ΨΥΧΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΤΟΥ ΑΝΑΔΥΟΜΕΝΟΥ ΓΡΑΠΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΨΥΧΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΤΟΥ ΑΝΑΔΥΟΜΕΝΟΥ ΓΡΑΠΤΟΥ ΛΟΓΟΥ

Διαφοροποίηση των δεξιοτήτων αναδυόμενου γραμματισμού ως προς τη συμβολή τους στις διάφορες φάσεις ανάπτυξης του γραπτού λόγου

Τα παιδιά καθώς “εμβαπτίζονται” σε περιβάλλον πλούσιο σε παρουσία γραπτού λόγου, αποκτούν εμπειρίες και συμμετέχουν ενεργά σε δραστηριότητες και γεγονότα γραμματισμού ήδη από την ηλικία των 6 μηνών και αναπτύσσουν τρεις βασικές αρχές του γραπτού λόγου:

(α) Τη σχεσιακή αρχή, που περιλαμβάνει τους τρόπους με τους οποίους γίνονται αντιληπτά τα εξής: i) ο γραπτός λόγος μεταδίδει μηνύματα όπως και ο προφορικός, ii) ο προφορικός λόγος αναπαριστάται από τον γραπτό λόγο και iii) τόσο ο γραπτός όσο και ο προφορικός λόγος αλληλεπιδρούν για να αναπαραστήσουν μηνύματα

(β) Τη λειτουργική αρχή, που περιλαμβάνει τους τρόπους με τους οποίους γίνονται αντιληπτοί οι λόγοι για τους οποίους χρησιμοποιούμε τον γραπτό λόγο (γ) Τη γλωσσική αρχή, περιλαμβάνει τους τρόπους με τους οποίους γίνεται αντιληπτή από τα παιδιά η διαδικασία με την οποία οργανώνεται η γλώσσα ώστε να συντελεστεί ο επικοινωνιακός σκοπός της

Τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας οικοδομούν αυτές τις βασικές αρχές και είναι πιθανόν αργότερα να τις εγκαταλείψουν, προκειμένου να οικοδομήσουν νέες ή να διατηρήσουν ορισμένες από αυτές τις πρώτες αρχές. Το κριτήριο για την οικοδόμηση και τη διατήρηση αυτών των αρχών έγκειται στη χρησιμότητα που έχουν για το ίδιο το παιδί στην εξαγωγή νοήματος από τα γραπτά κείμενα.

Στην προσπάθειά τους τα μικρά παιδιά να οικοδομήσουν αυτές τις βασικές αρχές εκδηλώνουν μια σειρά από μορφές συμπεριφοράς, τις οποίες η Goodman προσδιορίζει ως “ρίζες” του γραμματισμού

Η van Kleeck (2008, 2010) περιγράφει τον αναδυόμενο γραμματισμό υπό την οπτική μίας αναπτυξιακής προσέγγισης, η οποία συνδέει τις μορφές γραμματισμού που εκδηλώνουν τα παιδιά κατά την προσχολική ηλικία με τις μεταγενέστερες ικανότητες του συμβατικού γραμματισμού. Ο αναδυόμενος γραμματισμός συγκροτείται από δύο σειρές δεξιοτήτων, οι οποίες είναι ανεξάρτητες μεταξύ τους αλλά αναπτύσσονται παράλληλα. Η μία σειρά περιλαμβάνει δεξιότητες που συνδέονται με την αναγνωστική αποκωδικοποίηση (π.χ. γνώση γραμμάτων, φωνημική επίγνωση) Η δεύτερη σειρά περιλαμβάνει δεξιότητες του προφορικού λόγου που συνδέονται με την αναγνωστική κατανόηση (π.χ. λεξιλόγιο, στρατηγικές κατανόησης ιστοριών και συμπερασμού, συντακτικές και αφηγηματικές δεξιότητες).

Ένα από το γνωστότερα μοντέλα για την ερμηνεία του αναδυόμενου γραμματισμού είναι αυτό των Whitehurst και Lonigan (1998, 2002) Στο μοντέλο αυτό θεωρείται ότι ο αναδυόμενος γραμματισμός περιλαμβάνει ως συστατικά στοιχεία του γνώσεις, δεξιότητες και μορφές συμπεριφοράς που εκδηλώνουν τα παιδιά πριν τη συστηματική επαφή με τη διδασκαλία του γραπτού λόγου Τα συστατικά αυτά σχετίζονται άμεσα με τη μάθηση της συμβατικής ανάγνωσης και γραφής

Τα στοιχεία αυτά διακρίνονται σε δύο τομείς δεξιοτήτων και διαδικασιών, οι οποίες είναι αλληλεξαρτώμενες Ο ένας τομέας συστατικών στοιχείων αποκαλείται ως διαδικασίες “από μέσα προς τα έξω”, επειδή περιλαμβάνει μορφές συμπεριφοράς που αξιοποιούν πληροφορίες από τις γνώσεις που έχουν τα παιδιά για τον ίδιο τον έντυπο λόγο Αυτές οι γνώσεις χρησιμοποιούνται από τα παιδιά, ώστε να μπορούν να εφαρμόζουν τους κανόνες του γραπτού λόγου και να μεταφράζουν τις γραπτές λέξεις σε ήχους, και το αντίστροφο

φωνολογική και η συντακτική επίγνωση γνώση γραμμάτων φωνολογική και η συντακτική επίγνωση η αντιστοίχηση φωνημάτων γραφημάτων αναδυόμενη γραφή

Ο άλλος τομέας συστατικών αποκαλείται ως διαδικασίες “από έξω προς τα μέσα”, επειδή περιλαμβάνει την αξιοποίηση των πληροφοριών που βρίσκονται έξω από το γραπτό κείμενο και συμβάλλουν στην κατανόηση από τα παιδιά του νοήματος που μεταφέρει το γραπτό κείμενο τα συστατικά στοιχεία του προφορικού λόγου (λεξιλόγιο, εννοιολογική γνώση) αφηγηματική ικανότητα γνώσεις των συμβάσεων του έντυπου λόγου αναδυόμενη ανάγνωση

Οι δύο αυτοί τομείς, καθώς αναπτύσσονται, γίνονται ολοένα και περισσότερο ανεξάρτητοι ο ένας από τον άλλον, ενώ και οι σχέσεις τους με τις συμβατικές δεξιότητες γραμματισμού εκδηλώνονται με διαφορετικό τρόπο

Οι διαδικασίες “από μέσα προς τα έξω” συνδέονται με την αναγνωστική επίδοση τόσο στην πρώτη όσο και στη δευτέρα τάξη του δημοτικού σχολείου Οι διαδικασίες “από έξω προς τα μέσα” συνδέονται με την αναγνωστική επίδοση μόνο στη δευτέρα τάξη, όταν η εστίαση της προσοχής του παιδιού μετατοπίζεται από την αποκωδικοποίηση στην αναγνωστική κατανόηση

Ωστόσο, στο ίδιο μοντέλο αναγνωρίζεται ότι υπάρχουν και ορισμένοι άλλοι γνωστικοί παράγοντες (ταχύτητα ονομασίας ερεθισμάτων, φωνολογική μνήμη, κίνητρα για δραστηριότητες γραπτού λόγου) οι οποίοι δεν μπορούν να ενταχθούν σε έναν από τους δύο τομείς, αλλά εμφανίζονται νωρίς στη ζωή του παιδιού και παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση τόσο των αναδυόμενων όσο και των συμβατικών δεξιοτήτων γραμματισμού

Στο πλαίσιο της προσχολικής εκπαίδευσης Στο πλαίσιο της προσχολικής εκπαίδευσης οι ευκαιρίες για να συμμετέχει το παιδί σε δραστηριότητες συναφείς με το γραμματισμό και να αποκομίσει πολύτιμες εμπειρίες γραμματισμού είναι πολλές Σε μικρότερες ηλικίες, κατά τις οποίες τα παιδιά φοιτούν σε παιδικούς σταθμούς, κύριο μέλημα είναι η συνειδητοποίηση από τα παιδιά ότι ο γραπτός λόγος είναι ένα μέρος από την καθημερινότητά μας, όπως και ο προφορικός λόγος

Λόγω των διαφορών που έχουν προφορικός και γραπτός λόγος, χρειάζεται μια σκόπιμη προσπάθεια από τους παιδαγωγούς, ώστε να φέρουν το παιδί σε επαφή με τον γραπτό λόγο μέσα από ποικίλα έντυπα και ιδιαίτερα μέσα από μεγάλα βιβλία εμπλουτισμένα κυρίως με εικόνες και λίγα στοιχεία από γραπτό κείμενο Σημαντικό στοιχείο στις αρχικές εμπειρίες γραμματισμού είναι αφενός να διαπιστώσουν τα παιδιά ότι ο γραπτός λόγος περιβάλλει τη ζωή μας με πολλαπλούς τρόπους και αφετέρου να ενισχυθούν οι δεξιότητες προφορικού λόγου οι οποίες είναι θεμελιώδεις για τη μετέπειτα μάθηση του γραπτού λόγου

Κατά τη φοίτηση των παιδιών στο Νηπιαγωγείο Συνεχίζει να θεωρείται απαραίτητο και για τα μεγαλύτερα παιδιά της προσχολικής ηλικίας η έκθεσή τους σε ποικιλία εντύπων και βιβλίων, ώστε να συνειδητοποιήσουν τις έννοιες και τις λειτουργίες του γραπτού λόγου Κρίσιμο θεωρείται στο πλαίσιο της προσέγγισης του αναδυόμενου γραμματισμού τα παιδιά να οικοδομήσουν αυτή τη συνειδητοποίηση μέσα από δικές τους προσπάθειες, οι οποίες θα πλαισιώνονται και θα υποστηρίζονται από τον εκπαιδευτικό

Για την ενίσχυση των εννοιολογικών και διαδικαστικών γνώσεων του αναδυόμενου γραμματισμού μπορούν να υλοποιηθούν δραστηριότητες με στόχο τη σύνδεση των γραμμάτων με τους ήχους τους ή ακόμη και η ανάγνωση ορισμένων λέξεων με ολικό τρόπο σε περιστάσεις που έχουν νόημα για τα παιδιά (π.χ. το ΟΧΙ στην επέτειο της 28ης Οκτωβρίου 1940) Κατά την ανάγνωση βιβλίων η εκπαιδευτικός μπορεί να δείχνει τα εξωτερικά στοιχεία του βιβλίου (τίτλος, συγγραφέας, εξώφυλλο) και να διαβάζει την ιστορία δείχνοντας στα παιδιά με το δάχτυλο τις σειρές που διαβάζει, ώστε να εξοικειωθούν με τις βασικές έννοιες του έντυπου λόγου (όπως τη φορά της ανάγνωσης, την έννοια της λέξης, των σημείων στίξης κ.ά.). Η εξοικείωση γίνεται με έναν φυσικό και αβίαστο τρόπο και χωρίς να διδάσκονται αυτές οι έννοιες συστηματικά

Μέθοδοι διδασκαλίας της πρώτης ανάγνωσης και γραφής (διαμόρφωση του εκπαιδευτικού έργου)

Η επιλογή της μεθόδου βασίζεται κυρίως στο τι θεωρείται σημαντικό να μάθουν τα παιδιά σε αυτήν την ηλικία με βάση όσα ήδη γνωρίζουν αλλά και όσα είναι σε θέση να μάθουν ανάλογα με τη γνωστική τους ανάπτυξη

Αλφαβητική Η παλαιότερη μέθοδος στη διδασκαλία της πρώτης ανάγνωσης και γραφής Στόχος η μάθηση των ονομάτων των γραμμάτων που συνήθως μικρή σχέση έχει με τη φωνητική αξία τους Βήτα και άλφα (θεωρείται ότι η εκμάθηση των γραμμάτων οδηγεί στην εκμάθηση των ήχων τους) Αντιπαιδαγωγική και δεν χρησιμοποιείται σήμερα

Φωνητική Εξέλιξη της αλφαβητικής Εκμάθηση όλων των αντιστοιχιών ανάμεσα στα γράμματα και τους ήχους έτσι ώστε στη συνέχεια να είναι δυνατός ο συνδυασμός των φωνημάτων για τη δημιουργία συλλαβών και λέξεων Στόχος της μεθόδου η πλήρης ανάπτυξη της γνώσης των ήχων των γραμμάτων και της φωνολογικής επίγνωσης, ώστε να καταστεί δυνατή η ικανότητα αποκωδικοποίησης

Η φωνητική και οι παραλλαγές της χαρακτηρίζονται από τεχνητό αναγνωστικό υλικό και συμπεριλάμβανε πολλές συλλαβές, αδόκιμα κείμενα και γλωσσοδέτες, υλικό ιδιαίτερα ανιαρό για τα παιδιά Αρκετά από τα πρώτα ελληνικά αλφαβητάρια για τη διδασκαλία της πρώτης ανάγνωσης και γραφής συντάχθηκαν στη βάση αυτής της μεθόδου

Φωνητική μέθοδος Αντιστοιχίες ανάμεσα στα γράμματα και τα φωνήματα έτσι ώστε να είναι δυνατός στη συνέχεια ο συνδυασμός των φωνημάτων για τη δημιουργία συλλαβών και λέξεων κ ό τ α /k/ /o/ /τ/ /a/ Γνώση του ήχου των γραμμάτων Φωνολογική επίγνωση

Συλλαβική Η συλλαβική μέθοδος ξεκινά από τη διδασκαλία μιας μεγαλύτερης μονάδας φωνολογικής ανάλυσης, της συλλαβής, που τα παιδιά αποστηθίζουν ώστε να μπορούν να συνδυάσουν συλλαβές για το σχηματισμό λέξεων Η μέθοδος χρησιμοποιείται κυρίως για παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες ή για γλώσσες με πολύ καθαρή συλλαβική δομή Με βάση μια πρόταση, αρχικά αναγνωρίζονται οι λέξεις της πρότασης έτσι ώστε να αναλυθούν αρχικά ακουστικά οι συλλαβές και στη συνέχεια να οπτικοποιηθούν

Αυτό γίνεται με αρκετές φράσεις ώστε να αναλυθούν αρχικά ακουστικά οι συλλαβές και στη συνέχεια να οπτικοποιηθούν Αυτό γίνεται με αρκετές φράσεις ώστε να εξοικειωθούν τα παιδιά με τις αρχικές συλλαβές των λέξεων και έπειτα από δύο εβδομάδες γίνεται χρήση καρτελών όπου παρουσιάζονται συλλαβές (πχ. α, στα, πα) τις οποίες τα παιδιά απομνημονεύουν Όταν τα παιδιά έχουν μάθει αρκετές συλλαβές, συνδέουν γνωστές συλλαβές για τη δημιουργία λέξεων (πχ. τω ρα)

Γνώση του ήχου των γραμμάτων Συλλαβική μέθοδος Αποστήθιση συλλαβών από τα παιδιά ώστε να είναι σε θέση να συνδυάσουν συλλαβές για το συλλαβισμό λέξεων Συνδυασμός του συμφώνου με όλα τα πιθανά φωνήματα και έτσι απομνημονεύονται όλες οι πιθανές συλλαβές αυτού του συμφώνου κα κο κε κη……………… Γνώση του ήχου των γραμμάτων Φωνολογική επίγνωση

Αναλυτικοσυνθετική Η επικρατέστερη μέθοδος για τη διδασκαλία της ανάγνωσης και της γραφής στην Ελλάδα με γενικευμένη σχεδόν εφαρμογή Η μέθοδος συνδέει δύο αντίθετες διδακτικές διαδικασίες, την ολική-αναλυτική και τη στοιχειακή συνθετική μέσα από την ανάλυση και σύνθεση πρότυπων λέξεων που προέρχονται από τα βιώματα των παιδιών ή από παραμύθια Το υλικό ποικίλλει (μεμονωμένες λέξεις με εικόνες- προτάσεις που περιέχουν την πρότυπη λέξη- λέξεις με διδαγμένα γράμματα και προσθήκη του νέου γράμματος)

Περιλαμβάνει 3 στάδια: Την οπτικοακουστική αισθητοποίηση του όλου Την ανάλυση του όλου στα μέρη του Την ανασύνθεση του όλου μητέρα μη-τέ-ρα μ-η-τ-έ-ρ-α

Η αναλυτικοσυνθετική βασίζεται στην εκμάθηση των αντιστοιχιών ανάμεσα στα γράμματα και τους ήχους αλλά και των συνδυασμών των γραμμάτων σε συλλαβές μέσα από την ανάλυση και σύνθεση των πρότυπων λέξεων και τη χρήση μικρών κειμένων Προκατασκευασμένα κείμενα χωρίς νόημα- δεν υπάρχει ποικιλία κειμενικών ειδών-δεν αναπτύσσονται ούτε η κατανόηση ούτε η παραγωγή κειμένων Αν και έχει ελάχιστα στοιχεία ολικής είναι φανερή η σύνδεσή της με τη φωνητική και τη συλλαβική μέθοδο

Αναλυτικοσυνθετική (ολική-αναλυτική και στοιχειακή συνθετική 1ο Στάδιο Οπτικοακουστική αισθητοποίηση του όλου (τα παιδιά βλέπουν ολόκληρη την πρότυπη λέξη)

μαμά

Ανάλυση του όλου στα μέρη του 2ο Στάδιο Ανάλυση του όλου στα μέρη του (η πρότυπη λέξη αναλύεται σε συλλαβές και φωνήματα) μα μά μ α μ ά 3ο Στάδιο Ανασύνθεση του όλου (σύνθεση των συλλαβών και των φωνημάτων)

Αν και η μέθοδος έχει κάποια στοιχεία ολικής (ελάχιστα), είναι φανερή η σύνδεσή της με τη φωνητική και τη συλλαβική μέθοδο Η μέθοδος η οποία τελικά επιλέγεται και υλοποιείται στο σχολικό βιβλίο είναι η αναλυτική με στοιχεία συνθετικής

Ολική Οι πρότυπες λέξεις ενσωματωμένες σε φράσεις χωρίς όμως ανάλυση και σύνθεση αποτελούν τη βάση αυτής της διδασκαλίας Τονίζεται η σημασία της λέξης (δημιουργία οπτικού λεξικού για τη γραφή και την ανάγνωση) Η διδασκαλία ξεκινά με τα ονόματα των παιδιών Στη συνέχεια δίνονται προτάσεις για την απομνημόνευση τόσο των προτάσεων όσο και των λέξεών τους

Επανάληψη προτάσεων αρκετές φορές στο α΄τρίμηνο Αναγνώριση προτάσεων ως σύνολο και διάκριση από άλλες προτάσεις Με την ολοκλήρωση αυτής της πρώτης φάσης αρχίζει η διαδικασία της ανάλυσης και σύνθεσης που αρχικά σχετίζεται με το διαχωρισμό των προτάσεων σε λέξεις όπου τα παιδιά καλούνται να ξαναφτιάξουν την αρχική πρόταση συνδέοντας τις λέξεις που είναι μπροστά τους Ανασκεύαση η σχηματισμός προτάσεων

Σε επόμενο στάδιο οι λέξεις αναλύονται σε συλλαβές και φωνήματα και στη συνέχεια συντίθενται στην αρχική τους μορφή Τα βιβλία δίνονται στα παιδιά στη διάρκεια της τελευταίας φάσης Η σημασία της δημιουργίας αναπαραστάσεων των λέξεων ώστε να είναι δυνατή η γρήγορη ανάκτησή τους από τη μνήμη για την ανάγνωση και τη γραφή είναι ο κύριος στόχος της ολικής μεθόδου

Ολική-ολιστική προσέγγιση Οι αρχές της ολιστικής προσέγγισης βασίζονται σε πέντε άξονες που σχετίζονται με τη γλώσσα, τη μάθηση, τη διδασκαλία, το Αναλυτικό Πρόγραμμα και την κοινωνία Στο πλαίσιο της γλώσσας βασικές αρχές θεωρούνται η χρήση της γλώσσας ως μέσου για επικοινωνία, σκέψη και μάθηση μέσα σε αυθεντικές περιστάσεις χρήσης της προφορικής και γραπτής γλώσσας όπου η γλώσσα εξετάζεται συνολικά και όχι σε χωριστά μέρη

Στο πλαίσιο της μάθησης, θεωρείται ότι η μάθηση της γλώσσας είναι οικουμενική και συμβαίνει μέσω της ανακάλυψης αλλά και των συμβάσεων της κοινωνικής γλώσσας σε μια συνεχή διαδικασία στο πλαίσιο ενός υποστηρικτικού, συνεργατικού πλαισίου που είναι μοναδικό για κάθε άτομο που μαθαίνει Η μάθηση της γραπτής γλώσσας συμβαίνει μέσα στο πλαίσιο της χρήσης της Στο πλαίσιο της διδασκαλίας δίνεται μεγάλη σημασία στην εμπιστοσύνη που πρέπει να υπάρχει στο άτομο που μαθαίνει καθώς θεωρείται υπεύθυνο για την προσωπική του μάθηση Στο πλαίσιο του ΑΠ προβλέπεται η σύνδεση όλων των θεμάτων αλλά και των ενδιαφερόντων των μαθητών που αναπτύσσει τη σκέψη και τη γλώσσα ταυτόχρονα με την ανάπτυξη των γνώσεων και των εννοιών

Οι κοινωνικές αρχές της ολιστικής προσέγγισης προβλέπουν τη σύνδεση των εμπειριών της σχολικής τάξης με τη σύνδεση των εμπειριών των μαθητών έξω από την τάξη, έτσι ώστε η τάξη να γίνει μια κοινότητα μάθησης με στόχο την εισαγωγή των μαθητών στη λέσχη γραμματισμού Η διδασκαλία της ανάγνωσης συμβαίνει με διαδικασίες ανάγνωσης πραγματικών βιβλίων όπου αρχικά διαβάζονται στα παιδιά από τον εκπαιδευτικό ή και από κάποιους συμμαθητές ή άλλα πρόσωπα Στη διδασκαλία της γραφής, τα παιδιά από την αρχή καλούνται να γράφουν χωρίς, αρχικά, να παράγονται κείμενα σε τυπική μορφή

Επικοινωνιακή-Λειτουργική προσέγγιση Η επαρκής επικοινωνία σηματοδοτείται από δύο ικανότητες που πρέπει να διαθέτει ο κάθε ομιλητής, την επικοινωνιακή ικανότητα και τη γλωσσική ικανότητα Η διδασκαλία περιλαμβάνει διαδικασίες για την άσκηση στη χρήση της γλώσσας και διαδικασίες για την κατανόηση και συνειδητοποίηση του γλωσσικού συστήματος Ο μαθητής κατακτά τη γλώσσα καθώς συμμετέχει σε συνεχή και σκόπιμα οργανωμένη γλωσσική δραστηριότητα, με τη χρήση αυθεντικού υλικού με βιωματικό τρόπο

Ας δούμε ειδικότερα ως προς το Θεωρητικό Πλαίσιο της διδασκαλίας του γλωσσικού μαθήματος στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα Συνδυαστικό Μοντέλο Αναλυτικοσυνθετική Μέθοδος Αναδυόμενος Γραμματισμός Προσέγγιση Ολικής Γλώσσας

Διδακτικό μοντέλο για τη διδασκαλία της ανάγνωσης και της γραφής στην Α΄ τάξη Συνδυαστικό μοντέλο (συνθέτει στοιχεία της αναλυτικοσυνθετικής μεθόδου με στοιχεία του αναδυόμενου γραμματισμού αλλά και της ολικής προσέγγισης της γλώσσας) Αναλυτικοσυνθετική μέθοδος (έμφαση στην αντιστοίχιση φθόγγων και γραμμάτων, μέσα από τη συστηματική άσκηση στην κατάτμηση και επανασύνθεση πρότυπων λέξεων) Αναδυόμενος γραμματισμός (σπουδαιότητα των προγενέστερων γνώσεων και εμπειριών στο γραπτό λόγο) Η γλώσσα ως όλο, αδιαίρετη ενότητα (ακρόαση, ομιλία, ανάγνωση και γραφή εμφανίζονται και εξελίσσονται παράλληλα) Η γραπτή γλώσσα προσεγγίζεται λειτουργικά. Η πορεία διδασκαλίας ξεκινά από το ολοκληρωμένο κείμενο, το μόνο που ουσιαστικά έχει νόημα για τα παιδιά, προς τις μικρότερες μονάδες που το απαρτίζουν

Από το ΔΕΠΠΣ & ΑΠΣ της Α΄τάξης Αναπτύσσει φωνολογική και φωνημική ενημερότητα, ώστε να αναγνωρίζει την ταυτότητα των λέξεων.