Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΣΧΕΤΙΚΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΣΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΤΟΥ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΥ Σεμινάριο Επιμόρφωσης Δικαστών και Εισαγγελέων «Τα οικονομικά του Δικαίου Ανταγωνισμού της Ε.Ε.» Λευκωσία 27-27 Οκτωβρίου 2017 Δρ. Παναγιώτης Αγησιλάου Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου 1

ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ Σημασία και ρόλος Αντικρουόμενα συμφέροντα Πηγές ανταγωνιστικής πίεσης Υποκατάσταση ζήτησης Υποκατάσταση προσφοράς Ποσοτική ανάλυση Τεστ υποθετικού μονοπωλητή Ανάλυση κριτική απώλειας Ποιοτική ανάλυση 2

Σχετική αγορά Εισαγωγικές παρατηρήσεις Περιλαμβάνει το σύνολο των προϊόντων και των γεωγραφικών περιοχών που αν ελέγχονταν από μία μόνων επιχείρηση, αυτή θα μπορούσε να ασκήσει δύναμη στην αγορά  να αυξήσει τις τιμές της κατά μόνιμο τρόπο επικερδώς Ενδιάμεσο βήμα / εργαλείο προσδιορισμός των ορίων εντός των οποίων ασκείται ο ανταγωνισμός μεταξύ επιχειρήσεων αξιολόγηση της δύναμης των επιχειρήσεων Στόχος  να εντοπιστούν οι επιχειρήσεις που έχουν την ικανότητα να περιορίσουν τη συμπεριφορά της εμπλεκόμενης επιχείρησης  αποτροπή άσκησης ανεξάρτητης συμπεροφοράς 3

Σχετική αγορά Σημασία και ρόλος «Βασικός στόχος του είναι ο συστηματικός εντοπισμός των περιορισμών τους οποίους υφίσταται ο ανταγωνισμός στον οποίο υπόκεινται οι εμπλεκόμενες επιχειρήσεις. Ο ορισμός μιας αγοράς, τόσο όσον αφορά τα προϊόντα όσο και τη γεωγραφική διάσταση της, έχει ως στόχο τον προσδιορισμό των πραγματικών ανταγωνιστών, οι οποίοι είναι σε θέση να επηρεάσουν τη συμπεριφορά των εμπλεκομένων επιχειρήσεων και να τις εμποδίσουν να ενεργούν ανεξάρτητα από τις πιέσεις που επιβάλλει ο πραγματικός ανταγωνισμός. Από την άποψη αυτή, ο ορισμός της αγοράς καθιστά δυνατό, μεταξύ άλλων, να υπολογιστούν τα μερίδια αγοράς, τα οποία προσφέρουν χρήσιμες πληροφορίες σχετικά με τη δύναμη στην αγορά για την αξιολόγηση μίας δεσπόζουσας θέσης ή την εφαρμογή του άρθρου 101 ΣΛΕΕ» (Κατευθυντήριες γραμμές ΕΕ για τον ορισμό της σχετικής αγοράς (2002))

Σχετική αγορά Σημασία και ρόλος Εκτίμηση δύναμης στην αγορά  Θεμελίωση δεσπόζουσας θέσης Αντιμονοπωλιακή νομοθεσία Αναγνώριση ανταγωνιστών (πραγματικών και δυνητικών) Υπολογισμός μεριδίων αγοράς Εκτίμηση δεικτών συγκέντρωσης Εντοπισμός εμποδίων εισόδου / επέκτασης Κατανόηση τρόπου λειτουργίας ανταγωνισμού Διαπίστωση ανταγωνιστικής ζημίας Έλεγχος ικανοποίησης προϋποθέσεων ατομικής εξαίρεσης (π.χ. άρθρο 4 του Ν. 13(Ι)/2008 και/ή Άρθρο 101(3) ΣΛΕΕ) Έλεγχο ικανοποίησης κατώτατων ορίων De minimis, Κανονισμοί (Ομαδικής) Απαλλαγής 5

Σχετική αγορά Αντικρουόμενα συμφέροντα Πολύ στενός ορισμός  δεν λαμβάνονται υπόψη ορισμένοι σημαντικοί ανταγωνιστικοί περιορισμοί π.χ. επιχειρήσεις που μπορεί να ασκήσουν σημαντικό ανταγωνιστικό περιορισμό Τιμωρία συμπεριφορών οι οποίες δε θα έπρεπε να τιμωρηθούν Μπλοκάρισμα συγκεντρώσεων όταν δεν πρέπει (false negatives) Πολύ ευρύς ορισμός  λαμβάνονται υπόψη μη πραγματικοί ανταγωνιστικοί περιορισμό π.χ. επιχειρήσεις που δεν μπορούν να ασκήσουν σημαντικό ανταγωνιστικό περιορισμό Μη τιμωρία συμπεριφορών οι οποίες θα έπρεπε να τιμωρηθούν Έγκριση συγκεντρώσεων όταν δεν πρέπει (false positives) 6

Σχετική αγορά Σημασία και ρόλος Υποθέσεις συγκεντρώσεων Εκτίμηση μεριδίων αγοράς πριν και μετά τη συγκέντρωση Διαπίστωση ύπαρξης επηρεαζόμενης αγοράς Εκτίμηση βαθμού συγκέντρωσης της αγοράς πριν και μετά τη συγκέντρωση Διαπίστωση δημιουργίας / ενίσχυσης δεσπόζουσας θέσης Αξιολόγηση των επιδράσεων της συγκέντρωσης στη λειτουργία του ανταγωνισμού (μονομερείς επιδράσεις και επιδράσεις συντονισμού)  σημαντική παρακώλυση του ανταγωνισμού 7

Σχετική αγορά Αντικρουόμενα συμφέροντα Αντιμονοπωλιακή νομοθεσία Υπό εξέταση επιχειρήσεις  ευρύτερος ορισμός σχετικής αγορά Ενδιαφερόμενες επιχειρήσεις  στενότερος ορισμός σχετικής αγορά Έλεγχος συγκεντρώσεων Υπό συγκέντρωση επιχειρήσεις  ευρύτερος ορισμός σχετικής αγορά 8

Σχετική αγορά Πηγές ανταγωνιστικής πίεσης ΠΗΓΕΣ Υποκατάσταση ζήτησης Υποκατάσταση προσφοράς Πως θα αντιδράσουν οι οριακοί καταναλωτές; Θα υπάρχει μεταστροφή προμηθευτών άλλων προϊόντων; Αγορά προϊόντος ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ Θα υπάρχει μεταστροφή καταναλωτών σε άλλες περιοχές; Θα προμηθεύσουν την περιοχή επιχειρήσεις άλλων περιοχών Γεωγραφική αγορά 9

Σχετική αγορά Πηγές ανταγωνιστικής πίεσης Σχετική αγορά προϊόντος Το μικρότερο σύνολο προϊόντων που ασκούνται σημαντικοί ανταγωνιστικοί περιορισμοί μεταξύ τους  κανενός η τιμή δεν μπορεί να αυξηθεί επικερδώς Το μικρότερο σύνολο προϊόντων που αν παράγονταν από μόνο μία επιχείρηση, αυτή θα είχε δύναμη στην αγορά  θα μπορούσε να αυξήσει επικερδώς τις τιμές της πάνω από το ανταγωνιστικό επίπεδο Σχετική γεωγραφική αγορά Το μικρότερο σύνολο γεωγραφικών περιοχών που ασκούν σημαντικούς ανταγωνιστικούς περιορισμούς μεταξύ τους  σε καμία περιοχή δεν μπορεί να αυξηθεί η τιμή επικερδώς Το μικρότερο σύνολο γεωγραφικών περιοχών που αν ελέγχονταν από μία μόνο επιχείρηση, αυτή θα είχε δύναμη στην αγορά  θα μπορούσε να αυξήσει επικερδώς τις τιμές της πάνω από το ανταγωνιστικό επίπεδο

Σχετική αγορά Υποκατάσταση ζήτησης Μέσος καταναλωτής (από Β μέχρι Ε) Τιμή μπανανών ανά κιλό Ε Δεν καταναλώνει στην τρέχουσα τιμή Ζ p Α Β Γ Δ ΣΤ Ο μέσος καταναλωτής μπορεί να μην στραφεί σε υποκατάστατα προϊόντα ως αποτέλεσμα μιας αύξησης στην τιμή της μπανάνας  οι επιχειρήσεις ενδιαφέρονται για την αντίδραση των οριακών καταναλωτών (αυτών που βρίσκονται στο όριο να αγοράσουν ή να μην αγοράσουν το μπανάνες) Ζητούμενη ποσότητα μπανανών σε κιλά 11

Σχετική αγορά Τεστ υποθετικού μονοπωλητή Σκοπός τεστ  να εντοπιστεί το μικρότερο σύνολο προϊόντων και η μικρότερη γεωγραφική αγορά στην οποία οι επιχειρήσεις εάν συμπεριφέρονταν ως μία μονοπωλιακή επιχείρηση θα μπορούσαν να επιβάλουν μια μη παροδική αύξηση 5-10% στην τιμή χωρίς να απωλέσουν κέρδη Λογική τεστ Αξίζει να μονοπωληθεί η «αγορά προϊόντος»; Αν ναι  τα υποκατάστατα εκτός αγοράς πρέπει να είναι αδύναμα Αν όχι  τα υποκατάστατα εκτός αγοράς περιορίζουν την άσκηση δύναμης στην αγορά Το σύνολο των προϊόντων που αξίζει να μονοπωληθεί είναι η «σχετική αγορά προϊόντος» Με την ίδια λογική ορίζεται και η σχετική γεωγραφική αγορά 12

Σχετική αγορά Τεστ υποθετικού μονοπωλητή Αρχίζουμε με τον πιο στενό ορισμό σχετικής αγοράς και υποθέτουμε ότι υπάρχει μόνον ένας προμηθευτής (υποθετικός μονοπωλητής) Ερώτημα: Μπορεί ο υποθετικός μονοπωλητής να επιβάλει μια σημαντική και μόνιμη αύξηση στην τιμή (SSNIP) επικερδώς ή θα υπάρξει μεγάλη στροφή καταναλωτών σε υποκατάστατα προϊόντα ή άλλους προμηθευτές ώστε η αύξηση να μην είναι επικερδής; NAI  η υποψήφια αγορά είναι η σχετική αγορά ΌΧΙ  η υποψήφια αγορά είναι μικρότερη από την σχετική αγορά  θα πρέπει να προστεθούν τα πιο στενά υποκατάστατα και να επαναληφθεί το τεστ

Σχετική αγορά Τεστ υποθετικού μονοπωλητή Υποψήφια αγορά Δυνητικά υποκατάστατα προϊόντα    Υποκατάσταση ζήτησης     Υποκατάσταση προσφοράς  14

Σχετική αγορά Πηγές πληροφοριών Υποκατάσταση ζήτησης Χαρακτηριστικά προϊόντος και σκοπούμενη χρήση Π.χ. επιχρίσεις μπόγιων (coatings), ιμάντες (μεταλλικοί, πολυεστερικοί, πολυπροπυλενικοί) Διαφορές στις τιμές Π.χ. μη επώνυμα και επώνυμα ρολόγια Διαχρονική εξέλιξη τιμών Ανάλυση συσχέτισης τιμών Κόστος μεταστροφής (switching cost) καταναλωτών Π.χ. μεταφορά λογαριασμού ηλεκτρικής ενέργειας, χρόνος εκμάθηση Δύναμη προτιμήσεων καταναλωτών Π.χ. Brand loyalty, προτίμηση για τοπικά/εθνικά προϊόντα Εξωγενείς επιδράσεις (shocks) στη ζήτηση Π.χ. αύξηση στην τιμή υγροποιημένου αερίου  υποκατάσταση αναπτήρων με σπίρτα  Πηγές πληροφοριών: εμπλεκόμενες επιχειρήσεις (π.χ. τιμές, πωλήσεις, πελάτες, έρευνες αγοράς), τρίτα πρόσωπα (π.χ. κόστος μεταστροφής, προτιμήσεις καταναλωτών), προηγούμενες αποφάσεις, εμπορικά περιοδικά / επιθεωρήσεις / τομεακές μελέτες 15

Σχετική αγορά Ποιοτικά στοιχεία Υποκατάσταση προσφοράς Τεχνικοί περιορισμοί ή άλλοι περιορισμοί μεταστροφής Π.χ. ελαστικά αυτοκινήτων και φορτηγών, ηλεκτρική ενέργεια Νομικοί / ρυθμιστικοί / διοικητικοί περιορισμοί Π.χ. δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας, πατέντες, βιολογική καλλιέργεια Κόστος μεταφορά προϊόντων Π.χ. διαμάντια, microchip, παστεριωμένο γάλα Ροή εμπορίου Π.χ. Ιστορικά δεδομένα εισαγωγών / εξαγωγών, μεταφορά προϊόντων μεταξύ περιοχών  Πηγές πληροφοριών: εμπλεκόμενες επιχειρήσεις (π.χ. τιμές, πωλήσεις, πελάτες, έρευνες αγοράς), τρίτα πρόσωπα (π.χ. κόστος μεταστροφής, προτιμήσεις καταναλωτών), προηγούμενες αποφάσεις, εμπορικά περιοδικά / επιθεωρήσεις / τομεακές μελέτες 16

Σχετική αγορά Τιμή αναφοράς - Πλάνη του σελοφάν Κρίσιμο ερώτημα: ποια είναι η τιμή αναφοράς (benchmark price) στην οποία θα εφαρμοστεί το SNIIP; Μία επιχείρησή με δύναμη στην αγορά μπορεί να έχει ήδη αυξήσει την τιμή στο σημείο όπου περαιτέρω αυξήσεις να μην είναι επικερδείς  εφαρμογή SSNIP στην υφιστάμενη τιμή μπορεί να οδηγήσει σε λανθασμένα συμπεράσματα Υπερβολική τιμολόγηση  λανθασμένη διεύρυνση ορίων σχετικής αγοράς Επιθετική τιμολόγηση  λανθασμένη συρρίκνωση των ορίων σχετικής αγοράς (= κρύβει τη δύναμη αγοράς αντί να την αποκαλύπτει) Δεν επηρεάζει τον ορισμό της σχετικής αγοράς σε υποθέσεις συγκεντρώσεων  το σημείο αναφοράς είναι οι υφιστάμενες τιμές 17

Σχετική αγορά Τιμή αναφοράς - Πλάνη του σελοφάν Υπόθεση US v. DuPont (1956) Στις υφιστάμενες τιμές το Δικαστήριο διαπίστωσε επαρκή υποκατάσταση από άλλα υλικά πακεταρίσματος  η σχετική αγορά περιλαμβάνει και άλλα εύκαμπτα υλικά πακεταρίσματος Πρόβλημα: η DuPont ήδη κατείχε δύναμη στην αγορά (75% αγοράς σελοφάν) Τιμή σελοφάν Ζητούμενη ποσότητα σελοφάν Οριακό κόστος Τιμή υποθετικού μονοπωλητή έσοδο Ανταγωνιστική τιμή 18

Σχετική αγορά Ανάλυση κριτικής απώλειας Παραλλαγή εφαρμογής τεστ υποθετικού μονοπωλητή Εκτιμά τη μέγιστη απώλεια πωλήσεων από τον υποθετικό μονοπωλητή ως αποτέλεσμα μιας αύξησης SSNIP, χωρίς να προκύψει μείωση κέρδους  κριτική απώλεια Η κριτική απώλεια αντισταθμίζει δύο αντίθετες επιδράσεις Μείωση κερδών λόγω μείωσης πωλήσεων Αύξηση κερδών λόγω αύξησης περιθωρίου κέρδους Σύγκριση της πραγματικής απώλειας με την κριτική απώλεια καθορίζει τα όρια της σχετικής αγοράς Κριτική απώλεια Πραγματική απώλεια < κριτική απώλεια Η αύξηση της τιμής είναι επικερδής  η σχετική αγορά δεν είναι μεγαλύτερη από την υποψήφια αγορά Πραγματική απώλεια > κριτική απώλεια Η αύξηση της τιμής είναι δεν είναι επικερδής  η σχετική αγορά είναι μεγαλύτερη από την υποψήφια αγορά 19

Σχετική αγορά Ανάλυση κριτικής απώλειας Κέρδη μετά την αύξηση της τιμής με πωλήσεις 33,33 κιλών μπανάνες (11 - 8) x 33,33 = 200 Τιμή μπανανών ανά κιλό Κέρδη πριν την αύξηση της τιμής (10 - 8) x 100 = 200 11 10 8 Οριακό κόστος 66,67 Συνολική ζητούμενη ποσότητα μπανανών σε κιλά 33,33 100 20

Σχετική αγορά Ανάλυση κριτικής απώλειας Πραγματικό κέρδος μετά την αύξηση της τιμής (11 - 8) x 50 = 150 Τιμή μπανανών ανά κιλό Κέρδη πριν την αύξηση της τιμής (10 - 8) x 100 = 200 11 10 8 Οριακό κόστος Συνολική ζητούμενη ποσότητα μπανανών σε κιλά 33,33 50 100 21

Σχετική αγορά Ανάλυση κριτικής απώλειας Στοιχεία από την πλευρά της ζήτησης Περιθώρια κέρδους Ελαστικότητα ζήτησης (π.χ. παλινδρομήσεις, έρευνες αγοράς, δείκτης εκτροπής) Στοιχεία από την πλευρά της προσφοράς Στοιχεία κόστους μεταστροφής Ελαστικότητα προσφοράς 22

Σχετική αγορά Έλεγχοι συσχέτισης τιμών Εξετάζουν τη διαχρονική εξέλιξη των χρονοσειρών των τιμών δύο προϊόντων (βαθμός συν-κίνησης) Υψηλός βαθμός υποκατάστασης οι τιμές αναμένεται να συμπεριφέρονται με τον ίδιο τρόπο διαχρονικά οι σχετικές τιμές αναμένεται να είναι σταθερές Όσο πιο μεγαλύτερη είναι η στατιστική συσχέτιση των τιμών τόσο πιο πιθανό είναι τα προϊόντα να ανήκουν στην ίδια σχετική αγορά Ιδιαίτερα χρήσιμοι για οριοθέτηση γεωγραφικής αγοράς Προσοχή στην υποκατάσταση ζήτησης π.χ. αλυσίδες υπεραγορών και μπακάλικα 23

Σχετική αγορά Έλεγχοι συσχέτισης τιμών

Σχετική αγορά Έλεγχοι συσχέτισης τιμών Υπόθεση Nestle/Perrier Υψηλή συσχέτιση τιμών μεταλλικού νερού όλων των εμπορικών επωνυμιών, ανθρακούχου και μη ανθρακούχου Χαμηλή συσχέτιση των τιμών μεταλλικού νερού και των αναψυκτικών Διακριτή σχετική αγορά μεταλλικού νερού από αυτή των αναψυκτικών

Σχετική αγορά Ποιοτική ανάλυση Βασικές αδυναμίες ψευδής συσχέτιση (spurious correlation) Εάν οι τιμές 2 προϊόντων επηρεάζονται σε μεγάλο βαθμό από κοινούς παράγοντες (π.χ. πρώτες ύλες)  αλλαγές των παραγόντων μπορεί να οδηγήσουν σε παρόμοιες μεταβολές των τιμών των προϊόντων (έστω και αν τα προϊόντα δεν ανήκουν στην ίδια σχετική αγορά) Απαραίτητο να γίνονται πρόσθετοι έλεγχοι (π.χ. Granger causality test, cointegration tests) Δεν υπάρχει συγκεκριμένος βαθμός συσχέτισης πάνω από τον οποίο με βεβαιότητα 2 προϊόντα ανήκουν στην ίδια σχετική αγορά 26

Σχετική αγορά Σχετική γεωγραφική αγορά Εντοπισμός της περιοχής εντός της οποίας η υπό εξέταση επιχείρηση προσφέρει τα προϊόντα της και οι συνθήκες ανταγωνισμού είναι ομοιογενείς Τεστ υποθετικού μονοπωλητή Στροφή καταναλωτών σε άλλες περιοχές για να αγοράσουν το σχετικό προϊόν ως αποτέλεσμα εφαρμογής SSNIP Στροφή επιχειρήσεων που βρίσκονται σε άλλες περιοχές στην εξυπηρέτηση των πελατών του υποθετικού μονοπωλητή ως αποτέλεσμα εφαρμογής SSNIP 27

Σχετική αγορά Σχετική γεωγραφική αγορά Παράδειγμα: έτοιμο σκυρόδεμα

Σχετική αγορά Ποιοτική ανάλυση Υποκατάσταση ζήτησης Φυσικά χαρακτηριστικά προϊόντος Ένδειξη βαθμού υποκαταστασιμότητας Σκοπούμενη χρήση προϊόντος Διαφορές τιμών Μη αξιόπιστη πληροφόρηση π.χ. οι διαφορές μπορεί να οφείλονται στη διαφορετική ποιότητα Κόστος εναλλαγής/μεταστροφής (switching cost) Περιορισμοί στην μετακίνηση καταναλωτών από ένα προϊόν σε ένα άλλο 29

Σχετική αγορά Ποιοτική ανάλυση Υποκατάσταση προσφοράς Είναι τεχνικά εφικτή η απόκτηση περιουσιακών στοιχείων / χρήση υφιστάμενου εξοπλισμού για δραστηριοποίηση του υποψήφιου προϊόντος σε 1 έτος Είναι διατεθειμένοι παραγωγοί άλλων προϊόντων να προσφέρουν το υποψήφιο προϊόν  συμφέρουσα μεταστροφή Υπάρχουν άλλοι νομικοί / ρυθμιστικοί περιορισμοί για παραγωγή του υποψήφιου προϊόντος Ερώτημα: κατά πόσον η αύξηση τις τιμής στην υποψήφια αγορά θα προκαλέσει γρήγορα και εύκολα είσοδο επιχειρήσεων με ανταγωνιστικά προϊόντα στη υποψήφια αγορά Π.χ. εκδότες βιβλίων με διαφορετικό αντικείμενο, επαγγελματικές υπηρεσίες, πλαστικά πιάτα και πιάτα από πορσελάνι, ασφαλιστικές υπηρεσίες, χρηματοοικονομικές υπηρεσίες 30

Σχετική αγορά Ποιοτική ανάλυση Σχετική γεωγραφική αγορά Κόστος μεταφοράς σε σχέση με την αξία του προϊόντος Χαρακτηριστικά προϊόντος π.χ. φθαρτά, έτοιμο σκυρόδεμα Στοιχεία που δείχνουν μεταστροφή των καταναλωτών σε άλλες γεωγραφικές περιοχές ως αντίδραση στις μεταβολές των σχετικών τιμών (ή άλλων ανταγωνιστικών παραμέτρων) Στοιχεία που δείχνουν ότι οι επιχειρήσεις σε μια περιοχή λαμβάνουν υπόψη το ενδεχόμενο στροφής των καταναλωτών σε επιχειρήσεις άλλων γεωγραφικών περιοχών Διαθεσιμότητα καταναλωτών να στραφούν σε άλλες γεωγραφικές περιοχές (π.χ. προτιμήσεις σε τοπικά προϊόντα) Περιορισμοί δυνατότητας επιχειρήσεων σε άλλες περιοχές να επεκτείνουν γεωγραφικά τις δραστηριότητες τους (π.χ. παραγωγική δυναμικότητα) Νομικές ρυθμίσεις / απαιτήσεις π.χ. εισαγωγικοί δασμοί, άδειες χρήσης, ρυθμιστικές εγκρίσεις Κόστος μεταστροφής από την παραγωγή ενός προϊόντος σε ένα άλλο (π.χ. μη ανακτήσιμες επενδύσεις) 31

Ευχαριστώ για την προσοχή σας