Holmberg Ingrid: The creation of the Ancient Greek Epic Cycle Holmberg Ingrid: The creation of the Ancient Greek Epic Cycle. Oral Tradition: 456-478 ΠΜΣ Σύγχρονες Προσεγγίσεις στη Γλώσσα και στα Κείμενα, Κλασική Ειδίκευση Διδάσκων: Κος Χριστόπουλος Μ. Παρουσίαση: Χαράλαμπος Μπαζιώτης, Κατερίνα Γιαννοπούλου

Todorov Η δημιουργία του αρχαίου ελληνικού επικού κύκλου κειμενική αλληλεξάρτηση in absentia in praesentia διακειμενικές σχέσεις σχέσεις μέσα σ’ ένα κείμενο μοναδικό φανταστικό κείμενο στα βάθη των αιώνων

ΧΑΜΕΝΟΣ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ ΙΛΙΑΔΑ ΟΔΥΣΣΕΙΑ εξέχοντα απομεινάρια που μας παραπέμπουν στο χαμένο παράδεισο Milman Parry – Albert Lord: Η προφορική επική παράδοση διαμόρφωσε ένα τεράστιο, αλληλένδετο, ποικίλο πλέγμα θρυλικών αφηγήσεων που συνέθεταν το corpus του επικού κύκλου, μέρος του οποίου ήταν οι ιστορίες του Αχιλλέα και του Οδυσσέα, που έγιναν τελικά Ιλιάδα και Οδύσσεια. Χαρακτηριστικά: ρευστότητα, έλλειψη ορίων, έμφυτη ικανότητα για αυθόρμητη σύμπτυξη και επιμήκυνση. Απουσιάζουν: η αντίληψη της αρχής και του τέλους, η συγγραφική ταυτότητα, ο έλεγχος και η αποκλειστικότητα της αφήγησης.

ΕΠΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ: ρευστή αφήγηση ανάδυση Ιλιάδας και Οδύσσειας ως σταθερών και «χαρισματικών» αφηγήσεων. ΑΝΑΔΥΣΗ: άμεση ή εξελικτική; ΥΠΟΛΟΙΠΟ ΕΠΙΚΟΥ ΚΥΚΛΟΥ: δευτερεύουσα θέση και γι’αυτό έχει επιβιώσει σε αποσπασματική ή περιληπτική μορφή. ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΤΗΣ HOLMBERG: να εξετάσει τον επικό κύκλο από τη σκοπιά του υπόλοιπου μέρους (πλην Ιλιάδας και Οδύσσειας). ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ: τι συνέβη στον επικό κύκλο; τι σχέση είχε αυτός με τα χαρισματικά ομηρικά έπη; τι σημασία είχε αυτή η σχέση για τη μεταγενέστερη λογοτεχνία;

κύκλια έπη έλλειψη υλικού ανυποληψία Σώζονται αναφορές και παραπομπές μεταξύ άλλων και στους: Αθήναιο, Πλούταρχο, Παυσανία. Η «Χρηστομάθεια» του Πρόκλου: το πρόβλημα της ταυτότητας Φώτιος: ο Πρόκλος διάβασε αυθεντικά κείμενα. Severyns: ο Πρόκλος μάλλον έζησε το 2ο αιώνα μ.Χ. Allen: ο Πρόκλος μάλλον έζησε τον 5ο αιώνα μ.Χ. Το σημαντικό τελικά είναι ότι υπάρχει αντιστοιχία ανάμεσα στα σωζόμενα αποσπάσματα και στη «Χρηστομάθεια» του Πρόκλου.

Η πατρότητα και η χρονολόγηση του επικού κύκλου Μάλλον αυτές οι αφηγήσεις δημιουργήθηκαν ως εξαρτώμενες από τα ομηρικά έπη, άρα μετά το 700 π.Χ., ίσως και μετά το 536 (η παρέμβαση του Πεισίστρατου). Αλεξανδρινοί φιλόλογοι: οι κυκλικές αφηγήσεις ήταν μεταγενέστερες συνθέσεις που παρείχαν μακρύτερες ιστορικές γραμμές για ανεξήγητες ή υπαινικτικές αναφορές στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια. Severyns: οι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι ήταν ευρέως υπεύθυνοι για την απαξίωση του επικού κύκλου. Πρόκλος: τα ποιήματα του κύκλου διασώθηκαν όχι τόσο για την καλλιτεχνική τους αξία όσο για την ακολουθία των γεγονότων.

Η θέση της Holmberg Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια ως χαρισματικά κείμενα (Castle) θα παρείχαν πράγματι ένα γόνιμο έδαφος για τη δημιουργία των επακόλουθων, των συνεχειών. Από τη ματιά της ελληνικής προφορικής παράδοσης όμως, οι αφηγήσεις του κύκλου δεν δημιουργήθηκαν μετά τα ομηρικά έπη, αλλά είχαν υπάρξει στην ιστορία ταυτόχρονα με εκείνες τις δύο αφηγήσεις. Ο επικός κύκλος πέτυχε το σχήμα του ως προηγούμενα και επακόλουθα της Ιλιάδας και Οδύσσειας μόνο αφότου εκείνα τα έπη έγιναν σταθερά κείμενα.

Ομηρικά έπη και επικός κύκλος χαρισματικά (συγκέντρωσαν την προσοχή μας) υποβαθμισμένος (παραμελήθηκε) Γιατί; Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια έχουν μεταβιβαστεί σ’ εμάς ως ενοποιημένες και αποκλειστικές αφηγήσεις. Ο επικός κύκλος ακόμη και στον Πρόκλο δεν είναι ενοποιημένος, είναι επαναλαμβανόμενος και μεταβλητός – άρα κατώτερος. Όμως αυτά τα χαρακτηριστικά είναι αντιπροσωπευτικά του μοντέλου της προφορικής παράδοσης απ’ την οποία αναδύθηκαν η Ιλιάδα και η Οδύσσεια. Επομένως, αυτά τα προβλήματα και οι ασυνέπειες προέρχονται από την προφορική παράδοση και πρέπει να γίνουν έτσι κατανοητές παρά ως αισθητικές αδυναμίες των ποιημάτων του κύκλου.

Η θεματολογία του κύκλου, όπως αποτυπώνεται στη «Χρηστομάθεια» Σχέση Κυπρίων επών και Ιλιάδας: δυσκολία προσδιορισμού της όποιας αλληλεξάρτησης. Κύπρια: σχέδιο Δία – Θέμιδος για πρόκληση του Τρωικού πολέμου για ελάφρυνση της γης. Ιλιάδα: σχέδιο Δία για ικανοποίηση της Θέτιδας και πρόκληση απωλειών στο στράτευμα των Αχαιών («Διός δ’ ετελείετο βουλή», Ιλ. Α.5). Η Ιλιάδα «μιμείται» τα Κύπρια ή το αντίστροφο; (Αλεξανδρινοί φιλόλογοι) Holmberg: κοινή παρακαταθήκη του μύθου. Αλλά από τη στιγμή που τα ομηρικά έπη έγιναν πρότυπα του επικού είδους, οι αφηγήσεις του επικού κύκλου υποχρεώθηκαν σε μια λιγότερο εξέχουσα θέση και διαβάστηκαν ως προεκτάσεις των ομηρικών επών, αν και όλες οι αφηγήσεις συμπεριλαμβανομένης της Ιλιάδας και της Οδύσσειας είχαν κοινή θεμελίωση.

ΜΙΚΡΗ ΙΛΙΑΔΑ ΚΥΠΡΙΑ ΕΠΗ ΜΙΚΡΗ ΙΛΙΑΔΑ ΚΥΠΡΙΑ ΕΠΗ Και στα δύο αυτά έπη παρατηρείται ένα σημαντικό χαρακτηριστικό που το βλέπουμε σε όλα τα κύκλια, αλλά όχι στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια. Αυτά τα μικρότερα έπη συχνά έχουν επικαλυπτικές αφηγήσεις και επαναλαμβάνουν εκδοχές των ίδιων επεισοδίων, ιδιαίτερα στην αρχή και στο τέλος τους. Σημάδι ανεπάρκειας και ανοργανωσιάς ή αυτή η διαπερατότητα των ορίων, ειδικά της αρχής και του τέλους, είναι σήμα κατατεθέν της ευλυγισίας της προφορικής παράδοσης, όπου ο συνθέτης του ποιήματος μπορεί να αρχίσει και να τελειώσει τις αφηγήσεις του όπου επιθυμούν αυτός και το ακροατήριό του; Παράδειγμα οι σχετικές επικαλυπτικές αφηγήσεις σχετικά με τη μεταμφίεση του Αχιλλέα και τις επισκέψεις του στη Σκύρο. Burgess: «Τα γνήσια Κύπρια μάλλον κάλυπταν ολόκληρο τον Τρωικό πόλεμο».

ΙΛΙΑΔΑ - ΑΙΘΙΟΠΙΔΑ Ο τελευταίος στίχος της Ιλιάδας πρώτος στίχος της Αιθιοπίδας. Παρότι φαίνεται να είναι συνέχεια της Ιλιάδας, εν τούτοις θεωρείται αρχαιότερο έπος και κάποιοι λένε ότι ο ομηρικός ποιητής έχει αντλήσει από αυτή πολλά στοιχεία για την Ιλιάδα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η ιστορία του Μέμνονα, γιου της Ηούς, βασιλιά των Αιθιόπων, συμμάχου των Τρώων, που, αφού σκοτώσει τον Αντίλοχο – το νέο Πάτροκλο – προκαλεί την οργή του Αχιλλέα που τον φονεύει. Τότε η Ηώς πετυχαίνει από το Δία την αθανασία του γιου της, όπως το ίδιο αργότερα, στο ίδιο έπος, πετυχαίνει η Θέτιδα για τον Αχιλλέα. Πιθανόν ο ομηρικός ποιητής να είχε στο μυαλό του την ιστορία Μέμνονα – Αχιλλέα, όταν αφηγούνταν τη σύγκρουση Έκτορα – Αχιλλέα, αρνούμενος όμως τη λύτρωση της αθανασίας η οποία, ενώ διατρέχει τον κύκλο ως μια πιθανότητα για τους θνητούς, συναντά ως εκδοχή την κατηγορηματική άρνηση του ομηρικού ποιητή.

Μικρά Ιλιάς Δημιουργός: Λέσχης 4 βιβλία Γεγονότα ανάμεσα σε Αιθιοπίδα και Ιλίου Πέρσιν (θεωρία ενωμένου ποιήματος, με την οποία ο Davies διαφωνεί) Ίσως κάλυψη κενού που άφησε ο Αρκτίνος Πρώτο περιστατικό: η κρίση των όπλων. Ποιος αποφάσισε τη νίκη του Οδυσσέα; Ακολουθεί σειρά γεγονότων που προοικονομούν την πτώση της Τροίας

Ιλίου Πέρσις Δημιουργός: Αρκτίνος 2 βιβλία Περιεχόμενο: -συζήτηση Τρώων σχετικά με Δούρειο Ίππο –τύχη Αινεία – επίθεση Ελλήνων και αφήγηση της άλωσης Απεικόνιση άλωσης της Τροίας από Πολύγνωτο-περιγραφή Παυσανία

Νόστοι Δημιουργός: Αγίας 5 βιβλία Περιγραφή επιστροφής Ελλήνων ηρώων στα σπίτια τους, μετά την άλωση –εκτός του Οδυσσέα Χωρισμός Αγαμέμνονα-Μενελάου με αποτέλεσμα να μείνει ο πρώτος ανυπεράσπιστος

Τηλεγόνεια Δημιουργός: Εύγαμος 2 βιβλία Severyns και Lesky μιλούν για νέο είδος Περιεχόμενο: ταφή μνηστήρων, νέα περιπέτεια Οδυσσέα για θυσία στον Ποσειδώνα, γάμος με Καλλιδίκη, επιστροφή στην Ιθάκη και θάνατός του από τον Τηλέγονο «ἐξ ἁλὸς». Μεταφορά σώματος Οδυσσέα στο νησί της Κίρκης και αντίστοιχοι γάμοι Κίρκης Τηλεμάχου και Πηνελόπης Τηλεγόνου

Η συγκεκριμένη ιστορία αντανακλά την επιθυμία του κοινού να ακούσει τη συνέχεια των περιπετειών των αγαπημένων του ηρώων. Η διήγηση της Οδύσσειας προσφέρει άλλωστε πολλές ευκαιρίες για επέκταση της ιστορίας, συμπεριλαμβανομένης και της προφητείας του Τειρεσία στη ραψωδία λ, καθώς και του μυστηρίου σχετικά με την τελική μοίρα και το θάνατο του Οδυσσέα. Ίσως τα γεγονότα της Τηλεγόνειας να υποδεικνύουν μια τάση του δημιουργού της να υπερβεί την Ιλιάδα και την Οδύσσεια: εφόσον δεν μπορεί να συναγωνιστεί τα δύο διάσημα έπη ως ποιητικές συνθέσεις, επιλέγει να δώσει έμφαση σε καινοτομίες της πλοκής.

Ανεπάρκειες των κύκλιων επών Κυρίως αποδίδονται στην προφορική παράδοση οι αφηγήσεις συντίθενται και ανασυντίθενται από αοιδούς, σύμφωνα με την περίσταση και το κοινό τους (π.χ. 1. Δημόδοκος που τραγουδά επεισόδια ανάλογα με τα αιτήματα του κοινού του 2. Οδυσσέας που φτάνοντας στην Ιθάκη αφηγείται τρεις εκδοχές της ίδιας ιστορίας, κάθε φορά σε διαφορετικό κοινό)

Άποψη Holmberg σχετικά με τις «ανεπάρκειες»

Δημόδοκος: Προσωπείο του Ομήρου ή μέσο ανάδειξής του; Δημόδοκος: Προσωπείο του Ομήρου ή μέσο ανάδειξής του; Οι ερμηνείες του Δημόδοκου σε καμία περίπτωση δεν αποδίδουν το μήκος και την πολυπλοκότητα των ομηρικών συνθέσεων, στα οποία και συμπεριλαμβάνονται. Έτσι υπογραμμίζεται η μοναδικότητα του μεγέθους της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Ίσως εδώ έχουμε την υπεροχή και τον θρίαμβο του Ομήρου πάνω στον επικό κύκλο με αυτή την απεικόνιση του Δημόδοκου και όχι την εκπροσώπηση του εαυτού του πίσω απο ένα προσωπείο, όπως έχουν υποθέσει πολλοί. Με τον Δημόδοκο βλέπουμε μια προφορική παράδοση που επιτρέπει στον ποιητή να πιάσει το νήμα της αφήγησης από οποιοδήποτε σημείο της ιστορίας επιθυμεί.

Ελλείψεις Ομηρικών Επών Πολλά γεγονότα γνωστά απο την επική παράδοση αποσιωπώνται στα Έπη του Ομήρου. Κατά Jasper Griffin ο Όμηρος αποσιωπά τόσα γεγονότα της επικής παράδοσης διότι τα θεωρεί περίεργα και ανάρμοστα για τον σεμνό και διακριτικό ομηρικό τρόπο γραφής. Η Holmberg αντιθέτως θεωρεί πως τα γεγονότα αυτά δεν παραλείπονται εξαιτίας σεμνοτυφίας ή τάσης αποφυγής του «παράξενου» (άλλωστε η περιπλάνηση του Οδυσσέα ενέχει πολλά περίεργα και μεταφυσικά γεγονότα, όσο για τη σεμνοτυφία, αρκεί να ρίξουμε μια ματιά στη διήγηση του Δημόδοκου σχετικά με τον Άρη και την Αφροδίτη), αλλά παραθέτει την άποψη πως με τις παραλείψεις αυτές ο ποιητής θέλει να προσδώσει μοναδικότητα στην αφήγησή του και να τη διαχωρίσει από την άμορφη μάζα της παράδοσης.

Παγίωση των Ομηρικών Επών Οι αφηγήσεις του Τρωικού πολέμου ήταν γνωστές από τον 8ο αιώνα στην Ελλάδα. Στο τέλος του 6ου αιώνα φαίνεται πως η Ιλιάδα και η Οδύσσεια απέκτησαν ξεχωριστή φήμη, είτε επειδή καταγράφηκαν, είτε επειδή απαγγέλλονταν συχνότερα, είτε επειδή ανασυνθέτονταν κατά κόρον απο τους ραψωδούς. Η διάσωση των δύο αυτών τόσο μεγάλων επών προέκυψε σίγουρα από την καταγραφή τους, κάτι που μας δείχνει άλλωστε και τη σημασία που κατείχαν ήδη από εκείνη την εποχή. Είναι δελεαστικό να αποδώσουμε την καταγραφή των επών αυτών στην ποιότητα και στη μεγάλη αισθητική τους αξία έναντι των κύκλιων επών, ωστόσο δεν πρέπει να αποκλείσουμε τα πολιτικά και ιστορικά κριτήρια. Το θέμα εξακολουθεί να απασχολεί τους μελετητές μέχρι και σήμερα. Η καθιέρωση της Ιλιάδας και της Οδύσσειας ως ολοκληρωμένα έργα ξεκίνησε τη διαδικασία της εισαγωγής αρχής και τέλους στα έπη, αντίθετα σε μια παράδοση που τα ήθελε περισσότερο ελεύθερα.

Σύμφωνα με το άρθρο του Burkert «The Making of Homer in the sixth Century B.C.» η παγίωση των Ομηρικών Επών οφείλεται σε έναν ακόμα παράγοντα: τη Στησιχόρεια παράδοση. Ο μελετητής φαίνεται να διαχωρίζει την επική παράδοση από τη χορική, της οποίας παραδείγματα είναι τα αποσπάσματα έργων του Στησιχόρου. Υποστηρίζει πως η Στησιχόρεια παράδοση θα έπρεπε να βασίζεται σε ένα υπάρχον κείμενο και επιπλέον πως αυτή η πιο σταθερή παράδοση απείλησε να υποσκελίσει τα ίδια τα ομηρικά έπη. Οι υποστηρικτές των Ομηρικών Επών αντέδρασαν σε αυτή τη σταθερότητα της Στησιχόρειας παράδοσης είτε καταγράφοντας τις δικές τους αφηγήσεις, είτε απλά εισάγοντας λιγότερες καινοτομίες. Η στερέωση των ομηρικών κειμένων ήταν τόσο αποδοτική ώστε κυριάρχησε πάνω στις χορικές αφηγήσεις του Στησιχόρου. Η Στησιχόρεια παράδοση πλέον, όντας αντιμέτωπη με τη συνεχώς αυξανόμενη ηγεμονία των ομηρικών επών μεταλλάσσεται σε άλλες μορφές και καταλήγει στην τραγωδία.