ΠερΙΚΕΝΤΡΟΙ ΝΑΟΙ και εικονογραφικοι κυκλοι Δήμητρα Ζιώγα Β2’ 2016-2017 Θρησκευτικά Πρότυπο Γυμνάσιο Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης ΠερΙΚΕΝΤΡΟΙ ΝΑΟΙ και εικονογραφικοι κυκλοι

…ΕΙΔΗ ΝΑΩΝ Σταυροειδής Περίκεντρος Βασιλική(τρίκλιτη)

…ΠΕΡΙΚΕΝΤΡΟΙ ΝΑΟΙ

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΠΕΡΙΚΕΝΤΡΩΝ ΝΑΩΝ Άγιος Γεώργιος (Ροτόντα). Αρχικά υπήρξε μαυσωλείο του Γαλερίου. Θεσσαλονίκη

Ο τρούλος, ο οποίος αποτελείται από δεκαέξι πλευρές με οκτώ παράθυρα, βαίνει σε οκτώ ευρέα τόξα που στηρίζονται σε οκτώ ογκώδεις πεσσούς, οι οποίοι σχηματίζουν ένα οκτάγωνο. Τα διαστήματα μεταξύ των πεσσών καταλαμβάνονται από είκοσι οκτώ μαρμάρινους κίονες, από δύο σε κάθε «πλευρά» του οκταγώνου –με εξαίρεση το χώρο του ιερού–, διατεταγμένους στους δύο ορόφους. Η εκκλησία-μονή Aγιοι Σέργιος και Βάκχος, ένα ορόσημο της εκκλησιαστικής μας αρχιτεκτονικής, χτίστηκε το 527 από τον Ρωμαίο Αυτοκράτορα Ιουστινιανό, λίγο πριν την Αγία Σοφία. Η εκκλησία είναι γνωστή μέχρι σήμερα ως «μικρή Αγία Σοφία», επειδή οι γενικές αρχές της αρχιτεκτονικής της είναι συγκρίσιμες με αυτές της Μεγάλης Εκκλησιάς μας. Οι στήλες ήταν φτιαγμένες από χρωματιστό μάρμαρο και το εσωτερικό της εκκλησίας έλαμπε από τους ποικιλόχρωμους μαρμάρινους τοίχους και από τον πλούτο των χρυσών μωσαϊκών.

Santa constanza, Ρώμη Κυκλικός ναός του 4ου αιώνα μ.Χ.

Άγιος Στέγανος, Ρώμη Ο Άγιος Στέφανος ήταν Ρωμαίος (από Έλληνες γονείς) και ανέβηκε στο θρόνο της Ρώμης κατά το έτος 253 μ.Χ. Αυτός κατηχούσε και βάπτιζε χριστιανούς πολλούς ειδωλολάτρες, που προσέρχονταν σ' αυτόν. Μερικούς απ' αυτούς αργότερα μαρτύρησαν για τον Χρηστό. Όταν συνελήφθη ο Στέφανος και οδηγήθηκε στον ναό του Άρη, προσευχήθηκε και προκλήθηκε σεισμός με αποτέλεσμα να γκρεμιστεί μέρος του ναού. Τότε οι στρατιώτες φοβισμένοι έτρεξαν και έφυγαν, ο δε Άγιος πήγε στον τάφο της Αγίας Λουκίας βλέπε 6 Ιουλίου, όπου έκανε αναίμακτη θυσία. Εκεί τον βρήκαν οι στρατιώτες, όπου αφού τον βασάνισαν, τελικά τον αποκεφάλισαν και έτσι έλαβε το στεφάνι του μαρτυρίου.

Οκταγωνικός περίκεντρος ναός του Αγίου Βιταλίου, Ραβέννα Οκταγωνικός περίκεντρος ναός του Αγίου Βιταλίου, Ραβέννα. Κτίστηκε επί Ιουστινιανού το 532 - 548 μ.Χ. Εδώ υπάρχουν τα περίφημα ψηφιδωτά με τα πορτραίτα του Ιουστιανιού και της Θεοδώρας .    Πρόκειται για έναν ναό με οκταγωνική κάτοψη, που περιβάλλεται από διπλή στοά και νάρθηκα και παρουσιάζει ομοιότητες με το ναό του Αγίου Σέργιου και Βάκχου στην Πόλη. Στο εσωτερικό του ναού δεσπόζουν και εντυπωσιάζουν τα ψηφιδωτά και οι πολυτελείς μαρμάρινες διακοσμήσεις, ενώ τα περίτεχνα σκαλισμένα κιονόκρανα παιχνιδίζουν με την συνεχή εναλλαγή σκιάς και φωτός.               Ο Άγιος Βιτάλιος, όμως, είναι πασίγνωστος για τις ψηφιδωτές απεικονίσεις του Ιουστινιανού και της Θεοδώρας. Οι παραστάσεις αυτές αποτελούν ένα αρμονικό σύνολο με τα ψηφιδωτά της αψίδας. Στην κόγχη της αψίδας εικονίζεται ένας αγένειος -όπως ήταν η συνήθεια της εποχής- Χριστός, ο οποίος είναι ενδεδυμένος με πορφυρά ενδύματα και βρίσκεται καθισμένος πάνω στη σφαίρα του κόσμου, περιστοιχισμένος από δύο αγγέλους που κρατούν το μακρύ δόρυ των σιλεντιαρίων(αξιωματούχοι της αυλής). Ο Χριστός στο αριστερό του χέρι κρατά το βιβλίο της Αποκάλυψης, ενώ με το δεξί του χέρι προσφέρει τον στέφανο του μαρτυρίου στον Άγιο Βιτάλιο, που φορά στολή βυζαντινού αξιωματικού.

ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟΙ ΚΥΚΛΟΙ ΔΟΓΜΑΤΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ: συγκεντρώνεται κύρια σε τρία σημεία των βυζαντινών ναών.  Στην είσοδο στον τρούλο στην κόγχη του Ιερού Βήματος ΕΙΣΟΔΟΣ: Στην είσοδο του κυρίως ναού, στη «Βασίλειον Πύλην» υποδέχεται τους πιστούς ο Κ.Ι.Χριστός ως Διδάσκαλος, ευλογών με το δεξί χέρι, ενώ με το αριστερό κρατά ανοίχτο το Ευαγγέλιο, πάνω στο οποίο και η επιγραφή « εγώ είμι η θύρα…η οδός και η αλήθεια και ζωή… το φώς του κόσμου ». ΤΡΟΥΛΟΣ:Κυριαρχεί η θριαμβευτική μορφή του Παντοκράτορα, ο οποίος προσβλέπει στη γη με τους μεγάλους και εκφραστικούς οφθαλμούς του, ενώ με το αριστερό χέρι κρατά το Ευαγγέλιο και με το δεξί ευλογεί.  Η στέγη του ναού με τον τρούλο γίνεται, στους βυζαντινούς χρόνους, σύμβολο του ουρανού, ενώ το έδαφος, που στέκονται οι πιστοί, γίνεται σύμβολο της γης. Ο Παντοκράτορας από τον τρούλο εποπτεύει και κυβερνά τα ουράνια και τα επίγεια.  Ειδικότερα εντοπίζεται η φροντίδα και η πρόνοιά Του για τους ανθρώπους στη γη.  Ο Παντοκράτορας του τρούλου έχει την έννοια του Δημιουργού, του Σωτήρα, αλλά και του αδέκαστου Κριτή.  ΚΟΓΧΗ: Παράσταση της Θεοτόκου.

ΑΡΑ ΔΟΓΜΑΤΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ: περιλαμβάνει τις παραστάσεις: 1) του Ιησού ως διδασκάλου στην κεντρική είσοδο του κυρίως ναού, 2) του Παντοκράτορα του τρούλου, ο οποίος περιστοιχίζεται από ουράνιες δυνάμεις 3) των προφητών ανάμεσα στα παράθυρα του τυμπάνου του τρούλου, οι οποίοι ανήγγειλαν τον Ιησού ως Μεσσία 4) των τεσσάρων Ευαγγελιστών στα σφαιρικά τρίγωνα του τρούλου, οι οποίοι διέδωσαν το λόγο του Χριστού 5) της Πλατυτέρας στην κόγχη του ιερού ένθρονη με τον Ιησού βρέφος στην αγκαλιά Της, ως η γέφυρα που ένωσε τη γη με τον ουρανό 6) της Αγίας Τριάδος με την συμβολική παράσταση της φιλοξενίας του Αβραάμ, πάνω στο ημικύκλιο του ιερού

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΣ ΚΥΚΚΛΟΣ ΜΕ ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ: αυτός αναπτύσσεται στο Ιερό Βήμα των βυζαντινών ναών. Στον κύκλο αυτόν ανήκει κατά πρώτον η παράσταση της Θείας Λειτουργίας, η οποία εικονίζεται ως Κοινωνία των Αποστόλων και Λειτουργία των Αγγέλων. Η Θεία Λειτουργία ζωγραφίζεται στην κόγχη του Ιερού Βήματος και κάτω από την Πλατυτέρα. Στην κεντρική σκηνή της Κοινωνίας των Αποστόλων, ο Χριστός εικονίζεται να μεταδίδει από τη μια μεριά το Σώμα Του και από την άλλη το Αίμα Του στους Αποστόλους, οι οποίοι αποτυπώνονται ή σε παράταξη ή σε ομάδες και με το φόβο (δέος) ζωγραφισμένο στην έκφρασή τους. Η Λειτουργία των Αγγέλων αποτελεί μια παράσταση ιδεώδους τέλεσης στον ουρανό της Θείας Λειτουργίας, κατά την οποία τα Τίμια Δώρα μεταφέρονται με πομπή Αγγέλων στα χέρια του Μεγάλου Αρχιερέα Κυρίου. Έπειτα στην πρόθεση ιστορείται-απεικονίζεται ο Χριστός να προβάλλει μέσα από σαρκοφάγο με τα χέρια Του δεμένα και έχοντας από τις δυο μεριές τα σύμβολα του Πάθους(σταυρός και λόγχη). Στο χώρο του Διακονικού τώρα, εικονίζονται Άγγελοι, Προφήτες κ.ά. Η θυσία του Αβραάμ Κοντά σ’αυτά, και στην καμάρα πάνω από την αψίδα, ιστορείται η αποκαλυπτική σκηνή της ετοιμασίας του θρόνου, σύμφωνα με την οποία πάνω ευτρεπισμένο θρόνο έχουν αποτεθεί το Ιερό Ευαγγέλιο και τα σύμβολα του Πάθους, ενώ πάνω από αυτά πετά ένα περιστέρι, που ανάγει στο συμβολισμό του Αγίου Πνεύματος του Θεού. Αυτή η παράσταση μετά τοποθετείται στο κέντρο μιας κυκλικά διαμορφωμένης σκηνής, της Πεντηκοστής (όπως στον Όσιο Λουκά-Βοιωτίας) και άλλοτε εικονίζεται σ’ αυτό το χώρο η Ανάληψη (ο Χριστός, κατά το γνωστό τύπο των Θεοφανείων, μέσα σε κυκλική δόξα που φέρεται από αγγέλους και στις δυο μεριές του, δεξιά και αριστερά, ο χορός τον Αποστόλων, που περιβάλλει τον Παντοκράτορα Χριστό).

Αρα λειτουργικος κύκλος με λιγα λόγια.. Στο χώρο του ιερού βήματος εικονίζονται: 1) η Θεία Λειτουργία, την οποία τελούν άγγελοι στον ουρανό 2) η Μετάληψη των Αποστόλων από το Χριστό (θεία κοινωνία αποστόλων) 3) οι μορφές των Μεγάλων Ιεραρχών, κάτω από την Πλατυτέρα στη κόγχη (Μ. Βασιλείου, Ι. Χρυσοστόμου, Γρηγορίου Θεολόγου, Κυρίλλου Αλεξανδρείας, Μ. Αθανασίου κ.α.), οι οποίοι κρατούν λειτουργικά ειλητάρια. 4)την Ετοιμασία του Θρόνου πάνω στον οποίο υπάρχει το Ευαγγέλιο και το ’γιο Πνεύμα ως περιστερά, κάτω από την Αγία Τριάδα, όπου συμβολίζεται η Δευτέρα Παρουσία του Κυρίου 5) θυσία του Αβρααμ

Αναλυτικά ιστορικός κύκλος ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ(ή ιστορικός ή εορταστικός): αυτός ο κύκλος αφορά σε γεγονότα και πρόσωπα της θρησκευτικής ιστορίας και στις μεγάλες γιορτές του εκκλησιαστικού έτους, ενώ αναπτύσσεται στις τέσσερις καμάρες του σταυροειδούς βυζαντινού ναού, στους πλαγίους τοίχους και στο νάρθηκα.  Σκηνές, για παράδειγμα του Βίου (θαύματα-πάθη) του Χριστού, υπήρχαν και παλαιότερα αλλ’οι σκηνές ήταν χωρίς πρόγραμμα δογματικής ακολουθίας, ενώ τώρα στις διασταυρούμενες καμάρες του ναού απλώνονται με ακολουθία και επιλογή οι σκηνές αυτές, οι οποίες σημειωτέον είναι εκείνες που εικονίζουν τις δώδεκα μεγάλες γιορτές του έτους και που έχουν πλέον καθιερωθεί οριστικά, δηλ. το γνωστό Δωδεκάορτο. Γέννηση μέχρι την Ανάληψη του Κυρίου. Στους πλάγιους τοίχους επιπλέον, εικονίζονται Ιεράρχες, Όσιοι και Μάρτυρες.  Εδώ έχουμε και τους στρατιωτικούς Αγίους, Δημήτριο, Γεώργιο, Προκόπιο, Θεοδώρους κλπ.  Προς το νάρθηκα απεικονίζονται Άγιες γυναίκες ενώ στο Δυτικό τοίχο ιστορείται η Κοίμηση της Θεοτόκου ή η Δευτέρα Παρουσία με τις διάφορες σκηνές της στο νάρθηκα συμβαίνει να αποτυπώνονται και παραστάσεις από την ζωή της Θεοτόκου, που έχουν εμπνευστεί από τα λεγόμενα Απόκρυφα Ευαγγέλια.

Με λίγα λόγια.. Ιστοριός κύκλος Στις καμάρες και στους τοίχους του κυρίως ναού ζωγραφίζονται παραστάσεις από την ιστορία της Εκκλησίας: 1) Σκηνές από τη ζωή του Χριστού, (Γέννηση, Βάπτιση, Σταύρωση, Ανάσταση, Ανάληψη), σκηνές θαυμάτων, 2) Σκηνές από τη ζωή της Θεοτόκου, (Γέννηση, Εισόδια, Κοίμηση), 3) Σκηνές από τη ζωή των Αγίων, (μαρτύρια, θαύματα), κλπ. 4) Προσωπογραφίες Αγίων ανδρών (νότιος τοίχος) και γυναικών (βόρειος τοίχος)