ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ 1

«Παλαιά» και «νέα» κινήματα Εισαγωγή: «Παλαιά» και «νέα» κινήματα Διαφορές: (π.χ. εργατικό & φεμινιστικό) 1)Τύποι αναγκών 2)Οργάνωση 3) Κινητοποίηση 4) Αιτήματα 5) Σχέση με πολιτική 6) Ιδιότητες συμμετοχής 7) Μορφή συλλογικής δράσης 2

Οι σύγχρονες θεωρίες των κινημάτων στηρίχτηκαν σε προϋπάρχουσες θεωρίες και εννοιολογήσεις (θεωρίες της συλλογικής δράσης) 1): Θεωρία Κινητοποίησης Πόρων (Resource Mobilization Theory): απόρριψη του λειτουργισμού και κριτική αναπροσαρμογή της θεωρίας ορθολογικής επιλογής 2): Θεωρία Νέων Κοινωνικών Κινημάτων (New Social Movements Theory): επιλεκτική απόρριψη αλλά και ενσωμάτωση στοιχείων από τον μαρξισμό) 3

ΘΕΩΡΙΑ ΚΙΝΗΤΟΠΟΙΗΣΗΣ ΠΟΡΩΝ (ΘΚΠ) 1960-1970: Αμερική Απόρριψη του λειτουργιστικού μοντέλου, δηλαδή της θεωρίας που έβλεπε: α) τη συλλογική δράση ως αποτέλεσμα δυσλειτουργιών του συστήματος, και β) τα κοινωνικά κινήματα ως ανορθολογικούς δρώντες) Βασικοί μελετητές: Gamson, Tilly, Oberschall, McCarthy, Zald, McAdam κ.ά. 4

Η ΘΚΠ εστιάζει στα κινήματα καθαυτά και υπογραμμίζει τον πολιτικό χαρακτήρα τους. Παράλληλα, απορρίπτει την ψυχολογική ερμηνεία της θεωρίας σχετικής αποστέρησης. Ορισμός ΚΚ: «Τα κινήματα είναι επιδιώξεις ομάδων που με συγκρούσεις εντός της πολιτικής αγοράς επιζητούν έναν επιμερισμό των αγαθών και των υπηρεσιών ευνοϊκό γι αυτές τις ομάδες». Τα κινήματα διαμορφώνονται μονάχα όταν αυτές οι επιδιώξεις συνοδεύονται από την ικανότητα των ομάδων να δρουν συλλογικά και οργανωμένα. 5

Η ικανότητα αυτή είναι συνάρτηση της δυνατότητας να αξιοποιούν τους πόρους δράσης που διαθέτει η κοινωνία. Η ανάγκη αξιοποίησης των πόρων δράσης εξηγεί γιατί είναι ανεπαρκής η Θεωρία Σχετικής Αποστέρησης. Επομένως: Το πεδίο δράσης των κινημάτων είναι η πολιτική αγορά (πολιτικός ανταγωνισμός θεσμικού χαρακτήρα) και Βασική μορφή δράσης τους είναι η πολιτική δράση (που στοχεύει στα θεσμικά κέντρα απόφασης) 6

Ερώτημα: Τι καθιστά εφικτή την ισχύ των νέων δρώντων; Zald: «Τα ΚΚ είναι μορφές συλλογικής δράσης που επιδιώκουν πολιτικούς στόχους με μέσα κατάλληλα για την κατάστασή τους». Άρα, τα κινήματα επεκτείνουν τις συμβατικές μορφές πολιτικής δράσης (πολιτικά κόμματα, λόμπυ, οργανωμένα συμφέροντα). Ερώτημα: Τι καθιστά εφικτή την ισχύ των νέων δρώντων; Απάντηση: οι νέοι πόροι που διαθέτει η ‘κοινωνία της αφθονίας’ και η δυνατότητα των ΚΚ να τους εκμεταλλευθούν. 7

ΠΟΡΟΙ= Κεντρική έννοια Τα κινήματα δρουν όταν είναι ικανά να οργανωθούν και να πετύχουν τους στόχους τους, διαμέσου της κινητοποίησης των πόρων που είτε έχουν στη διάθεσή τους είτε μπορούν να παραγάγουν τα ίδια. Οι πόροι διαρκώς δημιουργούνται, καταναλώνονται, μεταφέρονται, χάνονται, ξαναδημιουργούνται κοκ. Οι πόροι μπορούν να είναι: α) υλικοί (χρήμα, προσφερόμενη εργασία, υποδομές οργάνωσης, μέσα επικοινωνίας) και β) μη υλικοί (αφοσίωση, ηθική δέσμευση, αλληλεγγύη, νομιμοποίηση της δράσης). 8

α) του αριθμού των ατόμων που εμπλέκονται στα κινήματα και Ανταγωνισμός για τους πόρους: οι πόροι δεν είναι ατελείωτοι. Η διαθεσιμότητά τους είναι συνάρτηση: α) του αριθμού των ατόμων που εμπλέκονται στα κινήματα και β) του αριθμού των μέσων που διατίθενται Επομένως, οι ομάδες ανταγωνίζονται για τους διαθέσιμους πόρους (υποδομές, ποσότητα χρόνου εθελοντικής εργασίας, χρηματικές συνδρομές, ποσοστά θεαματικότητας, βαθμός αλληλεγγύης, βαθμός νομιμοποίησης) που είναι διαθέσιμοι σε μια «κοινωνία της αφθονίας» 9

Δηλαδή, ο πολιτικός ανταγωνισμός μεταξύ των κινημάτων αφορά και στους στοχευόμενους πόρους και στους πόρους κινητοποίησης. Ο πολιτικός ανταγωνισμός είναι ένα «παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος» («Δίλημμα φυλακισμένου») Αυτό σημαίνει ότι μια κινητοποιημένη ομάδα αποκτά χαρακτηριστικά κοινωνικού κινήματος όταν αποκτά την ικανότητα να ιδιοποιείται πόρους που αναζητούν και άλλες ομάδες. 10

Συμπέρασμα: η ΘΚΠ αναδεικνύει τη θεσμική δράση και όχι την κοινωνική σύγκρουση. Συνέχεια της ΘΚΠ είναι η σύλληψη της «Δομής Πολιτικών Ευκαιριών» (Political Opportunity Structure). Η ΔΠΕ Ερευνά τις δυνατότητες και τις αδυναμίες των ΚΚ να ελέγχουν συλλογικά τους πόρους που απαιτούνται για τη δράση: τρόπος διακυβέρνησης, νομικό πλαίσιο, μηχανισμοί καταστολής, στρατηγικές συμμαχίες, ευκαιρίες δράσης. Σχέση-διαφορά κινημάτων και οργανώσεων κινημάτων: οι οργανώσεις αναλαμβάνουν το συλλογικό έλεγχο των πόρων της δράσης του κινήματος. 11

Στελέχη (επαγγελματική ενασχόληση) Στη σχέση κινήματος και οργάνωσης εμφανίζονται οι διαφορετικοί ρόλοι που ασκούνται μέσα στο κίνημα: Στελέχη (επαγγελματική ενασχόληση) Συστατικά μέλη (διαθέτουν πόρους στην οργάνωση) Οπαδοί (αναγνωρίζονται στο κίνημα, όχι στην οργάνωση) Ουδέτερο κοινό Αντίπαλοι 12

Η ΘΚΠ θεωρεί τα κοινωνικά κινήματα ως ‘συλλογικά ορθολογικούς επιλογείς’. Τα κινήματα εμφανίζουν δύο επίπεδα ορθολογικής επιλογής: α) τα άτομα που συγκροτούν το κίνημα ζυγίζουν το κόστος και το όφελος από τη συμμετοχή τους στη συλλογική δράση. β) οι οργανώσεις του κοινωνικού κινήματος διαχειρίζονται τους διαθέσιμους πόρους για δράση μέσα από ένα συλλογικό έλεγχο των ευρύτερων συνθηκών της δράσης (δομή πολιτικών ευκαιριών, προσβασιμότητα σε πόρους οργάνωσης). 13

Έτσι, οι μορφές κινητοποίησης και διαμαρτυρίας διαμορφώνονται ως αποτέλεσμα επιλογών που στηρίζονται στον ορθολογικό υπολογισμό του κόστους και του οφέλους που θα προκύψουν αν συνυπολογιστούν οι πόροι της οργάνωσης, των κοινωνικών συμμαχιών, της πρόσβασης στα ΜΜΕ, της εσωτερικής αλληλεγγύης κτλ., σε συνδυασμό με τα περιθώρια καταστολής που θέτει το πολιτικό σύστημα, την παρουσία άλλων ανταγωνιστικών κινημάτων που διεκδικούν τους ίδιους πόρους κτλ. 14

Σε αυτή την κατεύθυνση, η συλλογική ικανότητα κινητοποίησης εξαρτάται όχι από την ύπαρξη εντάσεων και κοινωνικής δυσαρέσκειας γενικώς, αλλά από τον συγκεκριμένο τρόπο με τον οποίο «τα κοινωνικά κινήματα είναι ικανά να οργανώσουν τη δυσαρέσκεια, να μειώσουν το κόστος της δράσης, να αξιοποιήσουν και να δημιουργήσουν δίκτυα αλληλεγγύης, να διαμοιράσουν κίνητρα μεταξύ των μελών και να αποκτήσουν εξωτερική υποστήριξη» (Della Porta & Diani 1999: 8). 15

Τα ΚΚ είναι ενσωματωμένα στο ευρύτερο πολιτικό σύστημα Διαπιστώσεις: Τα ΚΚ είναι ενσωματωμένα στο ευρύτερο πολιτικό σύστημα Αναλαμβάνουν κατά βάση εργαλειακή (ορθολογική) δράση Αποτελούν συνέχεια των ομάδων συμφερόντων Βασικό χαρακτηριστικό της δράση στους είναι η παραγωγή και αξιοποίηση κρίσιμων πόρων (υλικών και μη) 16

Η θετική συμβολή της ΘΚΠ στη μελέτη των κινημάτων: Α) Κριτική σε λειτουργισμό και θεωρία αποστέρησης Β) Διάκριση ΚΚ και Οργανώσεων ΚΚ αποσαφήνιση του ‘εσωτερικού τοπίου’ χωρίς συγχύσεις ρόλων και λειτουργιών. Ανάλυση της ‘μικρο-κινητοποίησης (ακτιβιστές, δίκτυα στρατολόγησης Γ) Απομυθοποίηση της διαμαρτυρίας 17

Αδυναμίες ανάλυσης της ΘΚΠ: Α) Αγνοεί ή υποτιμά τη συμβολική διάσταση της δράσης και υπερεκτιμά την όψη του υλικού συμφέροντος Β) Παραγνωρίζει τις δομικές κοινωνικές αντιφάσεις (συμμετοχή του ατόμου σε κοινωνικές σχέσεις εξουσίας: φύλο, ηλικία, φυλή, σεξουαλικότητα, υγεία κτλ.) Γ) Παραμελεί τις ιδιαιτερότητες των ΚΚ, επειδή τα συγκαταλέγει στο ίδιο φάσμα δράσεων μαζί με άλλες μορφές συλλογικής δράσης. Γενικά, ενώ συλλαμβάνει κάποια από τα νέα στοιχεία των ΚΚ, αγνοεί άλλα από αυτά. 18