«Από το «μυθιστόρημα της εφηβικής ηλικίας» του μεσοπολέμου στο «νεανικό μυθιστόρημα» της μεταπολίτευσης: συγκλίσεις, αποκλίσεις, και συνέχειες»

Ερευνητικά ζητούμενα Ι Πώς αντιμετωπίστηκε η «εφηβική ηλικία/εφηβεία» και η «νεότητα» κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα από την επιστήμη και την τέχνη/λογοτεχνία; Ποιοι είναι οι αποδέκτες των λεγόμενων «μυθιστορημάτων της εφηβικής ηλικίας» και στη συνέχεια των άλλων μυθιστορημάτων με θέμα τον/την έφηβο/-η και την εφηβική ηλικία; Σε ποιους απευθύνουν οι συγγραφείς τα έργα τους; Είναι μέσα στη στόχευση του αναγνώστη ο ίδιος ο έφηβος/-η και η εφηβική ηλικία; Ποια είναι τα κοινά χαρακτηριστικά αυτών των λογοτεχνικών κειμένων; Υπάρχει συνέχεια σε θέματα γραφής έργων που αφορούν στην εφηβική ηλικία; Μπορούμε να εντάξουμε τα κείμενα της ΣΝΛ στο κύριο σώμα της λογοτεχνίας μας; Με ποια κριτήρια;

Ερευνητικά ζητούμενα ΙΙ Με τι είδους/κατηγορίες κριτήρια αντιμετώπισε η κριτική το θέμα του μυθιστορήματος για την εφηβική ηλικία; Υπάρχουν δύο ευδιάκριτες κατηγορίες: Ο Απόστολος Σαχίνης (1951) - (αισθητικά- ειδολογικά κριτήρια, λογοτεχνικό είδος, εφηβεία/μυθιστορηματικό πρόσωπο). 2. Η Αγγέλα Καστρινάκη (1995) - (ιστορικοκοινωνικά κριτήρια, η έννοια της «νεότητας» ως κοινωνική κατηγορία: «η εφηβεία και η νεότητα ως ηλικίες (από 17-30 χρόνων) εφάπτονται ή αλληλεπικαλύπτονται εν μέρει». «Πολλοί συγγραφείς της γενιάς του 30 έχουν ασχοληθεί και με την εφηβεία και με τη νεότητα (μυθιστορηματικά πρόσωπα), λ.χ. ο Γ. Θεοτοκάς Λεωνής, Αργώ, και Τερζάκης, Πολίτης, Λυμπεράκη, Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος), Αστροφεγγιά. Για την Καστρινάκη «Η νεότητα-φύση και η νεότητα- κοινωνία είναι δυο συνειδητά διακριτές κατηγορίες»).

Η ευρωπαϊκή παράδοση Ήδη στις αρχές του 20ου αιώνα η επιστήμη της ψυχολογίας και η ψυχανάλυση (Freud) αποδίδουν ιδιαίτερη σημασία και αντιμετωπίζουν με ξεχωριστό ενδιαφέρον την παιδική και εφηβική ηλικία. «Η ιδιαιτερότητα της εφηβικής ηλικίας έγκειται στο ότι βρίσκεται στο μεταίχμιο μεταξύ της παιδικής εξάρτησης και της ενήλικης αυτονομίας και ότι πρόκειται για μια περίοδο συνεχών αλλαγών» (Σαββίδου, 2014) Πριν από την άνθηση του «είδους» στην ελληνική πεζογραφία, στον ευρωπαϊκό χώρο έχουμε τα εξής έργα για την εφηβική ηλικία που επηρέασαν την ελληνική παραγωγή : Alain Fournier, Grand Meaulnes, Ο μεγάλος Μωλν,1913 Raymond Radiguet, Le diable au corps, 1923 Rosamond Lehmann, Dusty Answer, Σκονισμένα χρόνια, 1927 Rosamond Lehmann, Invitation to the Waltz, Πρόσκληση σε βαλς, 1932 Collette, Τα άγουρα στάχυα, μτφρ. Μαρσέλα Πετρακοπούλου, Άτλας, Αθήνα 1957 Held, Kurt, Die rote Zora und ihre Bande, Η κόκκινη Zora και η συμμορία της Sauerländer, Düsseldorf 392009 Ένας λόγος για την ανάπτυξη του «είδους» στην ελληνική πεζογραφία, κατά τον Σαχίνη, «στάθηκε η αδυναμία για τη μορφοποίηση του αντικειμενικού και η εσωτερική πίεση για την έκφραση του υποκειμενικού, που παρακολουθούσαν πάντα τους πεζογράφους μας» (Σαχίνης 1951: 15) Ωστόσο, η αξιολόγηση των έργων αυτών δεν δικαιώνει την αιτία της ανάπτυξης, αδυναμία, φυγή από το σύγχρονο, κλπ, αλλά τα αποτελέσματά της, δηλαδή τα ίδια τα λογοτεχνικά έργα καθαυτά.

«Το μυθιστόρημα της εφηβικής ηλικίας» Τα κείμενα που δημιούργησαν μια νέα τάση στην πεζογραφία μας και ομαδοποιήθηκαν από την κριτική για τα κοινά τους χαρακτηριστικά με τον ειδολογικό χαρακτηρισμό «το μυθιστόρημα της εφηβικής ηλικίας», είναι επτά (Σαχίνης 1951), κατά χρονολογική σειρά: Θανάσης Πετσάλης, Ο απόγονος, 1935 Κοσμάς Πολίτης, Eroica, 1938 Γιώργος Θεοτοκάς, Λεωνής, 1940 Αντώνης Βουσβούνης, Το προμήνυμα, 1943 Ηλίας Βενέζης, Αιολική γη, 1943 Άγγελος Τερζάκης, Ταξίδι με τον Έσπερο ,1946 Μαργαρίτα Λυμπεράκη, Τα ψάθινα καπέλα, 1946 **** Λιλίκα Νάκου, Παραστρατημένοι 1935 Μιμίκα Κρανάκη, Contre- temps, 1947

Πώς αντιμετωπίζεται η εφηβική ηλικία από τους συγγραφείς; 1 Από την πρώτη περίοδο ανάπτυξης (1935-1950): Το παιδί και ο έφηβος αντιμετωπίζεται πάνω στην πλατιά υπόθεση ότι «το παιδί είναι η ποίηση και η ποίηση είναι το παιδί», (Σαχίνης 1951). Βέβαια, κάθε ένας και διαφορετικά στο βιβλίο του, ποτέ όμως δεν ξεπερνά ή δεν ξεστρατίζει από την ποιητική ματιά της ηλικίας της εφηβείας, της ματιάς που ως ποιητικό αίτιο τον εμπνέει. Η άποψη αυτή προώθησε και καθιέρωσε τα χαρακτηριστικά της πεζογραφικής παραγωγής του είδους (1935-1946): Το θέμα. Οι πρώτοι έρωτες των νέων ανθρώπων, αγοριών και κοριτσιών, που πρωτογνωρίζουν τη ζωή. Ο χρονότοπος. Η εξοχή, η ελληνική φύση. Το καλοκαίρι, στα νησιά Οι ήρωες είναι έφηβοι, κατά κανόνα μοναχικοί και ευαίσθητοι. Οι εκφραστικοί τρόποι και τα μέσα εκμετάλλευσης του θέματος ζητούνται πάντοτε από την πλευρά της γοητείας και της χάρης και τείνουν προς τη δημιουργία ενός μουσικού κόσμου που αποκαλύπτει και αποδίδει το θαύμα της ζωής. (Σαχίνης 1951: 15-16) Γράφουν λοιπόν «περί εφηβείας και όχι για τους εφήβους και θεωρούν τον έφηβο από την πλευρά της ποίησης περισσότερο και όχι από την πλευρά της ιστορικοκοινωνικής πραγματικότητας» Σοφία Χατζηδημητρίου – Παράσχου, «Μυθιστόρημα εφηβείας: Παράδοση και νεοτερικότητα», Διαδρομές, 43(Φθινόπωρο 1996), σελ. 176.

Πώς αντιμετωπίζεται η εφηβική ηλικία από τους συγγραφείς; 2 Στην περίοδο της Μεταπολίτευσης η εφηβική ηλικία, σαφώς ευδιάκριτη κοινωνική κατηγορία, αντιμετωπίζεται ρεαλιστικά, μέσα από τα κοινωνικά συμφραζόμενα που την προσδιορίζουν. Από αυτά τα συμφραζόμενα προκύπτουν και όσα κοινωνικά προβλήματα και καταστάσεις (βία, ναρκωτικά, κλπ) όπου εμπλέκονται οι έφηβοι και οι νέοι. Η περίοδος της εφηβικής ηλικίας, όπως βιολογικά εννοούμε την εφηβεία, αρχίζει νωρίτερα (σύγχρονες έρευνες Βουλγαρία-Ηνωμένες πολιτείες), ενώ πολιτισμικά γίνεται πιο ελαστική, διευρύνεται εξαιτίας του σύγχρονου τρόπου ζωής, της ανεργίας, της κρίσης, γι’ αυτό και η χρονική περίοδος εκτείνεται με τον χαρακτηρισμό «νεανική» μέχρι και την τρίτη δεκαετία της ζωής. Οι συγγραφείς προτιμούν τους έφηβους ήρωες, αλλά και τους νέους μετά την ενηλικίωση, διότι το τέλος της εφηβείας δεν καταλήγει στην ωριμότητα της ενήλικης ζωής αλλά στους προβληματισμούς, σε αμφιταλαντεύσεις, σε αποκαλύψεις των νέων. Όλες αυτές οι αλλαγές ξεπέρασαν το λογοτεχνικό είδος του «εφηβικού μυθιστορήματος» και διαμόρφωσαν μια ολόκληρη λογοτεχνία, τη νεανική λογοτεχνία, πεζογραφική σχεδόν στο σύνολό της, με επιμέρους είδη, λ.χ. αστυνομικό είδος, επιστημονικής φαντασίας, κοινωνικό, κλπ.

Μυθιστορήματα με θέμα την εφηβική ηλικία (1950-1980) Τα έργα αυτά δεν στοχεύουν το εφηβικό αναγνωστικό κοινό: Μενέλαος Λουντέμης, Ένα παιδί μετράει τ’ άστρα (1956) Γιώργος Χειμωνάς, Πεισίστρατος (1960) Πέτρος Τατσόπουλος, Οι Ανήλικοι (1980) Βαγγέλης Ραπτόπουλος, Διόδια (1982)

Σύγχρονα μυθιστορήματα με θέμα την εφηβική ηλικία Έργα που στοχεύουν το εφηβικό κοινό Βραβευμένα Ζέη Άλκη, Η Κωνσταντίνα και οι αράχνες της, Κέδρος, Αθήνα, 2002, 52003. Κοκκινάκη Νένα, Μαργαρίτα, Πατάκης, Αθήνα, 1996, 72002. Σαρή Ζωρζ, Νινέτ, Πατάκης, Αθήνα, 1993, 202002. Δελώνης Αντώνης, Η εξομολόγηση, Άγκυρα, Αθήνα, 1997, 151997 Κοντολέων Μάνος, Το ταξίδι που σκοτώνει, Καστανιώτης, Αθήνα, 1989, 21990. Τίγκα Τούλα, Η εποχή των Υακίνθων, Πατάκης, Αθήνα, 1993, 122003. Λίτσα Ψαραύτη, Το χαμόγελο της Εκάτης, Πατάκης, Αθήνα, 2002, 92003. Βαγγέλης Ηλιόπουλος, Έτοιμος από καιρό, Πατάκης, Αθήνα, 22001. Μη βραβευμένα Λίτσα Ψαραύτη, Το αυγό της έχιδνας, 1990. Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Στο τσιμεντένιο δάσος, 1980.

Σύγχρονα έργα (2000+) με ήρωες έφηβους και νέους Σύγχρονα έργα που στοχεύουν σε εφηβικό-νεανικό κοινό: Λένα Διβάνη, Νάντια, Εκδόσεις Μιλάν, 62006 (νέα πρωταγωνίστρια, 22 χρόνων) Kevin Brooks, Being (2007), Υπάρχω (2008) Πατάκης (έφηβος ήρωας πρωταγωνιστής, 16 ετών)

Τα χαρακτηριστικά της σύγχρονης νεανικής λογοτεχνίας (ΣΝΛ) Τα χαρακτηριστικά της σύγχρονης νεανικής λογοτεχνίας (ΣΝΛ) Τα τελευταία πενήντα χρόνια οι ειδικοί για να ορίσουν τη λογοτεχνία που απευθύνεται στους νέους (ΣΝΛ) χρησιμοποίησαν τους όρους: Young adult literature, adolescent literature, juvenile literature, junior books, children’s literature, books for teens, and books for tweeners για να περιγράψουν τα κείμενα που γεφυρώνουν την παιδική με τη λογοτεχνία των ενηλίκων. Για να αποφύγουν την αρνητική συνδήλωση των όρων εφηβικός/ adolescents and teens, πολλοί προτιμούν τον όρο νεανική λογοτεχνία/ young adult literature. Τα κύρια χαρακτηριστικά της είναι τα εξής: 1. Ο πρωταγωνιστής είναι ένας/μία έφηβος/η- The protagonist is a teenager. 2. Τα γεγονότα περιστρέφονται γύρω από τον πρωταγωνιστή και από την αγωνία του/της να επιλύσει ψυχικές συγκρούσεις/ηθικά διλήμματα- Events revolve around the protagonist and his/her struggle to resolve conflict. 3. Η ιστορία καθίσταται αντικείμενο αφήγησης από την οπτική γωνία και με τη φωνή ενός νέου/έφηβου/-ης-The story is told from the viewpoint and in the voice of a young adult. 4. Η Λογοτεχνία γράφεται για και απευθύνεται σε νεαρούς ενήλικες- Literature is written by and for young adults. 5. Η Λογοτεχνία απευθύνεται εμπορικά σε κοινό νεαρών ενηλίκων- Literature is marketed to the young adult audience. 6. Η ιστορία δεν έχει «ευτυχές τέλος», χαρακτηριστικό των παιδικών βιβλίων. Story doesn’t have a “storybook” or “happily-ever-after” ending—a characteristic of children’s books.. 7. Οι γονείς καταφανώς απουσιάζουν ή διαφωνούν με τους νέους-Parents are noticeably absent or at odds with young adults. 8. Τα θέματα καταπιάνονται με ζητήματα ενηλικίωσης/ωρίμανσης (ωριμότητα, ερωτισμός, σχέσεις, ναρκωτικά)- Themes address coming-of-age issues (e.g., maturity, sexuality, relationships, drugs). 9. Τα βιβλία εκτείνονται κάτω από 300, κοντά στις 200 σελίδες- Books contain under 300 pages, closer to 200.

Η εφηβική λογοτεχνία ή λογοτεχνία για νεαρούς ενήλικες (young adults) ή λογοτεχνία για νέους και εφήβους ή σύγχρονη νεανική λογοτεχνία (ΣΝΛ) και η σύγχρονη κριτική της- Ορισμοί, κριτήρια Ένας τριμερής ορισμός της λογοτεχνίας αυτής που είναι πραγματιστικός και βρίσκεται πολύ κοντά στην πραγματικότητα (Roberta Seelinger Trites): βιβλία που είναι αποκλειστικά γραμμένα για εφήβους, εκείνα που απευθύνονται σε ευρύτερο κοινό και οι ήρωες είναι έφηβοι και έφηβες και βιβλία γενικού ενδιαφέροντος που στοχεύουν σε εφηβικό κοινό. Η Σαββίδου (2014) ερευνώντας το θέμα της έφηβης ηρωίδας στην ευρωπαϊκή και ελληνική πραγματικότητα συμπεραίνει ότι «οι περιοχές παιδική, εφηβική, νεανική λογοτεχνία δεν έχουν οριοθετηθεί με σαφήνεια, με αποτέλεσμα να επικαλύπτονται μεταξύ τους». Η εφηβική λογοτεχνία έγινε διακριτή λογοτεχνική κατηγορία μετά τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο για λόγους εμπορικούς, επιστημονικούς παιδαγωγικούς και κοινωνικούς. Στην Ελλάδα ως τα μέσα της δεκαετίας του 90 δεν υπήρχε προβληματισμός για μια τέτοια λογοτεχνία. Καλυπτόταν ή και γινόταν σύγχυση των ορίων (παιδικής και εφηβικής λογοτεχνίας) Η διαφορετική αντιμετώπιση της εφηβείας και η στόχευση σε συγκεκριμένο κοινό, τους εφήβους, αποτελούν από τα σημαντικότερα κριτήρια για τη διαφοροποίηση του μυθιστορήματος εφηβικής ηλικίας του Μεσοπολέμου από το σύγχρονο εφηβικό μυθιστόρημα της Μεταπολίτευσης. Το πρώτο εξακολουθεί να αποτελεί μέρος της γενικής λογοτεχνίας. Τι σχέση μπορεί να έχει το δεύτερο αναφορικά με τη γενική λογοτεχνία;

Εφηβική λογοτεχνία και Βildungsroman: εφηβεία, ωρίμανση, μαθητεία και μυθιστόρημα/bildungsroman Ένα ιδιαίτερο είδος με ιστορία που αφορά στους εφήβους και τους νέους Bildungsroman/ novel of formation, novel of education, or coming-of age story (μυθιστορήματα διαμόρφωσης ή μαθητείας ή ενηλικίωσης): είναι ο τύπος μυθιστορήματος που ασχολείται/έχει ως κεντρικό θέμα την εκπαίδευση/μύηση/μαθητεία, την ανάπτυξη και την ωρίμαση του πρωταγωνιστή ήρωα/-δας Η γένεση του Βildungsroman χρονολογείται κανονικά από τη δημοσίευση του Wilhelm Meister Meister’s Apprenticeship του Johann Wolfgang Goethe το (1795-96) Ελληνικά μυθιστορήματα του είδους Γυναικείο Bildungsroman: Μιμίκα Κρανάκη , Contre – Temps Μέλπω Αξιώτη, Εικοστός αιώνας Ζωρζ Σαρρή, Νινέτ Μάνος Κοντολέων, Δομήνικος (παιδικό μυθιστόρημα μύησης) (συμβολικό) Για τη σύγχρονη φαινομενικότητα της ωρίμανσης: οι έφηβοι και οι νέοι σήμερα κατακλυζόμενοι από τον εικονικό κόσμο των πληροφοριών των σύγχρονων τεχνολογιών στερούνται πραγματικών εμπειριών σε διάφορα πεδία της ζωής με κύριο αυτό της εργασίας, με αποτέλεσμα να βιώνουν μακροχρόνιας εξάρτησης -καταστάσεις που δεν εντάσσονται στον κλασικό τρόπο ωρίμανσης. .

21 ος αιώνας – Δύο παραδείγματα 1. Λένα Διβάνη, Νάντια, Εκ. Μιλάν 62006, (Νουβέλα) Η Νάντια, νέα γυναίκα 22 ετών, εργαζόμενη αισθητικός το επάγγελμα, κάνει μια εντελώς συμβατική ζωή, μέσα στην πόλη, ώσπου κάποια μέρα αντιδρά στο κλίμα της συμβατικότητας, όπου όλα μοιάζουν ωραία, ελεύθερα και ηθικά αλλά δεν είναι. Ξυπνάει από τον λήθαργο της καταπιεστικής καθημερινότητας και αναζητεί την κλεμμένη ελευθερία και αυθεντικότητά της. Κατακτά το σημαντικό βήμα προς την αυτογνωσία και την ελευθερία. 2. Κέβιν Μπρουκς, Being, (2007, )ελλ. μτφρ. Υπάρχω, Πατάκης, 2008 (μυθιστόρημα) Η πλοκή παίρνει τη δράση αστυνομικού μυθιστορήματος, η ψυχολογική ανάπτυξη παρακολουθεί την επιστημονική φαντασία, την υπαρξιακή αγωνία ενός αγοριού που έφυγε από το σπίτι του, η οποία δεν σταματάει ποτέ παρά στην έξοδο του μυθιστορήματος. Σε συμβολικό και ιδεολογικό επίπεδο, από την εργαλειοποίηση του σώματός του (απάγεται και γίνονται πειράματα εντελώς προηγμένης τεχνολογίας στο σώμα του) επιδιώκεται και η εργαλειοποίηση της σκέψης του 16χρονου ήρωα. Σε αυτήν αντιστέκεται με όλες του τις δυνάμεις. Ο νέος ήρωας σε διαρκή προβληματισμό, μετά από εμπειρίες αλλοτρίωσης, κυνισμού, και μηδενισμού που βιώνει, στο πρόσωπο μιας μεγαλύτερης του νέας γυναίκας θα βρει προστασία και θα πορευτεί στην αυτογνωσία, ακολουθώντας μια πορεία από τον ανοίκειο/παράξενο και παράλογο στο οικείο και καθημερινό. Σύγχρονη λογοτεχνία του σκληρού ρεαλισμού της εποχής μας, όπου έχει αποκλειστεί κάθε ρομαντικό στοιχείο.

Συμπεράσματα και προβληματισμοί Κατά τον 20ό αιώνα ο έφηβος, η εφηβική ηλικία εμφανίζεται στη λογοτεχνική παραγωγή (Συγγραφέας -Κείμενο-Αναγνώστης): Α΄ φάση: μόνον ως πρωταγωνιστής ήρωας ποιητική πλευρά Β΄ φάση: ως πρωταγωνιστής ήρωας, ως αφηγητής-ήρωας, και ως αναγνώστης τοποθέτηση στα ιστορικοκοινωνικά συμφραζόμενα Οι περιοχές παιδική, εφηβική, νεανική λογοτεχνία δεν έχουν οριοθετηθεί με σαφήνεια, με αποτέλεσμα να επικαλύπτονται μεταξύ τους στην ελληνική παραγωγή. Η διαπίστωση αυτή έχει να κάνει/σχετίζεται τόσο με τη συγγραφική πρόθεση όσο και την εκδοτική/ εμπορική διακίνηση/ διάδοση και στοχεύει στη διεύρυνση του αναγνωστικού κοινού. Συγκριτικά και διαχρονικά: Οι αλλαγές στη λογοτεχνική παραγωγή ξεπέρασαν το λογοτεχνικό είδος του «εφηβικού μυθιστορήματος» του Μεσοπολέμου και διαμόρφωσαν μια ολόκληρη λογοτεχνία, τη νεανική λογοτεχνία, πεζογραφική σχεδόν στο σύνολό της, με επιμέρους είδη, αστυνομικό είδος, επιστημονικής φαντασίας, κοινωνικό μυθιστόρημα ή νουβέλα, κλπ.

Βιβλιογραφία Ι Αγγέλα Καστρινάκη, Νεανικότητα και νεανικός λόγος στην ελληνική πεζογραφία. Η σχέση του συγγραφέα με τη νεότητα μέσω της αφηγηματικής τεχνικής και του νεανικού λόγου. Εκδόθηκε: Οι περιπέτειες της νεότητας. Η αντίθεση των γενεών στην ελληνική πεζογραφία (1890-1945), Αθήνα, Καστανιώτης. 1995, σ. 500. Αικατερίνη Δ. Σαββίδου, Η έφηβη στο ευρωπαϊκό και νεοελληνικό μυθιστόρημα εφηβικής ηλικίας (1911-1947), Θεσσαλονίκη, Α.Π.Θ., 2014. Αλέξανδρος Ν. Ακριτόπουλος, «Mύηση και απελευθέρωση στο παιδικό-εφηβικό μυθιστόρημα: O Δομήνικος του Μάνου Κοντολέοντος», στο Σύγχρονη εφηβική Λογοτεχνία. Από την ποιητική της εφηβείας στην αναζήτηση της ερμηνείας της, Εκδόσεις Πατάκη, 2011. Αλέξανδρος Ν. Ακριτόπουλος, Η σημασία και η χρησιμότητα της ιστορικότητας της ανάγνωσης ενός μυθιστορήματος: Αστραδενή, της Ευγενίας Φακίνου Αγγέλα Καστρινάκη, Οι περιπέτειες της νεότητας. Η αντίθεση των γενεών στην ελληνική πεζογραφία (1890-1945), διδ. διατρ. , 1994, Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ, ΕΚΤ, ΕΑΔΔ. Πάγκαλος, Ιωάννης Α. Αρρενωπότητα και Bildungsroman: ένα παράδειγμα συγκριτικής ανάλυσης (Johann Wolfrang Goethe Wilhelm Meisters Lehrjahre και Στρατής Τσίρκας Ακυβέρνητες Πολιτείες), 2005, Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ, ΕΚΤ, ΕΑΔΔ.

Βιβλιογραφία ΙΙ Κομνινού, Νικολίτσα (2006). The awared young adult novel in Greece (1985-2004), Το βραβευμένο ελληνικό εφηβικό μυθιστόρημα (1985-2004), Διατριβή για το πτυχίο/Τμήμα Νεοελληνικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο του Σύδνεϋ. Τσιλιμένη, Τασούλα (2004). (επιμέλεια). Το σύγχρονο ελληνικό παιδικό-νεανικό μυθιστόρημα, Σύγχρονοι Ορίζοντες, Αθήνα-Θεσσαλονίκη. Nilsen, Alleen Pace, Kenneth L. Donelson. Literature for today’s young adults. — 8th ed. p. cm. 2009, 2005, 2001, Pearson Education, Inc. Σπυρίδων Γ. Κιοσσές, Το γυναικείο bildungsroman στη νέα ελληνική λογοτεχνία: παραδειγματεικές αφηγηματικές δομές διαμόρφωσης της μυθοπλαστικής ηρωίδας κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο, διδ. Διατριβή, Βόλος, 2008. Λία Παπαδάκη, Το εφηβικό πρότυπο στον Σικελιανό. Εκδόθηκε: ΙΑΕΝ αρ. 28, Αθήνα 1995, σ. 159. Αλέξανδρος Ν. Ακριτόπουλος, Η σημασία και η χρησιμότητα της ιστορικότητας της ανάγνωσης ενός μυθιστορήματος: Αστραδενή, της Ευγενίας Φακίνου