Η διαλεκτική του βέβαιου και του αβέβαιου Η στροφή στον αναγνώστη Αναγνωστικές Θεωρίες Η διαλεκτική του βέβαιου και του αβέβαιου Η στροφή στον αναγνώστη

Από το κείμενο στον αναγνώστη Όλες οι λογοτεχνικές θεωρίες – ακόμα και οι «κλασικές» - προτείνουν ή απλώς υπαινίσσονται από έναν ρόλο για τον αναγνώστη. Στη διεθνή βιβλιογραφία, ο όρος «αναγνωστικές θεωρίες» στις ποικίλες εκδοχές του αναφέρεται σε θεωρητικά σχήματα που εμφανίστηκαν μόλις κατά τη δεκαετία 1970 κ.ε. και … μετατόπισαν δραστικά το ενδιαφέρον της λογοτεχνικής κριτικής από τον συγγραφέα και το κείμενο στον αναγνώστη, στην πράξη της ανάγνωσης και τα ποικίλα συμφραζόμενά τους, εισάγοντας έτσι ένα νέο παράδειγμα στις λογοτεχνικές σπουδές.

Κειμενικές οπτικές για το ρόλο του αναγνώστη Νέα Κριτική (Richards): μελέτη των συγκινησιακών επιπτώσεων του ποιήματος στον αναγνώστη Δομιστική / σημειωτική οπτική: ο αναγνώστης αναγνωρίζει τους κοινούς γλωσσικούς κώδικες και συμβάσεις που κατασκευάζουν και διαμεσολαβούν το νόημα των κειμένων, ή και εφαρμόζει τις αρχές ενός «συμβολαίου» ανάγνωσης Οι κειμενικές οπτικές, ενώ φαίνεται να εμπλέκουν ενεργά τον αναγνώστη κινητοποιώντας τις αισθήσεις, τα συναισθήματα και την σκέψη του προς την κατεύθυνση της διερεύνησης των τεχνασμάτων που προκαλούν τις ανταποκρίσεις του, προϋποθέτουν την επικοινωνία ως μονόδρομη: από τον συγγραφέα/κείμενο προς τον δέκτη/αναγνώστη.

Βασικές μετατοπίσεις Από το «κλειστό» στο «ανοιχτό» (Eco) ή«απροσδιόριστο» (Iser) κείμενο  που «δεν αποτυπώνει μονοσήμαντα μια πραγματικότητα, απλώς τη διαγράφει έτσι ώστε να ενεργοποιεί τη φαντασία του αναγνώστη». Από το τι σημαίνουν τα κείμενα καθαυτά στο πώς αλληλενεργούν με τους αποδέκτες τους  από την πάγια στην επικοινωνιακή δομή της λογοτεχνίας. Από το ζεύγος συγγραφέας – κείμενο προς στη σχέση κείμενο-αναγνώστης.

Αισθητική της πρόσληψης (Jauss) Πώς η κατανόηση ενός λογοτεχνικού έργου από τον πρώτο αναγνώστη του διατηρείται, εμπλουτίζεται ή μεταβάλλεται από γενιά σε γενιά. Εστιάζει σε ιστορικού τύπου ερωτήματα  κατακυρώνεται ως εκδοχή της ερμηνευτικής Δεν προτείνει πρωτόκολλα ανάγνωσης

2. Αναγνωστική ανταπόκριση (W. Iser) Πώς ο κάθε αναγνώστης παράγει το νόημα του κειμένου μέσα από τις προβολές της ατομικής του συνείδησης. Όχι τι λέει ένα κείμενο αλλά πώς το διαβάζουμε  η ίδια η πράξη της ανάγνωσης

Αισθητική της πρόσληψης (Jauss 2. Αναγνωστική ανταπόκριση(W. Iser) 1. Ερμηνεία: Εστιάζει στην ιστορία των διαδοχικών προσλήψεων του έργου και στη σχέση της με τα μεταβαλλόμενα αισθητικά πρότυπα και σύνολα προσδοκιών, που του επιτρέπουν να διαβάζεται σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Παράγοντες που ρυθμίζουν τις αντιδράσεις του αναγνώστη: Ιστορικοί 2. Ανάγνωση: Περιγράφει την πορεία του αναγνώστη διαμέσου του κειμένου, με ανάλυση του τρόπου με τον οποίο οι αναγνώστες παράγουν νόημα, συνδέοντας και συμπληρώνοντας τα «ανείπωτα». Παράγοντες που ρυθμίζουν τις αντιδράσεις του αναγνώστη: Ατομικοί

Αναγνωστική ανταπόκριση(W. Iser) Το κείμενο διαθέτει: 1. Ρεπερτόριο: οργάνωση των περιεχομένων ανάλογα με το σύστημα των συμβάσεων κάθε εποχής. 2. Στρατηγικές: Συνδυασμοί στοιχείων του ρεπερτορίου (προσκήνιο – παρασκήνιο). 3. Κενά, χάσματα ή σημεία απροσδιοριστίας. Το κείμενο είναι «συνδυαστικό σύστημα» μέσα στο οποίο μια θέση έχει προβλεφθεί και για «το πρόσωπο το επιφορτισμένο να πραγματοποιήσει αυτούς τους συνδυασμούς» Iser, 1985.

Τα 4 επίπεδα της πράξης της ανάγνωσης 1ο : Ο αναγνώστης αποκτά μια πιθανόν ασαφή αντίληψη του κειμένου. 2ο: Συμπληρώνει ορισμένα σημεία απροσδιοριστίας σύμφωνα με τις προσδοκίες του  διαφορετικές ανταποκρίσεις. 3ο : Εισχωρεί στο ρεπερτόριο  ανακαλύπτει τις συμβάσεις του κειμένου. 4ο: Κρατά στη συνείδησή του ό,τι πήρε από το κείμενο και προσανατολίζει τη δράση του.

Κείμενα κατάλληλα για αναγνωστική προσέγγιση Αφηγηματικά κείμενα .. που δημιουργούν προσδοκίες, έχουν αρκετά σημεία απροσδιοριστίας αλλά και ικανό αριθμό στρατηγικών που θα προσανατολίσουν σταδιακά τους μαθητές σε μια πιο επαρκή ανάγνωση.

Ορίζοντες που ανοίγουν οι Θεωρίες Αναγνωστικής Ανταπόκρισης Διερεύνηση των αναγνωστικών κλίσεων των μαθητών. Μαθαίνουν στους μαθητές – αναγνώστες να μπαίνουν στον κόσμο της ανάγνωσης με τις αξίες και τις εμπειρίες τους, με τον τρόπο που αντιλαμβάνονται τον κόσμο  να συνδέουν τη λογοτεχνική εμπειρία με όλα τα προηγούμενα  να κερδίζουν σε αυτοσυνείδηση και αυτογνωσία.

Ο «αναγνωστικός» προσανατολισμός στο σχεδιασμό & τη διδασκαλία Στρατηγικές Αρχική διερεύνηση των διαφορών της πρόσληψης και ανταπόκρισης Υπόδειξη σύνδεσης των ανταποκρίσεων με κειμενικά στοιχεία (όχι με εξαντλητικό τρόπο) Συμπλήρωση φυσικών ή «κατασκευασμένων» κενών απροσδιοριστίας  ανάπτυξη ερμηνευτικών υποθέσεων με δημιουργικό τρόπο Επιστροφή στο κείμενο/ διαπίστωση & διερεύνηση των αποκλίσεων/ αποκάλυψη της συγγραφικής πρόθεσης Συζήτηση για τα θέματα του κειμένου  οι μαθητές τοποθετούνται, διαλέγονται, συνδέουν τα θέματα του κειμένου με τον δικό τους κόσμο ή δημιουργούν κάτι νέο.

Πρόκληση συζήτησης για τα θέματα του κειμένου Παράθεση 2 ή περισσότερων απόψεων της κριτικής για το ίδιο θέμα  ποια τους «μιλάει» περισσότερο, ποιο βρίσκουν πιο επίκαιρη .. Ερωτήματα & δραστηριότητες που μας μεταφέρουν από το κείμενο στην ανάγνωση & κατανόηση του δικού μας κόσμου. Αντιπαραβολή του λογοτεχνικού κειμένου με άλλο είδος λόγου κοινής θεματικής (λ.χ. σκηνή πολέμου στη λογοτεχνία κ σε κείμενο πολεμικού ανταποκριτή). Δραματοποιήσεις που «απαντούν» ταυτόχρονα σε κάποιο ερώτημα.

Άλλες όψεις του «αναγνωστικού» προσανατολισμού Το συνολικό ύφος της επικοινωνίας στην τάξη «είτε μιλάμε για το βιβλίο με τρόπο εντελώς απρόσωπο και λέμε “ο τάδε έγραψε το τάδε πολύ ενδιαφέρον μυθιστόρημα”, οπότε συζητάμε όπως σ’ ένα λογοτεχνικό περιοδικό, πράγμα που δε μου αρέσει πολύ. Προτιμώ κατά πολύ τη συζήτηση: “νά τι μου αρέσει σε αυτή την ιστορία”, και έτσι βλέπω περισσότερο τον αναγνώστη που διάβασε το βιβλίο και ενθουσιάστηκε απ’ ό, τι μια ψυχρή σχέση με την ιστορία ενός βιβλίου. Με τη φιλοσοφία συμβαίνει το ίδιο. Είτε μιλάμε για το συγγραφέα σε μια πιο πνευματική συζήτηση, με λίγα λόγια, είτε μιλάμε για τη σχέση μας με το βιβλίο, και σε αυτή την περίπτωση μιλάμε τόσο για το βιβλίο όσο και για μας … βλέπουμε σαφώς την εντελώς προσωπική σχέση που μπορεί να υπάρξει ανάμεσα σ’ ένα έργο κι έναν αναγνώστη» Απόσπασμα συνέντευξης

Μερικές εκδοχές και όροι «Θεωρία της πρόσληψης» («reception theory», Jauss 1995(1970) και 1982) «Θεωρία της αισθητικής ανταπόκρισης» («theory of aesthetic response», Iser 1978) «Κριτική της αναγνωστικής ανταπόκρισης» («reader response criticism») και «αναγνωστικές θεωρίες» («reader based theories», «reading theories», «reader-oriented criticism»). Οι δύο τελευταίοι όροι καλύπτουν στην πρόσφατη βιβλιογραφία πολλαπλά σχήματα που - αν και κατάγονται από ποικίλα γνωστικά πεδία - προϋποθέτουν τον αναγνώστη ως τον σημαντικότερο παράγοντα της ανάγνωσης (βλ. Das 2014, Demir 2014, Υaqoob 2011, Rabinowitz 2004[1995]).

Πρόσθετη Βιβλιογραφία DAS, KALYAN 2014. “Decoding the text and the ‘power’ of the reader”. In: International Refereed Research Journal www. Researchersworld.com,vol. V, 2, April 2014, pp. 86-92. DEMIR, YAGMUR 2014. “ Disparity among the Concept of ‘the Reader’ proposed by Reader Response Critics”. In: Journal of Language and Literature Education, 11, pp. 84-89. RABINOWITZ, PETER 2004(1995). «Άλλες αναγνωστικές θεωρίες». Στο: R. Selden (επιμ.), Από τον φορμαλισμό στον μεταδομισμό (θεώρηση μτφρ. Μ. Πεχλιβάνος, Μ. Χρυσανθόπουλος). ΑΠΘ, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), σσ. 522-562. YAQOOB, MUNAZZA 2011. “Reader and Text: Literary Theory and Teaching of Literature in the Twenty First Century”. In: 2011 International Conference on Languages, Literature and Linguistics IPEDR vol.26 (2011) © (2011) IACSIT Press, Singapore, pp. 511-515. ΦρυδΑκη, Ε. & ΚαλοΥδη, Ε. (2015), Διερευνώντας το φάσμα των δυνατών ανταποκρίσεων του αναγνώστη στην «εποχή της ανάγνωσης», στο Β. Βασιλειάδης, Κ. Δημοπούλου (επιμέλεια) Σελιδοδείκτες για την ανάγνωση της λογοτεχνίας, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη, σελ. 152-164.