολιτικού συστήματος Τα κόμματα λειτουργούν ως φορείς πολιτικής στελέχωσης. Αποτελούν το βασικό μηχανισμό για τη προετοιμασία και τη στρατολόγηση του πολιτικού προσωπικού Πολιτική κοινωνικοποίηση και κινητοποίηση

Διαφορετικές πτυχές της κομματικής οργάνωσης στη Δυτική Ευρώπη Κομματική ηγεσία / Το κόμμα στην κυβέρνηση (party in government) Τα ανώτατα στελέχη του κόμματος. Τα ανώτατα στελέχη της εκτελεστικής εξουσίας (υπουργικό συμβούλιο) αποτελούν κατά κανόνα την ηγετική ομάδα του κυβερνώντος κόμματος/κομμάτων (εθνικό επίπεδο). Το κόμμα στο κοινοβούλιο (party in parliament) Οι απλοί βουλευτές της κοινοβουλευτικής ομάδας του κόμματος (εθνικό επίπεδο) Η κεντρική οργάνωση του κόμματος Τα στελέχη στα κεντρικά όργανα του κόμματος (εθνικό επίπεδο) Το κόμμα σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο Κομματικά στελέχη που εκλέγονται σε περιφερειακά συμβούλια, οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης, τοπικές κομματικές οργανώσεις (υπο-εθνικό επίπεδο) Το κόμμα στην Ευρωπαϊκή Ένωση Μέλη του Ευρωπαϊκού κοινοβουλίου (υπερεθνικό επίπεδο)

Τύποι κομματικής οργάνωσης Η ιστορική εξέλιξη του κομματικού φαινομένου έχει δώσει διαφορετικούς τύπους κομματικής οργάνωσης: Κόμματα των ελίτ (elite parties) ή κόμματα στελεχών (cadre parties) Κόμματα μαζών (mass parties) Πολυσυλλεκτικά ή πανσυλλεκτικά κόμματα (catch-all parties) Κόμματα καρτέλ (cartel parties)

Κόμματα των ελίτ Τα κόμματα των ελίτ ή κόμματα στελεχών δημιουργούνται «εκ των έσω» (εντός του κοινοβουλίου) (βιβλιογραφία: Maurice Duverger, 1951) Περίοδος δημιουργίας: 19ος αιώνας Χαλαροί δεσμοί μεταξύ μελών του κοινοβουλίου με κοινά συμφέροντα (γεωγραφικά, οικονομικά, θρησκευτικά, κλπ.). Σταθεροποιούνται με τη διεύρυνση των εκλογικών σωμάτων με στόχο την επικράτηση στις εκλογές, χαμηλή κομματική πειθαρχία Πρώτη οργανωτική μορφή = τοπικές επιτροπές (Caucus) από προσωπικότητες με επιρροή και προύχοντες εκλεγμένους στα πλαίσια μιας τιμοκρατικής ψηφοφορίας (μικρή κλειστή ομάδα διακεκριμένων ατόμων που έχουν επιλεγεί λόγω της κοινωνικής τους επιρροής) Ιδεολογική ασάφεια, προσωποκεντρικά, κυριαρχία εκλογικής-ψηφοθηρικής λειτουργίας, κοινωνικά ετερογενής βάση, εξωτερική χρηματοδότηση Στην Ευρώπη (σε αντίθεση με την Αμερική), η εμφάνιση των κομμάτων μαζών ώθησε πολλά κόμματα στελεχών να κάνουν βήματα προς μία υβριδική μορφή οργάνωσης (π.χ. Συντηρητικό κόμμα στη Μ. Βρετανία)

Κόμματα των μαζών Τα κόμματα των μαζών έχουν εξωκοινοβουλευτική προέλευση, συνήθως προέρχονται από προϋπάρχουσα οργάνωση (π.χ. συνδικάτο, εκκλησία) (βιβλιογραφία: Maurice Duverger, 1951) Περίοδος δημιουργίας: 1880-1960 Συνδετικός κρίκος ανάμεσα στο κράτος και την κοινωνία Ισχυρή κομματική οργάνωση και γραφειοκρατία. Η τοπική κομματική οργάνωση (branch) βασικό δομικό στοιχείο οργάνωσης. Θεωρητικά είναι δομημένα από κάτω προς τα πάνω και η ηγεσία είναι πάντα υπόλογη στη βάση. Μέλη: έντονος ακτιβισμός Οικονομικοί πόροι του κόμματος από συνδρομές των μελών-εσωτερική χρηματοδότηση: Συγκρότηση οργανώσεων με πολλά μέλη με μικρές χρηματικές συνεισφορές καταβαλλόμενες ανά τακτά χρονικά διαστήματα Ιδεολογική σαφήνεια και εκπαίδευση των μελών (ιδεολογική-εκπαιδευτική λειτουργία) Ισχυρή παρουσία του κόμματος στην κοινωνία και στη ζωή των μελών (κοινωνικοποίηση, κινητοποίηση, ψυχαγωγία, κλπ.) Βασικές κομματικές οικογένειες: Σοσιαλιστική, κομμουνιστική, χριστιανοδημοκρατική

Πολυσυλλεκτικά κόμματα Τα πολυσυλλεκτικά (catch-all) κόμματα αναπτύχθηκαν από τα προϋπάρχοντα κόμματα των ελίτ και των μαζών (βιβλιογραφία: Otto Kirchheimer, 1966) Περίοδος δημιουργίας: 1945- Εξασθένιση δεσμών με συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες, επιδίωξη διεύρυνσης εκλογικής βάσης Υποβάθμιση του ρόλου της ιδεολογίας και έμφαση στην ικανότητα διακυβέρνησης των προσώπων (προσωποποίηση της πολιτικής) Αυτονόμηση της ηγεσίας από τα μέλη (οι υποχρεώσεις των μελών αλλά και η επιρροή τους αποδυναμώνεται σημαντικά). Η ηγεσία αξιολογείται με βάση την ικανότητα διακυβέρνησης και εκλογιμότητας Αποδυνάμωση παιδευτικού ρόλου των κομμάτων. Χρήση νέων μέσων μαζικής επικοινωνίας για απευθείας επικοινωνία μεταξύ κομματικής ηγεσίας και εκλογικού σώματος Πηγή εσόδων: διάφορες πηγές, μεταξύ των οποίων κρατική χρηματοδότηση, υποβάθμιση σημασίας χρηματοδότησης από μέλη Παράδειγμα: το SPD μετά το συνέδριο του Bad Godesberg (1959)

Κόμματα καρτέλ Κυρίως, αλλά όχι αποκλειστικά, κυβερνητικά κόμματα. Τα «σημαντικά κόμματα» εντός ενός κομματικού συστήματος (βιβλιογραφία: Richard Katz & Peter Mair, 1995) Περίοδος δημιουργίας: 1970- Αλληλοδιείσδυση κόμματος και κράτους: Το κόμμα αυτονομείται από την κοινωνία και γίνεται μέρος του κράτους Δημιουργία εμποδίων για την είσοδο νέων ανταγωνιστικών κομμάτων (ολιγοπωλιακός κομματικός ανταγωνισμός ) Πλήρης επαγγελματικοποίηση της πολιτικής Πηγή εσόδων: κρατικές επιχορηγήσεις που υποκαθιστούν ολοκληρωτικά τις κομματικές εισφορές Επικοινωνία: προνομιακή πρόσβαση στα μέσα μαζικής ενημέρωσης

Εκλογή προέδρου κόμματος Στα κοινοβουλευτικά συστήματα, συνήθως ο ηγέτης ενός κόμματος διεκδικεί και το αξίωμα του πρωθυπουργού (στη Γερμανία χωριστή επιλογή υποψήφιου για την καγκελαρία, ασυμβίβαστο στο Βέλγιο) Διαφορετικοί τρόποι επιλογής: Κομματικό Συνέδριο Εκλογή από την κοινοβουλευτική ομάδα Άμεση εκλογή με συμμετοχή του συνόλου των μελών του κόμματος (OMOV: One member, one Vote) Νέα μέθοδος «ανοιχτή εκλογή» ( ακολουθώντας τη λογική των αμερικανικών primaries) Παραδείγματα Κοινοβουλευτική ομάδα: Δανία, Ιρλανδία, Ολλανδία, Αυστραλία Από συνέδριο: Γερμανία, Αυστρία, Νορβηγία, Σουηδία και Φιλανδία Από το σύνολο των μελών: Μ. Βρετανία, Βέλγιο Ανοιχτή εκλογή: ΗΠΑ, Ελλάδα (ΠΑΣΟΚ, ΝΔ, Κίνημα Αλλαγής), Ιταλία (PD), Γαλλία (PS, Republicaines) για προεδρική εκλογή

Επιλογή υποψηφίων βουλευτών Σε αντίθεση με τις ΗΠΑ, στην Ευρώπη τα κόμματα ελέγχουν σε μεγάλο βαθμό τις υποψηφιότητες για τις βουλευτικές εκλογές Ωστόσο υπάρχουν αρκετές διαφοροποιήσεις στον βαθμό ελέγχου των υποψηφιοτήτων από την κομματική ηγεσία. Οι κομματικοί εκλέκτορες (selectorate) μπορεί να είναι το σύνολο του εκλογικού σώματος ή των εγγεγραμμένων ψηφοφόρων του κόμματος (ανοιχτό ή κλειστό primary, ΗΠΑ), τα μέλη του κόμματος, το συνέδριο του κόμματος, κομματική επιτροπή από ανώτατα στελέχη ή αποκλειστικά ο ηγέτης Στην Αυστρία, στη Φινλανδία, στην Ολλανδία (Democrats 66), στη Μ. Βρετανία (Labour), στη Γερμανία και στο Βέλγιο οι υποψήφιοι εκλέγονται από τα μέλη, είτε σε εθνικό είτε σε τοπικό επίπεδο (εξαρτάται από το εκλογικό σύστημα) Στις περισσότερες χώρες και κόμματα, υπάρχει ανταγωνισμός μεταξύ της κομματικής ηγεσίας και των τοπικών οργανώσεων, αν και η κομματική ηγεσία είναι αυτή που συνήθως έχει το πάνω χέρι

Διαφορές στα επίπεδα κομματικών μελών στην Ευρώπη από τα τέλη της δεκαετίας του ‘90 Πηγή: I. van Biezen, P. Mair, T. Poguntke (2012)

Αποδυναμώνονται τα πολιτικά κόμματα; Εξαρτάται σε ποια διάσταση του κομματικού φαινομένου εστιάζουμε Στη μελέτη των R.S. Katz και Peter Mair “How parties organize. Change and Adaptation in Party organizations in Western Democracies”(1994) το πολιτικό κόμμα εξετάζεται σε τρεις διαφορετικές διαστάσεις του: το κόμμα στην εξουσία, δηλαδή στο κοινοβούλιο και την κυβέρνηση (party in public office) το κόμμα στο κοινωνικό πεδίο (μέλη, «πιστοί ψηφοφόροι», οργανωμένη παρουσία στην κοινωνία) (party on the ground) το κόμμα ως κεντρική γραφειοκρατία (κεντρικοί θεσμοί του κόμματος, εθνικές εκτελεστικές επιτροπές, κλπ.) (party central office) Τα κόμματα αποδυναμώνονται μόνο σε ό,τι αφορά τη δεύτερη διάσταση (στο κοινωνικό πεδίο)

Κομματικά συστήματα Τι είναι το κομματικό σύστημα; Ορισμός: Το σύνολο των «σημαντικών κομμάτων» που ανταγωνίζονται σε ένα πολιτικό σύστημα σε συνδυασμό με το πλέγμα των διακομματικών σχέσεων (ανταγωνισμού, συνεργασίας, κλπ.) Τα κομματικά συστήματα διακρίνονται κυρίως από τον αριθμό και το σχετικό μέγεθος των σημαντικών κομμάτων Άλλο κριτήριο μπορεί να είναι ο ιδεολογικός χαρακτήρας των κομμάτων και ο τύπος κομματικού ανταγωνισμού (κεντρομόλος ή φυγόκεντρος) (βλ. Giovanni Sartori 1976)

Τύποι κομματικών συστημάτων στις φιλελεύθερες δημοκρατίες Βασικοί τύποι: Σύστημα του κυρίαρχου κόμματος (dominant party system) Δικομματικό σύστημα (two-party system) Πολυκομματικό σύστημα (multiparty system) Τα μονοκομματικά συστήματα (one-party system) και τα συστήματα του ηγεμονικού κόμματος (hegemonic party system) αποτελούν παραλλαγές μονοπωλιακών συστημάτων που εμφανίζονται σε αυταρχικά ή υβριδικά καθεστώτα

Σύστημα του κυρίαρχου κόμματος Το ίδιο κόμμα αποτελεί μόνιμο συστατικό της εκτελεστικής εξουσίας, κυβερνώντας είτε μόνο του είτε ως το μεγάλο κόμμα σε συμμαχικές κυβερνήσεις Η αντιπολίτευση είναι συνήθως διαιρεμένη σε μικρότερα κόμματα Κλασικά παραδείγματα: Σοσιαλδημοκρατικό Εργατικό Κόμμα (SAP) στη Σουηδία (μεγάλο μέρος του 20ου αιώνα), Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο (ANC) στη Νότια Αφρική, Ιταλοί Χριστιανοδημοκράτες (DC) (μέχρι το 1992), Κόμμα του Κογκρέσου στην Ινδία (μετά την ανεξαρτησία), Κόμμα των Φιλελεύθερων Δημοκρατών (LDP) στην Ιαπωνία (μέχρι το 2009) Εξαιρετικά σπάνια τα τελευταία χρόνια – π.χ. το ANC παραμένει στη Ν. Αφρική και το AKP στην Τουρκία Τα κυρίαρχα κόμματα έχουν συχνά θεσμοποιημένες φατρίες/τάσεις (π.χ. LDP, DC)

Κομματικό Σύστημα Ιταλίας 1948-1992 Δομή του Κομματικού Συστήματος στον Άξονα Αριστεράς-Δεξιάς Πιθανοί Κυβερνητικοί Εταίροι Χριστιανο-δημοκράτες (DC) Κοινωνικό Κίνημα (MSI) Σοσιαλ-δημοκράτες (PSDI) Ρεπουμ-πλικάνοι (PRI) Κομμουνιστές (PCI) Σοσιαλιστές (PSI) Φιλελεύθεροι(PLI) Δεξιά Αριστερά

Δικομματικό σύστημα Στα δικομματικά συστήματα υπάρχουν δύο μεγάλα περίπου ισοδύναμα κόμματα που μάχονται για τη πλειοψηφία στο εκλογικό σώμα Μικρότερα κόμματα μπορεί να υπάρχουν, αλλά ασκούν ελάχιστη ή και μηδενική επιρροή στη διαμόρφωση και την υλοποίηση της κυβερνητικής πολιτικής Όπως και το σύστημα του κυρίαρχου κόμματος, γίνεται ολοένα και πιο σπάνιο Παραδείγματα: ΗΠΑ, Αυστραλία, Μάλτα. Αποδυνάμωση δικομματισμού σε Μ. Βρετανία, Ελλάδα, Ισπανία, Νέα Ζηλανδία, Καναδά Το δικομματικό σύστημα σε μεγάλο βαθμό συντηρείται όπου υπάρχει πλειοψηφικό εκλογικό σύστημα (βλ. παράδειγμα Νέας Ζηλανδίας)

Πολυκομματικό σύστημα Στα πολυκομματικά συστήματα υπάρχουν αρκετά κόμματα (συνήθως πάνω από 5) που έχουν εκπροσώπηση στο κοινοβούλιο αλλά και πιθανότητες να κυβερνήσουν λαμβάνοντας μέρος σε κυβερνητικό συνασπισμό Συνήθως εκπροσωπούνται στο κοινοβούλιο αρκετές κομματικές οικογένειες Οι πολυκομματισμοί συνδυάζονται με αναλογικά εκλογικά συστήματα και κυβερνήσεις συνασπισμού (ή μονοκομματικές κυβερνήσεις μειοψηφίας , π.χ. Σουηδία, Νορβηγία) Έμφαση στη συναινετική και όχι πλειοψηφική λογική Πολλές τυπολογίες κομματικών συστημάτων διακρίνουν τους πολυκομματισμούς σε υποκατηγορίες. Παραδείγματα: Μετριοπαθής (π.χ. Αυστρία, Γερμανία, Σκανδιναβικές χώρες) vs. Πολωμένος πολυκομματισμός (Γαλλική Δ’ δημοκρατία, Δημοκρατία της Βαϊμάρης (Sartori, 1976) Σύστημα των «δυόμιση κομμάτων» (π.χ. Γερμανία, Ιρλανδία) vs. περισσότερα από «δυόμιση κόμματα» (Alan Ware, 1996)

Γιατί διαφέρουν τα κομματικά συστήματα; Κοινωνιολογική προσέγγιση: έμφαση σε κοινωνικούς και ιστορικούς παράγοντες Θεωρία διαιρετικών τομών (cleavages) (Seymour Martin Lipset & Stein Rokkan, 1967) Τα κομματικά συστήματα προϊόν ιστορικών κοινωνικών συγκρούσεων που προέκυψαν από: τη δημιουργία των εθνών-κρατών τη βιομηχανική επανάσταση Τέσσερις βασικές διαιρετικές τομές: Κέντρο-περιφέρεια Κράτος-εκκλησία Πόλη-ύπαιθρος Κεφάλαιο-εργασία

1. Κέντρο-Περιφέρεια Συγκρότηση έθνους-κράτους από κυρίαρχη εθνότητα ⇒ αντίσταση των εθνικά, γλωσσικά ή θρησκευτικά διαφοροποιημένων υποκείμενων πληθυσμών Δημιουργία κομμάτων: Περιφερειακά κόμματα με βάση τη γλώσσα, την εθνικότητα, την πολιτισμική ταυτότητα (κόμματα εθνικής ολοκλήρωσης ή ομογενοποίησης και κόμματα που εκπροσωπούν τοπικιστικές ιδιαιτερότητες και μειονότητες) Παραδείγματα: Καναδάς (Bloc Québécois, Parti Québécois) Ισπανία (ERC, CiU, PNV, CC-PNC) Ηνωμένο Βασίλειο (SNP, Sinn Fein, Plaid Cumry) Βέλγιο (Φλαμανδική και γαλλόφωνη κοινότητα)

2. Κράτος-Εκκλησία Εκκοσμικευμένο-κεντρικό κράτος και παντοδύναμη εκκλησία Διαμάχη για τον έλεγχο του εκπαιδευτικού συστήματος (προνομιακό πεδίο της εκκλησίας). Η σύγκρουση εστιάστηκε στο αν ζητήματα εκπαίδευσης και ηθικής θα αποφασίζονταν από το κράτος ή από την εκκλησία Θέματα που άπτονται και των κοινωνικών αξιών και της θρησκευτικής ηθικής, όπως για παράδειγμα η διδασκαλία θρησκευτικών στα σχολεία, οι αμβλώσεις ή τα διαζύγια Σύγκρουση μεταξύ Καθολικής και Προτεσταντικής Ευρώπης (ιστορική προέλευση: Μεταρρύθμιση 16ου αιώνα) Κόμματα: χριστιανοδημοκρατικά κόμματα (κυρίως στις «μικτές» χώρες, πχ Γερμανία, Ολλανδία και σε Καθολικές, πχ. Ιταλία)

3. Πόλη-Ύπαιθρος Αντιθέσεις που απορρέουν από την αγορά των εμπορευμάτων ανάμεσα στη βιομηχανική και αγροτική παραγωγή Διαφοροποίηση του πληθυσμού των πόλεων από εκείνου της υπαίθρου Κόμματα: Αγροτικά κόμματα, δημιουργούνται κυρίως στις περιπτώσεις εκείνες όπου οι οικονομικές διαφορές συνοδεύονται από βαθιές πολιτισμικές διαφορές πόλης-υπαίθρου και ισχυρή προϋπάρχουσα οργάνωση αγροτών (κυρίως στις Σκανδιναβικές χώρες) Αρχή της αντίθεσης Συντηρητικών-Φιλελεύθερων στη Βρετανία (αντιπαράθεση μεταξύ πρωτογενούς και δευτερογενούς τομέα αλλά και δυο αξιακών προσανατολισμών): από την μια πλευρά αναγνώριση του στάτους μέσω της κληρονομικότητας και από την άλλη μέσω της επιτυχίας και της επιχειρηματικότητας Αποδυνάμωση της συγκεκριμένης διαιρετικής τομής με την εμφάνιση και διόγκωση του τριτογενούς τομέα

4. Κεφάλαιο-Εργασία Η σημαντικότερη διαιρετική τομή από τη βιομηχανική επανάσταση Δημιουργία συνδικάτων και κομμάτων με σκοπό τη βελτίωση των αμοιβών, των συνθηκών εργασίας, και των πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων της βιομηχανικής εργατικής τάξης Συγκροτήθηκαν τα εργατικά, σοσιαλιστικά, σοσιαλδημοκρατικά και κομμουνιστικά κόμματα Είναι η μόνη διαιρετική τομή που έχει επιβιώσει στο σύνολο των κρατών της (Δυτικής) Ευρώπης και έχει νοηματοδοτήσει στον 20ο αιώνα τη διάκριση αριστεράς-δεξιάς

Εθνικές διαφοροποιήσεις Η ύπαρξη των άλλων διαιρετικών τομών εξαρτάται από την κατάληξη των ιστορικών κοινωνικών συγκρούσεων σε κάθε κοινωνία Παραδείγματα: Στην Αγγλία, η τομή κράτους-εκκλησίας επιλύθηκε με την ίδρυση μίας εθνικής Εκκλησίας (Αγγλικανική) Στην Αυστρία και στην Ισπανία, οι τομές κράτους-εκκλησίας και κεφαλαίου- εργασίας αλληλεπικαλύφθηκαν: το Χριστιανοδημοκρατικό κόμμα (ÖVP) στην Αυστρία και το Λαϊκό Κόμμα (PP) στην Ισπανία εκπροσωπούν ταυτόχρονα το κεφάλαιο/εργοδότες και τους Καθολικούς ψηφοφόρους Εκεί όπου οι τομές τέμνονται κάθετα (cross-cutting cleavages), ο αριθμός των πολιτικών κομμάτων αυξάνεται (π.χ. Ολλανδία, Βέλγιο, Ιταλία, Γαλλία)

Παγίωση διαιρετικών τομών O Lipset και ο Rokkan είχαν διατυπώσει την περίφημη “freezing hypothesis”: Προς το τέλος της δεκαετίας του ‘60 έγραψαν πως τα κομματικά συστήματα της Δυτικής Ευρώπης «αντανακλούσαν, με λίγες εξαιρέσεις, τις διαιρετικές τομές της δεκαετίας του ’20» Εντόπισαν 4 λόγους: Οι διαιρετικές τομές συνεχίζουν να δομούν ομάδες συμφερόντων και κοινωνικές ταυτότητες Τα εκλογικά σώματα έχουν πλήρως κινητοποιηθεί. Δεν υπάρχει δυνατότητα περαιτέρω επέκτασης του δικαιώματος της ψήφου Τα υπάρχοντα πολιτικά κόμματα καθιερώνουν κανόνες που αναπαράγουν το status quo (π.χ. εκλογικό σύστημα) Οι κομματικοί οργανισμοί μπορούν και λειτουργούν ως μηχανισμοί πολιτικής κοινωνικοποίησης που αναπαράγουν ταυτότητες και διαιρετικές τομές Από τη δεκαετία του ’70 και μετά σε ολοένα και περισσότερες χώρες παρατηρούνται έντονες μεταβολές στα κομματικά συστήματα (εξασθένιση παραδοσιακών διαιρετικών τομών, ανάδυση νέων διαιρέσεων και πολιτικών κομμάτων)

Εκλογική συμμετοχή και μεταβλητότητα στις εδραιωμένες δημοκρατίες Δεκαετία Συχνότητα ιστορικών υψηλών αποχής Συχνότητα ιστορικών υψηλών εκλογικής μεταβλητότητας No. % 1950-1959 6 13.3 5 11.1 1960-1969 1 2.2 2 4.4 1970-1979 7 15.6 1980-1989 4 8.8 1990-1999 18 40.0 15 33.3 2000-2009 17 37.8 12 26.7 Πηγή: Peter Mair, Ruling the Void (2013)