Οι μεταρρυθμίσεις που δεν έγιναν και η κρίση Ημερίδα Τραπέζης της Ελλάδος 13 Μαϊου 2011 Κοινωνικό Κράτος: Οι μεταρρυθμίσεις που δεν έγιναν και η κρίση Αντιγόνη Λυμπεράκη & Πλάτων Τήνιος Πάντειο Πανεπιστήμιο Πανεπιστήμιο Πειραιώς

Περίγραμμα Οι μεταρρυθμίσεις στον χώρο του κοινωνικού κράτους προχώρησαν με αργούς ρυθμούς, παρά την έμφαση που τους απέδιδε η ρητορική. Αποτέλεσμα: ‘Επίσημο’ κοινωνικό κράτος δεν προσαρμόστηκε «κοινωνικές ανάγκες» με γνώμονα το παρελθόν. Διαμορφώθηκε ένα σκιώδες ή ‘άτυπο’ Κοινωνικό κράτος Εξ υπολοίπου και εξ ανάγκης συμπλήρωνε κοινά. Τρία στάδια στο επιχείρημα: Τι προϋπήρχε της κρίσης; Χαρακτηριστικά του σύνθετου κοινωνικού κράτους Και του τυπικού και του άτυπου. Σχέσεις μεταξύ τους Πώς η κρίση μεταβάλλει τα δεδομένα; Πώς η έλλειψη μεταρρυθμίσεων οδήγησε στην κρίση; Πώς την επιδεινώνει; Ποιες νέες ανάγκες – και νέες απαιτήσεις στο άτυπο κοινωνικό κράτος. Τι μπορεί και τι πρέπει να γίνει; Αναδιατύπωση της μεταρρυθμιστικής ατζέντας μπροστά στην νέα πραγματικότητα αλλά και, Αναδιατύπωση της ερευνητικής ατζέντας.

Μέρος Α’ Οι μεταρρυθμίσεις που δεν έγιναν

Ο χαρακτήρας του ‘επίσημου’ κοινωνικού κράτους Δύο κεντρικά αρχικά χαρακτηριστικά: Κατακερματισμός – προνομιακή μεταχείριση ‘εκλεκτών’ – ή απλώς όσων πρόλαβαν Μωσαϊκό ή ‘αρχιπέλαγος προνομίων σε θάλασσα ανεπάρκειας’ Νομικισμός – Διαζύγιο μεταξύ αναγνώρισης δικαιώματος και των χρηματοδοτικών προϋποθέσεων Ρητορική δικαιωμάτων ανοίγει δρόμο για εξίσωση προς τα πάνω Η Αρχική λειτουργία ίσως ήταν δημοσιονομικά ανεκτή. Όσο ακόμη οι δικαιούχοι λίγοι (=«προνόμιο») συγκράτηση κόστους Αδιαφάνεια επιτρέπει την απρόσκοπτη επιδότηση από το κοινωνικό σύνολο. Διαδικασία μεταρρυθμίσεων από το 1990 προχωρά με δόσεις και με την λογική του πολιορκητικού κριού: Διεύρυνση δικαιούχων χωρίς ανάλογη τόνωση εσόδων. Διανομή και όχι αναδιανομή. Εγγυήσεις ή διαβεβαιώσεις διανέμονται σε ευρύτερο και διευρυνόμενο κύκλο ατόμων. Τάσεις γενίκευσης δικαιωμάτων χωρίς περικοπή προνομίων

Το σκιώδες ή άτυπο κοινωνικό κράτος: Πώς και πού προκύπτει; Το σκιώδες κοινωνικό κράτος συμπληρώνει κενά του επίσημου: Σε κατηγορίες λειτουργιών – Φροντίδα παιδιών και ηλικιωμένων, μακροχρόνια ανεργία, κοινωνική ένταξη, (μακρά και δύσκολη μετάβαση από την εκπαίδευση στην εργασία) Σε κατηγορίες κλάδων/ατόμων μη προνομιούχων Λιγότερο προνομιούχα Ταμεία. Συχνές αλλαγές εργασίας κλπ. Στις εισόδους και εξόδους στην αγορά εργασίας Προστασία των εντός δημιουργεί δυσκαμψίες και συνωστισμό ανέργων. Κενά υπάρχουν σε όλο το εύρος της κατανομής εισοδήματος Στο ανώτερο: π.χ. λειτουργία πλαφόν συντάξεων, ιδιωτικές δαπάνες υγείας – δραστηριοποίηση ασφάλισης. Δηλ. σε σημεία όπου στην Ευρώπη δραστηριοποιείται 2ος και 3ος πυλώνας Στο κατώτερο: Το δίχτυ ασφάλειας έχει κενά. Σημεία όπου στην Ευρώπη καλύπτεται από δίχτυ ασφάλειας ή στοχευμένες (means tested) παροχές. Αδιαφάνεια +έλλειψη στοιχείων ⇨ δυσκολία εντοπισμού κενών Κενά κοινωνικής προστασίας δεν σχετίζονται πάντα με οικονομική επιφάνεια. Π.χ. έλλειμμα φροντίδας σχετίζεται με ανεπάρκεια σε κοινωνική δικτύωση.

Χαρακτηριστικά του άτυπου κοινωνικού κράτους: Πώς συντηρείται; Το άτυπο κράτος αντλεί εφεδρείες αλληλεγγύης. Ομόκεντροι διευρυνόμενοι κύκλοι εγγυήσεων/αρωγής. Πρβλ. Christakis & Fowler – Social networks. Πρβλ Economics of Networks Αποτελεσματικά ως 3ο βαθμό (φίλοι φίλων φίλων). Διαφορετικά για βραχυ- και μακρο-χρόνιες ανάγκες Γήρας/αναπηρία – Κοινωνικό δίχτυ ασφάλειας Δυνατότητα προγραμματισμού / Επιτελεί την αποστολή του χάρις σε (συνδυασμό): Συνεκτική οικογένεια. Διαγενεακή αλληλεγγύη αναδιανέμει Παροχές συντάξεων (από επίσημο) συντηρούν νέους άνεργους στο άτυπο. «Hotel Mama» και καθυστέρηση εισόδου στην αγορά εργασίας Μικρή οικογενειακή επιχείρηση / Αγροτική εκμετάλευση Απορρόφηση εργατικού δυναμικού. Χαμηλό κόστος λόγω ευκολίας εισφοροδιαφυγής / εισφοροαποφυγή (ΤΕΒΕ/ΟΓΑ). Διάρθρωση κατανομής περιουσίας Σχετικά ίση –αναδασμός 1920-30, Ιδιοκατοίκηση, αντιπαροχή. Κληρονομιά αστυφιλίας – ενεργές σχέσεις με χωριά προέλευσης Ρόλος γυναικών στην παροχή υπηρεσιών φροντίδας. Μετανάστριες επιτρέπουν έξοδο προς την αγορά εργασίας μετά το 1992.

Μια απειλή ταυτόχρονα Δημοσιονομική και κοινωνική. Μια απειλή ταυτόχρονα Δημοσιονομική και κοινωνική. Υψηλή δαπάνη για συντάξεις + αποκλειστικά κρατική (%ΑΕΠ) Υψηλή φτώχεια/ Υψηλές δαπάνες Πηγή: ΟΟΣΑ, από Τήνιος 2010.

Ενδείξεις άτυπου κοινωνικού κράτους – στοιχεία έρευνας SHARE (άτομα 50+) Ελλάδα: περισσότερη άτυπη + ενεργοποίησή της με ανάγκες Η άτυπη φροντίδα υποκαθιστά τυπική Πηγή: Δεύτερο κύμα 2007 έρευνας SHARE.

Απουσία κράτους – παρουσία ευρύτερης οικογένειας (Στοιχεία SHARE) Στο παρελθόν (SHARELIFE) Κράτος συνολικά απόν. Ποιος ενεργοποιείται για φροντίδα. (w2)   Πηγές εισοδήματος σε διαστήματα εκτός εργασίας SHARELIFE W3 Οικονομική υποστήριξη από σύζυγο / σύντροφο Οικονομική υποστήριξη από την οικογένεια και φίλους Επιδόματα ή παροχές από το κράτος Ελλάδα 56,4 45,6 5,8 Άλλες χώρες 63,6 41,1 42,6 Πώς κάλυψαν διαστήματα μη εργασίας στο σύνολο της ζωής τους; Ελλάδα: Αδέλφια και άλλοι συγγενείς πολύ συχνότεροι

Οι μεταρρυθμίσεις που δεν έγιναν: Διαχείριση κοινωνικών κινδύνων Ένας δομημένος μηχανισμός (αυτο)καταστροφής Συνεχώς διευρυνόμενες εγγυήσεις προς τα άτομα. Ενθάρρυναν εξαργύρωση εγγυήσεων, αλλά Παρέσυραν τον μοναδικό εγγυητή στον υπερδανεισμό και μετά στην χρεοκοπία. ≈ AIG στις ΗΠΑ. (Συγκέντρωνε όλα τα CDS του συστήματος) Στρατηγική δομικών μεταρρυθμίσεων (ΟΟΣΑ) διττή: Απελευθερώνει ατομική / συλλογική ευθύνη για να αναλάβει μεγαλύτερο τμήμα του κινδύνου. Περιορίζει έτσι και τις ‘ριψοκίνδυνες’ συμπεριφορές. Π.χ. διεύρυνση απασχόλησης – παραμονή στην αγορά εργασίας Εστιάζει κρατικές εγγυήσεις εκεί που χρειάζεται. Ιεραρχεί ανάγκες και προσπαθεί να καλύψει τις επείγουσες. Συμβιβάζεται έτσι η κοινωνική ευθύνη με την δημοσιονομική υπευθυνότητα.

Μέρος Β’ Η κρίση και το απαράλλακτο (;) κοινωνικό κράτος

Ενδείξεις δομικής συμβολής στην κρίση: Ανορθολογισμοί λόγω μη μεταρρύθμισης Crowding out κοινωνικών δαπανών; Αναξιοποίητο δυναμικό γυναικών Δείκτης εξάρτησης αν οι Ελληνίδες ξαφνικά δούλευαν όσο οι Γερμανίδες (+1 ΤΕΒΕ) ή οι Δανέζες. (+ ½ IKA) Από το 1990 οι δαπάνες εκτός συντάξεων και υγείας σχεδόν στάσιμες

Γενικευμένες Περικοπές δαπανών Το κοινωνικό κράτος παραμένει μηχανισμός επιλεκτικών εγγυήσεων. Στην κρίση: Συμπιέζει το άτυπο κοινωνικό κράτος. Σταδιακή εξάντληση των κύκλων αλληλεγγύης Διεύρυνση των ‘εξαργυρώσεων’ εγγυήσεων, κυρίως μακροπρόθεσμων ‘Προνομιούχοι’ εξαργυρώνουν κρατικές υποσχέσεις Για να προφυλαχθούν από την κρίση. Για να προλάβουν ενδεχόμενες αλλαγές Διεύρυνση των αναγκών για εγγυήσεις, κυρίως βραχυχρόνιων Κοινωνικό δίχτυ περισσότερο αναγκαίο: Ανεργία, στήριξη εισοδήματος, κοκ «Υστέρηση» - όσο περισσότερο μένεις σε ανάγκη, τόσο δυσκολότερα βγαίνεις. Αρχή διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων –Μνημόνιο Συντάξεις, αγορά εργασίας . Προστασία ‘ώριμων’ + Συντήρηση αβεβαιότητας Γενικευμένες Περικοπές δαπανών Προσκρούουν σε έλλειψη πληροφόρησης/ ιεράρχησης Πρώτη εφαρμογή σε γενικευμένες περικοπές αντί εστιασμένη εξοικονόμηση

Η μακροοικονομική εικόνα: Αυτόματοι αποσταθεροποιητές Στην κεϋνσιανή θεώρηση οι κοινωνικές δαπάνες λειτουργούν σταθεροποιητικά Αυξάνονται στην ύφεση ⇒ αποτελεσματική ζήτηση↑. ΌΜΩΣ, η σημερινή κρίση είναι δημοσιονομική/ κρίση ρευστότητας. ⇒ Αποσταθεροποίηση. Η προσπάθεια διαφύλαξης της ατομικής θέσης οδηγεί σε επιδείνωση του συνολικού προβλήματος. Μικρο-ορθολογισμός ⇒Μακρο- παραλογισμός Εξαργύρωση εγγυήσεων επιταχύνεται και επιτείνει έλλειψη βιωσιμότητας Η αποσταθεροποίηση λειτουργεί προς δύο κατευθύνσεις: Τάσεις επιδείνωσης δημοσιονομικών κυβέρνησης Μείωση εσόδων, αποδόσεων περιουσίας κλπ. Αθρόες συνταξιοδοτήσεις ‘προνομιούχων’. Φόβος απώλειας προνομίων επιταχύνει έξοδο. Πολλές από τις μεταρρυθμίσεις έχουν άμεσο κόστος Συμπίεση ρευστότητας άτυπου κοινωνικού κράτους Αναζήτηση εσόδων για κοινωνική ασφάλιση – αυξάνονται οι απαιτήσεις του επίσημου στο άτυπο κοινωνικό κράτος.

Η κρίση και το άτυπο κοινωνικό κράτος Διευρύνονται οι απαιτήσεις προς το άτυπο κράτος Κενά επίσημου εντοπίζονται στα βραχυχρόνια Κατανομή της ανεργίας (ακόμη και τώρα) κυρίως στους εκτός προστασίας οι οποίοι είχαν ανεπαρκή κάλυψη. Νέοι, γυναίκες, μεγαλύτεροι εργαζόμενοι. Αφού πληρώνονται επιδόματα κατά προτεραιτότητα Πίεση πρωτίστως σε υπηρεσίες σε είδος Αλλά, τα ελλείμματα του επίσημου καλύπτονται κυρίως με αύξηση εσόδων – άρα επιβάρυνση άτυπου. Συμπιέζεται η μικρή επιχείρηση και η άτυπη οικονομία. Έλλειψη ρευστότητας, έλλειμμα ανταγωνιστικότητας. Αγορά στέγης περιορίζει την δυνατότητα άντλησης ρευστότητας Άντληση φόρων και εισφορών, αγροτικών επιδοτήσεων Πάταξη φοροδιαφυγής ισοδυναμεί με φόρο στην εργασία. Πρβλ το μικρό ποσοστό εισφορών στο ΑΕΠ πολύ μικρότερο της θεωρητικής οριακής επιβάρυνσης.

Η κρίση και οι γυναίκες- κίνδυνος αναστροφής κατακτήσεων; Η αύξηση της συμμετοχής γυναικών αποτελεί βασικό ‘αναπτυξιακό απόθεμα’ της Ελλάδας. Αυξήθηκε από το 1992 Όχι λόγω διαρθρωτικών μέτρων συμφιλίωσης, αλλά λόγω της διαθεσιμότητας εργασίας από μετανάστριες Που κάλυψε τις ανάγκες φροντίδας Η κρίση κινδυνεύει να αναστρέψει την πρόοδο: Αρνητικές Ενδείξεις στην διαθεσιμότητα εργασίας φροντίδας Απουσία ευελιξίας στην αγορά εργασίας – λειτουργεί ως LIFO. Επιστροφή παραδοσιακών αντιλήψεων για γυναίκες ως ‘εφεδρικοί εργαζόμενους. Π.χ. Ν3863/10 μειώνει τα όρια ηλικίας για μητέρες, και οδηγεί σε αθρόες συνταξιοδοτήσεις γυναικών στο ΙΚΑ, ΔΕΚΟ και Τράπεζες. Κάθε οριστική έξοδος γυναίκας από την αγορά εργασίας την μεταφέρει από τμήμα της λύσης σε τμήμα του προβλήματος

Κρίση και απασχόληση 2007-2010 (q4) ‘Αποθαρρυμένοι εργαζόμενοι’ κυρίως άνδρες – μείωση απασχόλησης Στις γυναίκες μικρότερη μείωση απασχόλησης, αλλά μεγαλύτερη αύξηση ανεργίας. Χαρακτηριστικά ανεργίας παραμένουν παρά την αύξηση – Νέοι & Γυναίκες Πηγή : Ερευνα Εργατικού Δυναμικού 2007 και 2010

Ανεργία 2007- 2010 και κρίση: Η Αλληλεγγύη οικογένειας αντέχει; (ακόμη); Η απόλυτη αύξηση (σε ποσοστιαίες μονάδες) η ίδια Α/Γ. Νοικοκυριά χωρίς πρόσβαση στην απασχόληση δεν αυξάνονται… H ανεργία είναι ακόμη υπό τον έλεγχο της οικογένειας;; Πηγή: ΕΕΔ, Eurostat.

Ο μηχανισμός επέκτασης της κοινωνικής κρίσης Το άτυπο κοινωνικό κράτος απορροφά τον μέγιστο τμήμα του κοινωνικού αντίκτυπου. Πώς; Αντλούνται εφεδρείες από διευρυνόμενους κύκλους. Αναλόγως του βάθους και της διάρκειας της κρίσης, Εξαντλούνται οι δυνατότητες καθεμιάς εφεδρείας. Παρεμφερής διαδικασία με κρίση ρευστότητας/ μοντέλα χρεοκοπίας. Οσοι και όσες μείνουν για πρώτη φορά ‘ακάλυπτοι’ θα γίνουν ορατοί, αφού εξαντλήσουν τις εφεδρείες τους. Αλλά τότε ίσως να είναι ήδη αργά. (δηλαδή όταν η ανέχεια ξεπεράσει ένα ήδη μεγάλο κατώφλι) Μηχανισμός διευρυνόμενης επέκτασης μελετήθηκε στην Μεγάλη Υφεση στις ΗΠΑ 1929-1933. Αρα: Οι ενδείξεις κρίσης συσσωρεύονται με τον καιρό: Ανάγκες είναι (σχεδόν) στατιστικά αόρατες, αλλά προβλέψιμες Χρονική υστέρηση δειγματοληπτικών ερευνών (>2 χρόνια) Ανεπάρκεια σχεδιασμού ερευνών Απαιτούνται έρευνες τύπου πάνελ – ώστε πραγματικέςαντιδράσεις Ατομα με πραγματικές ανάγκες εκτός ‘εμβέλειας ραντάρ’ Το σύστημα δεν φτιάχτηκε για να τους διακρίνει.

Μπορεί να χρεοκοπήσει (και) το άτυπο κοινωνικό κράτος; Ανησυχίες… Μπορεί να χρεοκοπήσει (και) το άτυπο κοινωνικό κράτος; Ανησυχίες… Η κρίση αυξάνει ουσιαστικές ανάγκες. Το τυπικό ΚΚ σε αυτές προσθέτει την εξαργύρωση προνομίων. …ο επαυξημένος λογαριασμός αποστέλλεται στο άτυπο κράτος. …που απορροφά τις αυξανόμενες πιέσεις αθόρυβα… Όμως, το άτυπο κράτος, πιέζεται από διαρθρωτικούς παράγοντες (συλλογικότητα, ατονία αλληλεγγύης, ΜΜΕ) Κίνδυνος ξαφνικής έκρηξης όταν εξαντληθούν οι εφεδρείες;;

Μέρος Γ’ Τι μπορεί και τι πρέπει να γίνει; Πέντε ρηξικέλευθες προτάσεις

Σχεδιασμός για κοινωνική ανταπόκριση: Τετραγωνισμός του κύκλου, Τώρα! Οι αλλαγές του ‘Μνημονίου’ διατηρούν την σημερινή δομή. ‘Οριζόντιες’ γενικευμένες ταμειακές αλλαγές. Ο Ν3863/10 αντιμετώπισε μόνο βιωσιμότητα, εντείνοντας το μεσοπρόθεσμο πρόβλημα. Η φυγή εντείνεται μεσοπρόθεσμα. Αγορά εργασίας, απασχόληση κλπ –αλλαγές ακόμη αναμένονται. Υστερήσεις εσόδων ως αποτέλεσμα ελαστικοτήτων αντιδράσεων. Η κρίση ‘εκβιάζει’ δύο αλλαγές Να γίνουν όσα έχουν καθυστερήσει / αναβληθεί Να γίνουν διαφορετικά από ό,τι θα γίνονταν πριν την κρίση. Ανάγκη μέτρων ‘τετραγωνισμού του κύκλου’ Να σταματήσει η δημοσιονομική αιμορραγία. Να προληφθεί μια κοινωνική έκρηξη στον άτυπο τομέα. Να παρακαμφθούν οι αδυναμίες της διοίκησης. Ξαφνική έλευση του κινδύνου σημαίνει ότι δεν μπορούμε να περιμένουμε.

Ρηξικέλευθες ιδέες – Α. Κοινωνικός ιστός ασφάλειας; Ρηξικέλευθες ιδέες – Α. Κοινωνικός ιστός ασφάλειας; Μήπως ήλθε η ώρα του κοινωνικού ιστού ασφάλειας; Ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα – προβλήματα: βασίζεται στον Φόρο εισοδήματος + διοικητικά Ανεπίκαιρα στοιχεία – ως δύο χρόνια. Φοροδιαφυγή ανταμείβεται (Δικαιούχοι Χ3 αντί SILC). Υπάρχει ο μηχανισμός; Πόσο καταπιεστικός; Αναζήτηση μηχανισμού αυτοδιαλογής (self selection) Αποκλειστική στόχευση σε μακροχρόνια άνεργους; (εύκολο) Σύνδεση με απασχόληση/ προγράμματα εθελοντικής εργασίας; Χορήγηση με κουπόνια εξαργυρώσιμα σε λίγες τοποθεσίες. Αναζήτηση μηχανισμών ενδυνάμωσης ρευστότητας της φτωχότερης οικογένειας Όχι μόνο οι τράπεζες που αντιμετωπίζουν κρίση ρευστότητας Δράση στην αγορά στέγης ώστε να αξιοποιηθεί το μεγάλο ποσοστό ιδιοκατοίκησης.

Β. Ευελιξία Εργασίας χάριν των φτωχότερων Γ Β. Ευελιξία Εργασίας χάριν των φτωχότερων Γ. Δεύτερος πυλώνας για συντάξεις Β. Η ρύθμιση της αγοράς εργασίας ευνοεί τις ‘καλές και καλά αμειβόμενες θέσεις εργασίας’ (sic) – Όμως, αυτές δεν βοηθούν αυτούς που είναι σε κίνδυνο περιθωριοποίησης Η ‘ευελιξία στις άκρες’ απλώς οδηγεί σε εργασία LIFO. Άρα: απαιτείται απελευθέρωση για να υπάρχουν περισσότερες εργασίες στο ‘κάτω άκρο της αγοράς’. Γ. Η χορήγηση της ίδιας εγγύησης σε όλες τις συντάξεις διευρύνει την δαπάνη και αποστερεί πόρους από την κοινωνική πολιτική. Θεμελίωση ενός δεύτερου επαγγελματικού πυλώνα. ‘Προνόμια’ μπορούν να εξαγοραστούν από όσους κλάδους μπορούν να τα διατηρήσουν (≈ Ν 3371/05)

Δ. Ασφάλιση μακροχρόνιας φροντίδας Ε Δ. Ασφάλιση μακροχρόνιας φροντίδας Ε. Γυναίκες - πυρήνας του κοινωνικού κράτους Δ. Θέσπιση υποχρεωτικής ασφάλισης για μακροχρόνια φροντίδα (Γερμανία 1% επί των αποδοχών). Πιστοποίηση και κατάρτιση φροντιστών για να παρέχουν υπηρεσίες - αγορά φροντίδας για δημιουργία θέσεων εργασίας Κουπόνια για αξιοποίηση κοινωνικών υποδομών – δημόσιων, δημοτικών, ιδιωτικών επί ίσοις όροις. Δυνατότητα αξιοποίησης των κουπονιών από την οικογένεια Ε. Ενδυνάμωση των γυναικών στην οικονομία. Γυναίκες είναι το κλειδί στην άτυπη κοινωνική προστασία Τόσο στην παροχή προστασίας όσο και στην κάλυψη αναγκών. Αντιστροφή της τάσης μείωσης της απασχόλησης. Η απασχόληση γυναικών πρέπει να αυξηθεί και όχι να περιοριστεί λόγω κρίσης

Αλλάζουμε για να μην βουλιάζουμε… Πώς όμως;; Πόλλ' οἶδ' ἀλώπηξ, ἀλλ' ἐχῖνος ἓν μέγα «Πολλά ξέρει η αλεπού, ενώ ο σκαντζόχοιρος ένα, αλλά, μεγάλο», Αρχίλοχος (μέσω Isaiah Berlin και Ronald Dworkin) Η κρίση δεν είναι συγκυριακή αλλά αποτέλεσμα δομών που οδήγησαν εκεί. Το πελατειακό κράτος - Η κατάληψη της κοινωνικής πολιτικής για την κατοχύρωση προνομίων – σίγουρα πρέπει να αλλάξει. Όχι τόσο χάριν των πελατών – αν και αυτοί θα έχουν ανάγκες – αλλά για χάριν αυτών που ως τώρα το συντηρούσαν. Δίνουμε στους ισχυρούς την δυνατότητα αυτοβοήθειας, για να αφοσιώσουμε πόρους και ενέργεια στους φτωχότερους και λιγότερο τυχερούς. Δηλαδή: να αποκτήσουμε κοινωνική πολιτική….

Αλλάζουμε για να μην βουλιάζουμε… Και εμείς στην κοινωνική έρευνα!! Η αναγνώριση της σημασίας του άτυπου κοινωνικού κράτους σημαίνει ότι πρέπει να αλλάξει και οι ερευνητικές προτεραιότητες και πρακτικές. Ουσιαστικές ανάγκες τώρα υποκρύπτονται από τους φορείς, που ξοδεύουν προσχηματικά. Διοικητικά στοιχεία ενισχύουν δέσμευση πορείας (συντηρητισμό), δημιουργούν τυφλά σημεία. Αρα νέα θεωρητική προσέγγιση Αναζήτηση εγγυήσεων – κοινωνική πολιτική = διαχείριση κινδύνων. Νέα θεωρητικά εργαλεία: Search theory, Econ of Networks Kαι νέα εμπειρική προσέγγιση Ανάγκη διεπιστημονικών στοιχείων πανελ (≃ SHARE) με αναφορά στον πληθυσμό και όχι στην πελατεία. Κοινωνική έρευνα όχι μόνο ως διαπραγματευτικό εργαλείο.