Ειδική Εκπαίδευση στην Ελλάδα: παρελθόν, παρόν και μέλλον Χάρης Κούκας, Φυσικός, M.Ed Ειδική Εκπαίδευση

Από τον Καιάδα στις ίσες ευκαιρίες Ειδική Εκπαίδευση: ζωντανός «οργανισμός» που αλληλεπιδρά με το περιβάλλον, κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές συνθήκες και αντιλήψεις. Στην ελληνική πραγματικότητα, η Ειδική Εκπαίδευση πέρασε μέσα από αρκετά στάδια παρεμβάσεων, διορθώσεων και πειραματισμών μέχρι την σημερινή της μορφή.

Προς ένα σχολείο για όλους Απόρριψη & κακομεταχείριση Ιδρυματοποιήση, ασυλοποίηση & εγκλεισμός Συμπεριληπτική εκπαίδευση

Περίοδοι της Ειδικής Εκπαίδευσης στην Ελλάδα Οι αντικειμενικά, δύσκολες οικονομικά και πολιτικά συνθήκες που επικρατούσαν στην Ελλάδα, είχαν ως αποτέλεσμα την αργή εξέλιξη της Ειδικής Εκπαίδευσης και την ανισομερή συμμετοχή του κρατικού μηχανισμού και της ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Την ιστορία της Ειδικής Εκπαίδευσης στην Ελλάδα μπορούμε να την χωρίσουμε σε τρεις περιόδους: την περίοδο 1905-1950, την περίοδο 1950-1974 και την περίοδο από το 1974 έως το σήμερα.  

Περίοδοι της Ελληνικής Ειδικής Εκπαίδευσης 1905-1950: έξαρση ιδιωτικής πρωτοβουλίας 1950-1974: συνύπαρξη ιδιωτικής και κρατικής πρωτοβουλίας 1974 έως σήμερα: ο κρατικός μηχανισμός πρωταγωνιστεί στην Ειδική Εκπαίδευση

Περίοδος 1905 - 1950 Ιδρύεται το πρώτο ίδρυμα στην Ελλάδα, ο «Οίκος Τυφλών». Στο τιμόνι της διεύθυνσης βρίσκεται η κα Ειρήνη Λασκαρίδου η οποία ειδικεύτηκε σε θέματα τύφλωσης σε εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ευρώπης. Εφαρμόζεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα το σύστημα Μπράιγ (Braille). Το 1925 ιδρύεται η Αγροτική Φυλακή Ανηλίκων Κασσαβέτειας Βόλου, η Γενική Εταιρεία προς Προστασία της Παιδικής και Εφηβικής Ηλικίας και το Παιδολογικό Ινστιτούτο Αθηνών.

Περίοδος 1905 - 1950 Στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’30 ιδρύονται η Εταιρεία Προστασίας Ανηλίκων, ο Εθνικός Οίκος Κωφαλάλων και τα Δικαστήρια Ανηλίκων. Το 1937 έλαβε χώρα ένα γεγονός ορόσημο για την Ειδική Εκπαίδευση. Ιδρύεται το Πρότυπο Ειδικό Σχολείο Αθηνών (ΠΕΣΑ) και συστάθηκε η Ελληνική Εταιρεία Προστασίας και Αποκαταστάσεως Αναπήρων Παιδιών (ΕΛΕΠΑΑΠ). Ψυχή του ΠΕΣΑ ήταν η κα Ρόζα Ιμβριώτη μια από τις σημαντικότερες μορφές της Ειδικής Εκπαίδευσης στην Ελλάδα. Το ΠΕΣΑ αποτέλεσε την πρώτη επίσημη προσπάθεια του Ελληνικού κράτους να αντιμετωπίσει τις εκπαιδευτικές ανάγκες παιδιών με νοητική στέρηση.

Περίοδος 1905 - 1950 Η Ειδική Εκπαίδευση πέφτει σε χειμερία νάρκη λόγω πολιτικών γεγονότων που σημαδεύουν τα τότε δρώμενα της Ελληνικής πραγματικότητας (Εμφύλιος, Γερμανική κατοχή, Β’ Παγκόσμιος πόλεμος). Λίγο πριν την έναρξη της δεκαετίας του ’50 ιδρύονται ο Φάρος Τυφλών Της Ελλάδος (1946) και λίγο αργότερα το 1948 η Σχολή Τυφλών Βορείου Ελλάδος «Ο Ήλιος».

Περίοδος 1950 - 1974 Το Ελληνικό Κράτος μετά το τέλος του Β’ παγκοσμίου πολέμου καλείται μεταξύ άλλων να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που δημιούργησε ο πόλεμος στην φυσική και ψυχική υγεία των παιδιών. Κατά την διάρκεια της δεκαετίας του ’50 ιδρύθηκαν στην χώρα μας αρκετά Ιατροπαιδαγωγικά Κέντρα στα οποία λάμβανε χώρα διάγνωση και θεραπεία παιδιών και εφήβων με διάφορα προβλήματα.

Περίοδος 1950 - 1974 Το 1956 σηματοδοτείται από την ίδρυση του Πρότυπου Ειδικού Εκπαιδευτηρίου Κωφών και Βαρήκοων καθώς και του Κέντρου Αποκατάστασης Αναπήρων Παίδων Βούλας. Από το Εθνικό Ίδρυμα Νεότητας ιδρύθηκαν η Ελληνική Εταιρεία Ψυχικής Υγιεινής και Νευροψυχιατρικής του Παιδιού (1957) καθώς και το Κέντρου Ψυχικής Υγιεινής στην Αθήνα (1964).

Περίοδος 1950 - 1974 Λίγο την εκπνοή της δεκαετίας του ’50, το 1958, ιδρύεται στην Θεσσαλονίκη το Εθνικό Ίδρυμα Προστασίας Κωφαλάλων. Την ίδια περίοδο ιδρύεται το Νευροψυχιατρικό Νοσοκομείο Παίδων Νταού Πεντέλης το οποίο περιλαμβάνει μονάδα για παιδιά με νοητική στέρηση. Κατά την διάρκεια της δεκαετίας του ’60 ιδρύονται στην Ελλάδα ιδρύματα όπως το Κέντρο Θεραπευτικής Παιδαγωγικής «Το Στουπάθειο» (1962) στο Χαλάνδρι, το Ψυχολογικό Κέντρο Βορείου Ελλάδος (1962) και το Ίδρυμα Προστασίας Απροσάρμοστων Παίδων «Η Θεοτόκος» στους Αγίους Αναργύρους Αττικής το 1964. Πρώτος διευθυντής του Στουπάθειου ιδρύματος ήταν ο πατέρας της Ειδικής Εκπαίδευσης στην Ελλάδα, κος Κωνσταντίνος Καλαντζής.

Περίοδος 1950 - 1974 Η εφτάχρονη δικτατορία που ακολούθησε, δημιούργησε μεταξύ άλλων, έντονο κλίμα εσωστρέφειας και διέκοψε κάθε επιστημονική και εκπαιδευτική δραστηριότητα στον τομέα της Ειδικής Εκπαίδευσης. Το 1967 ιδρύεται το Κέντρο Εκπαιδεύσεως Σπαστικών Παίδων. Η ίδρυση του οφειλόταν σε πολύ μεγάλο βαθμό στην πίεση που ασκούσαν οι γονείς των παιδιών με νοητική στέρηση στο Υπουργείο Παιδείας. Μαζί με το Γραφείο Ειδικής Εκπαίδευσης δημιουργήθηκαν 45 ειδικές εκπαιδευτικές μονάδες οι οποίες βρήκαν στέγη στα Πρότυπα Δημοτικά Σχολεία τα οποία με την σειρά τους λειτουργούσαν στις έδρες των Παιδαγωγικών Ακαδημιών.

Περίοδος 1950 - 1974 Το 1969 ιδρύεται το Σωφρονιστικό Κατάστημα Αρρένων μετεφηβικής ηλικίας στην Κασσαβέτεια Βόλου και το παράρτημα της ΕΛΕΠΑΑΠ στην Θεσσαλονίκη. Το 1971 λειτούργησε το «Σικιαρίδειο» Ίδρυμα Απροσάρμοστων Παίδων και το 1972 σηματοδοτήθηκε από την ίδρυση της Εταιρείας Προστασίας Σπαστικών. Το ακαδημαϊκό έτος 1969-70 λειτουργεί για πρώτη φορά στο Μαράσλειο Διδασκαλείο μονοετές Τμήμα Ειδικής Αγωγής.

Περίοδος 1974 – σήμερα Στην Ελλάδα της μεταπολίτευσης, η Ειδική Εκπαίδευση αρχίζει να αναπτύσσεται με δειλά βήματα, πρωτόγνωρα για τα μέχρι τότε δεδομένα. Για πρώτη φορά διοργανώθηκε επίσημα από το κράτος ετήσιο επιμορφωτικό πρόγραμμα για κατάρτιση εκπαιδευτικών Α/βάθμιας εκπαίδευσης σε θέματα που αφορούν την Ειδική Εκπαίδευση. Εκτός από πρόγραμμα μαθημάτων στο Μαράσλειο Διδασκαλείο, μαθήματα Ειδικής Αγωγής προσφέρονταν και στα προγράμματα επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών στις τότε ΣΕΛΔΕ, ΣΕΛΕΤΕ και ΣΕΛΜΕ.

Περίοδος 1974 – σήμερα Επιπλέον παρόμοια διδασκαλεία ιδρύθηκαν στην Ελληνική επικράτεια τα οποία τελούσαν από την εποπτεία Παιδαγωγικών τμημάτων Πανεπιστημίων τα οποία ιδρύθηκαν μέσα στην δεκαετία του ’80. Το 1981 ψηφίστηκε το πρώτο νομοσχέδιο Ειδικής Εκπαίδευσης, Νόμος 1143. Καθιστούσε υποχρεωτική την φοίτηση στα Ειδικά Σχολεία για παιδιά 6-17 ετών, καθόριζε τα σχολεία φοίτησης, τα προγράμματα και τον τρόπο επιλογής προσωπικού. Δέχτηκε έντονη κριτική διότι διαχώριζε τους μαθητές σε «φυσιολογικούς» και «αποκλίνοντες». Δεν λειτούργησε προς την κατεύθυνση της ένταξης ωστόσο άνοιξε τους ασκούς του Αιόλου για την εδραίωση και βελτίωση της Ειδικής Εκπαίδευσης στην Ελλάδα.

Περίοδος 1974 – σήμερα Το 1985 ψηφίζετε ο Νόμος 1566 που προέβλεπε δραστικές αλλαγές στο Ελληνικό Εκπαιδευτικό σύστημα προκειμένου να προάγει την Ειδική Εκπαίδευση. Πρώτη φορά νομοθεσία που αφορά παιδιά με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες ενσωματώνεται στην νομοθεσία για τη γενική εκπαίδευση. Περιλάμβανε: ίδρυση σε πιλοτική μορφή ειδικών τάξεων στα κανονικά σχολεία για μαθητές με μέτρια νοητική στέρηση, νέες ειδικότητες όπως π.χ. σχολικοί ψυχολόγοι, λογοθεραπευτές κ.α. στην Ειδική Εκπαίδευση, ίδρυση νέων ειδικών σχολείων για παιδιά με φυσικές ανεπάρκειες κ.α. Επρόκειτο για ένα νομοσχέδιο ορόσημο για τα Ελληνικά δρώμενα της Ειδικής Εκπαίδευσης το οποίο υιοθέτησε την αρχή της ενσωμάτωσης των παιδιών με ειδικές ανάγκες στο πρόγραμμα των κανονικών σχολείων.

Περίοδος 1974 – σήμερα Το 2000 ψηφίζετε ο Νόμος 2817 ο οποίος κατοχυρώνει την έννοια της ένταξης των μαθητών με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες στα σχολεία γενικής εκπαίδευσης. Ιδρύθηκαν τα «Κέντρα Διάγνωσης Αξιολόγησης και Υποστήριξης» (Κ.Δ.Α.Υ.) τα οποία αργότερα με τον Νόμο 3699 θα μετονομαστούν σε Κέντρα Διαφοροδιάγνωσης , Διάγνωσης και Υποστήριξης (ΚΕ.Δ.Δ.Υ.) Ειδικών Εκπαιδευτικών Αναγκών. Για πρώτη φορά η Ειδική Εκπαίδευση αντιμετωπίζεται με ολοκληρωμένη διεπιστημονική προσέγγιση από το Ελληνικό Κράτος.

Περίοδος 1974 – σήμερα Ο τελευταίος Νόμος 3699 (2008) αντικαθιστά τον όρο Ειδική Αγωγή με τον όρο Ειδική Εκπαίδευση και δίνει περισσότερο έμφαση στην συνεκπαίδευση, στην λειτουργικότητα και στην δυνατότητα για συμμετοχή των ατόμων με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες και λιγότερο στις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν.

Παρόν και μέλλον της Ειδικής Εκπαίδευσης Σήμερα, έχοντας ως οδηγό την αρχή της συμπεριληπτικής ή ολικής εκπαίδευσης, στα δημόσια σχολεία γενικής εκπαίδευσης φοιτούν οι περισσότεροι μαθητές με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες. Λαμβάνουν πρόσθετη διδακτική στήριξη ή παράλληλη στήριξη στην τάξη ή λειτουργούν τμήματα ένταξης για ορισμένες κατηγορίες παιδιών με μαθησιακές δυσκολίες. Όσον αφορά τα παιδιά με πολύ σοβαρές αναπηρίες ή ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες λειτουργούν προγράμματα παράλληλης στήριξης και διδασκαλίας στο σπίτι. Παράλληλα οι διάφορες σχολικές μονάδες Ειδικής Αγωγής και Εκπαίδευσης (Σ.Μ.Ε.Α.Ε.) έχουν διευρυνθεί προκειμένου να καλύψουν ολοένα και περισσότερες περιπτώσεις μαθητών στην Ελληνική επικράτεια.

Παρόν και μέλλον της Ειδικής Εκπαίδευσης Οι εκπαιδευτικοί που εμπλέκονται στην Γενική Εκπαίδευση παρακολουθούν επιμορφωτικά προγράμματα που υλοποιούνται στα ΠΕΚ και παράλληλα πραγματοποιούνται πληθώρα από επιμορφωτικά και μεταπτυχιακά προγράμματα με αντικείμενο την Ειδική Αγωγή και Εκπαίδευση.

Παρόν και μέλλον της Ειδικής Εκπαίδευσης Η δυσμενής οικονομική και δημοσιονομική κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει η χώρα μας επηρεάζει αρνητικά την ανάπτυξη της Ειδικής Εκπαίδευσης και αποτελεί τροχοπέδη για φιλόδοξες βλέψεις από την πλευρά του Υπουργείου Παιδείας. Επιπροσθέτως, αναμένεται να ψηφιστεί ένα ακόμη νομοσχέδιο Ειδικής Εκπαίδευσης το οποίο φιλοδοξεί να αλλάξει το τοπίο της Ειδικής Εκπαίδευσης στην χώρα μας, το οποίο σύμφωνα με στοιχεία που προκύπτουν από τις εκθέσεις του Ευρωπαϊκού Οργανισμού για την Ειδική Εκπαίδευση είναι θολό – η χώρα μας τοποθετείται στις τελευταίες θέσεις όσον αφορά την Ειδική Εκπαίδευση. Μια ευνοϊκότερη οικονομικότερη πολιτική από πλευράς Υπουργείου Παιδείας σε συνδυασμό με μια αποτελεσματικότερη χαρτογράφηση της Ειδικής Εκπαίδευσης στην Ελλάδα θα βοηθήσουν σημαντικά στην εδραίωση της συμπεριληπτικής ή ολικής εκπαίδευσης σε κάθε σχολική αίθουσα.

Εκπαίδευση χωρίς διακρίσεις – Συμπεριληπτική εκπαίδευση Η εκπαίδευση και φροντίδα των παιδιών, ανεξαρτήτως φυσικής ανεπάρκειας είναι υπόθεση και ευθύνη όλων των εμπλεκόμενων επιστημόνων στα πλαίσια της διεπιστημονικής προσέγγισης. Απαιτείται η καλλιέργεια νοοτροπίας «απόδρασης» από τον επιστημονικό μικρόκοσμο μας προκειμένου να γνωρίσουμε κάτι Άλλο, χωρίς φοβία στο διαφορετικό και άγνωστο. Χρειαζόμαστε πρωταθλητές και ανθρώπους με όραμα και πίστη. Οι πρωταθλητές είναι οι μαθητές, Ειδικής και Γενικής Εκπαίδευσης και οι άνθρωποι με όραμα και πίστη είναι τα μέλη της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας. Μόνο με νοοτροπία και ιδεολογία συμπερίληψης μπορούμε να πετύχουμε το «Σχολείο για Όλους».

Βιβλιογραφικές Αναφορές Παντελιάδου Σουζάνα-Πατσιοδήμου Αντωνία, «Στάσεις και απόψεις των εκπαιδευτικών για την επιμόρφωση στην ειδική αγωγή», Θεσσαλονίκη, 2000 Στασινός, Δ.Π. (2001). Η Ειδική Εκπαίδευση στην Ελλάδα. Αντιλήψεις, Θεσμοί και Πρακτικές. Κράτος και Ιδιωτική Πρωτοβουλία (1906-1989). Αθήνα: Gutenberg Στασινός, Δ.Π. (2013). Η Ειδική Εκπαίδευση 2020. Για μια Συμπεριληπτική ή Ολική Εκπαίδευση στο Νέο – Ψηφιακό Σχολείο με Ψηφιακούς Πρωταθλητές. Αθήνα: Παπαζήση

Βιβλιογραφικές Αναφορές Νόμος 1143/1981 (ΦΕΚ 80 Α’ (31 Μαρτίου 1981) Νόμος 1566/1985 (167 Α’ (30-9-1985) Νόμος 2817/14 Μαρτίου 2000, Φ.Ε.Κ. τ. Α’, αρ. Φύλλου 78 Νόμος 3699/2 Οκτωβρίου 2008, τ. Α΄, αρ. Φύλλου 199  Νομοθεσία Ειδικής Αγωγής και Εκπαίδευσης στο http://www.pi-schools.gr/special_education_new/html/gr/nomoi/nomoi.htm http://adkaratzadidaktiki.blogspot.gr/ http://meleniko.gr