ΙΑΤΡΙΚΩΣ ΑΝΕΞΗΓΗΤΑ ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ (Ι.Α.Σ.) Πρόγραμμα Ειδίκευσης στη Συμβουλευτική & τον Προσανατολισμό (Π.Ε.ΣΥ.Π.) Ανωτατη Σχολη ΠΑΙδαγωγικησ και Τεχνολογικησ Εκπαιδευσησ Μάθημα: Συμβουλευτική στη Δια Βίου Ανάπτυξη Υπεύθυνη Καθηγήτρια: ΚΑΛΟΥΡΗ ΟΥΡΑΝΙΑ ΙΑΤΡΙΚΩΣ ΑΝΕΞΗΓΗΤΑ ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ (Ι.Α.Σ.) ΠΑΣΧΑΛΙΩΡΗ ΧΡΙΣΤΙΝΑ

ΟΡΙΣΜΟΣ – ΔΗΛΩΤΙΚΟΙ ΟΡΟΙ Καθαρά σωματικά συμπτώματα που παρουσιάζουν ασθενείς και τα οποία δεν μπορούν να εξηγηθούν με βάση κάποια συγκεκριμένη σωματική νόσο. Στα σύνδρομα αυτά περιλαμβάνονται μεταξύ άλλων η χρόνια κόπωση, η ιδιοπαθής περιβαλλοντική δυσανεξία, η υστερική τύφλωση, η οσφυαλγία, ο χρόνιος πόνος, η αλλεργία στο Wi-Fi Δηλωτικοί όροι του ίδιου φαινομένου είναι: Ιατρικώς Ανεξήγητα Φυσικά Συμπτώματα (Medically Unexplained Physical Symptoms) Ιατρικώς Ανεξήγητα Σύνδρομα (Medically Unexplained Syndromes) Σωματόμορφες διαταραχές (Somatoform disorders) Λειτουργικά Σωματικά Σύνδρομα (Functional Somatic Syndromes) Διαταραχές Σωματοποίησης (Somatization disorders) Πασχαλιώρη, Χριστίνα. (2017). «Ιατρικώς Ανεξήγητα Συμπτώματα». Β΄ Εξάμηνο ΠΕΣΥΠ, στο πλαίσιο του μαθήματος Συμβουλευτική στη Δια Βίου Ανάπτυξη

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Σε γραπτά του Ιπποκράτη υπάρχουν αναφορές σε σύνδρομα που σήμερα χαρακτηρίζονται ως Ι.Α.Σ. Τον μεσαίωνα η ενασχόληση για παράδειγμα με την υποχονδρία ήταν αρκετά εκτεταμένη Από τα τέλη του 19ου αιώνα και μετά αρχίζει μια πιο συστηματική επιστημονική έρευνα και αντιμετωπίζονται ως «κομμάτι» των ψυχιατρικών διαταραχών Πασχαλιώρη, Χριστίνα. (2017). «Ιατρικώς Ανεξήγητα Συμπτώματα». Β΄ Εξάμηνο ΠΕΣΥΠ, στο πλαίσιο του μαθήματος Συμβουλευτική στη Δια Βίου Ανάπτυξη

ΒΑΣΙΚΑ ΤΟΥΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Εμφάνιση διαφόρων σωματικών συμπτωμάτων (μυϊκός πόνος, πόνο στις αρθρώσεις, δυσκολία στο βάδισμα, δυσκολίες μνήμης, οπτικές διαταραχές, ζαλάδα, κόπωση, καρδιακά συμπτώματα, ναυτία, στομαχόπονο, κοιλιακά προβλήματα, δυσπεψία κ.α.) Διαφοροποίηση ως προς την ένταση και χρονική διάρκεια των συμπτωμάτων Οι ασθενείς πραγματικά νοιώθουν τα συμπτώματα που αναφέρουν (δεν πρόκειται για Πλασματική Διαταραχή ή Προσποίηση) Ο ασθενής ή παραμελεί αρχικά τα συμπτώματα ή απευθύνεται άμεσα στον γιατρό –πολλές φορές γιατρούς διαφορετικών ειδικοτήτων- προκειμένου να βρει λύση στο πρόβλημά του που θεωρεί ως καθαρά σωματικό Πασχαλιώρη, Χριστίνα. (2017). «Ιατρικώς Ανεξήγητα Συμπτώματα». Β΄ Εξάμηνο ΠΕΣΥΠ, στο πλαίσιο του μαθήματος Συμβουλευτική στη Δια Βίου Ανάπτυξη

Φυσιολογική σωματική και ψυχολογική κατάσταση των ασθενών (μπορεί να τους χαρακτηρίζει μια σχετική ανησυχία αλλά δεν έχουν παραισθήσεις, εμμονές, καταπιεστικές παρορμήσεις, προβλήματα μνήμης, αντίληψης, προσοχής και συγκέντρωσης) Τα σωματικά τους συμπτώματα δεν αποδεικνύεται να έχουν κάποια βιολογική αιτία (τουλάχιστον αυτό προκύπτει μετά από μια σειρά εξονυχιστικών και συχνά επαναλαμβανόμενων εξετάσεων) Μεγαλύτερη συχνότητα στον γυναικείο πληθυσμό κάτω των 30 ετών (αναλογία γυναικών – ανδρών 10:1 για διαταραχές σωματοποίησης, 2:1 – 5:1 για διαταραχές μετατροπής, 2:1 για διαταραχές πόνου (χρόνιος πόνος), 1:1 για υποχονδρίαση) αν και μπορεί να παρατηρηθεί και σε άτομα μικρότερα των 10 ετών (1 στα 10 παιδιά πάσχουν από Ι.Α.Σ.) Πασχαλιώρη, Χριστίνα. (2017). «Ιατρικώς Ανεξήγητα Συμπτώματα». Β΄ Εξάμηνο ΠΕΣΥΠ, στο πλαίσιο του μαθήματος Συμβουλευτική στη Δια Βίου Ανάπτυξη

ΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝΑ ΑΙΤΙΑ Αν και δεν είναι εξακριβωμένο, αναφέρονται ως αίτια: γενετικές και περιβαλλοντικές επιρροές ύπαρξη γονέων που πάσχουν από Ι.Α.Σ. σεξουαλική κακοποίηση κατά την παιδική ηλικία αδυναμία ως προς την έκφραση των συναισθημάτων κατανάλωση αλκοόλ και ναρκωτικών Πασχαλιώρη, Χριστίνα. (2017). «Ιατρικώς Ανεξήγητα Συμπτώματα». Β΄ Εξάμηνο ΠΕΣΥΠ, στο πλαίσιο του μαθήματος Συμβουλευτική στη Δια Βίου Ανάπτυξη

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΩΝ ΔΙΑΤΑΡΑΧΩΝ ΠΟΥ ΠΡΟΚΑΛΟΥΝ Ι.Α.Σ. Σωματόμορφες διαταραχές. Αγχώδεις διαταραχές Καταθλιπτικές διαταραχές Άλλες ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Ι.Α.Σ. ως κύρια εκδήλωσή τους έχουν οι σωματόμορφες διαταραχές Πασχαλιώρη, Χριστίνα. (2017). «Ιατρικώς Ανεξήγητα Συμπτώματα». Β΄ Εξάμηνο ΠΕΣΥΠ, στο πλαίσιο του μαθήματος Συμβουλευτική στη Δια Βίου Ανάπτυξη

ΣΩΜΑΤΟΜΟΡΦΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ - ΟΡΙΣΜΟΣ Οικογένεια διαταραχών με κοινό χαρακτηριστικό την ύπαρξη σωματικών συμπτωμάτων που υποδηλώνουν την ύπαρξη κάποιας σωματικής ασθένειας Είδη σωματόμορφων διαταραχών Διαταραχή σωματοποίησης Διαταραχή πόνου Υποχονδρίαση Σωματοδυσμορφική διαταραχή (δυσμορφοφοβία) Μετατρεπτική διαταραχή Αδιαφοροποίητη σωματόμορφη διαταραχή Σωματόμορφη διαταραχή μη καθοριζόμενη αλλιώς ΣΗΜΕΙΩΣΗ : Το Diagnostic and Statistical Manual for Mental Disorders, Fourth Edition, Text Revision (DSM-IV-TR) διακρίνει μόνο πέντε κατηγορίες-είδη σωματόμορφων διαταραχών : (1) διαταραχές σωματοποίησης, (2) μετατρεπτικές διαταραχές, (3) διαταραχή πόνου, (4) υποχονδρίαση και (5) σωματοδυσμορφική διαταραχή Πασχαλιώρη, Χριστίνα. (2017). «Ιατρικώς Ανεξήγητα Συμπτώματα». Β΄ Εξάμηνο ΠΕΣΥΠ, στο πλαίσιο του μαθήματος Συμβουλευτική στη Δια Βίου Ανάπτυξη

ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΣΩΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗΣ Αναφέρεται σε ένα πρότυπο πολλαπλών επαναλαμβανόμενων σωματικών συμπτωμάτων που οδηγούν σε αναζήτηση ιατρικής βοήθειας ή προκαλούν σημαντική επιβάρυνση της λειτουργικότητας. Η πορεία της διαταραχής είναι χρόνια με διακυμάνσεις. Σπάνια παρατηρούνται περίοδοι ολοκληρωτικής αποδρομής των συμπτωμάτων. Γενετικοί παράγοντες παίζουν ρόλο στην εμφάνιση της διαταραχής (προσβάλλεται ποσοστό 10%-20% γυναικών πρώτου βαθμού συγγένειας με γυναίκες που υποφέρουν από τη διαταραχή) Πασχαλιώρη, Χριστίνα. (2017). «Ιατρικώς Ανεξήγητα Συμπτώματα». Β΄ Εξάμηνο ΠΕΣΥΠ, στο πλαίσιο του μαθήματος Συμβουλευτική στη Δια Βίου Ανάπτυξη

Για να διαγνωστεί πρέπει να υπάρχουν: εμφάνιση Ι.Α.Σ. σε άτομα νεότερα των 30 ετών ποικίλα και χρόνια παράπονα για Ι.Α.Σ. πόνος σε τουλάχιστον τέσσερα σημεία ή λειτουργίες του σώματος ιστορικό τουλάχιστον δύο γαστρεντερικών συμπτωμάτων (εκτός του πόνου) ιστορικό τουλάχιστον ενός συμπτώματος που να σχετίζεται με τη σεξουαλική ή την αναπαραγωγική λειτουργικότητα (εκτός του πόνου) ιστορικό τουλάχιστον ενός συμπτώματος νευρολογικού τύπου, όπως τύφλωση, αδυναμία να περπατήσει, να μιλήσει κ.α. Πασχαλιώρη, Χριστίνα. (2017). «Ιατρικώς Ανεξήγητα Συμπτώματα». Β΄ Εξάμηνο ΠΕΣΥΠ, στο πλαίσιο του μαθήματος Συμβουλευτική στη Δια Βίου Ανάπτυξη

ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΠΟΝΟΥ Έντονος παρατεταμένος πόνος για τον οποίο δεν υπάρχει οργανική εξήγηση. Μπορεί να αφορούν ποικίλες υποομάδες πόνου, όπως οσφυαλγία, κεφαλαλγία, άτυπα άλγη του προσώπου και χρόνια πυελικά άλγη. Για να διαγνωστεί πρέπει να υπάρχει: ενασχόληση με τον πόνο για τουλάχιστον έξι μήνες το σύμπτωμα δεν είναι προσποιητό ή δημιουργείται σκόπιμα η κλινική έρευνα δεν αποκαλύπτει οργανική παθολογία ή παραφυσιολογικό μηχανισμό που να δικαιολογεί τον πόνο σε περίπτωση που υπάρχει οργανική παθολογία το ενόχλημα του πόνου ή η προκύπτουσα κοινωνική ή επαγγελματική έκπτωση είναι υπερβολική σε σχέση με αυτό που αναμενόταν από τα φυσικά ευρήματα Πασχαλιώρη, Χριστίνα. (2017). «Ιατρικώς Ανεξήγητα Συμπτώματα». Β΄ Εξάμηνο ΠΕΣΥΠ, στο πλαίσιο του μαθήματος Συμβουλευτική στη Δια Βίου Ανάπτυξη

ΥΠΟΧΟΝΔΡΙΑΣΗ Το άτομο φοβάται ότι έχει μια σοβαρή ασθένεια. Ασχολείται έντονα με τις σωματικές του λειτουργίες και παρερμηνεύει σωματικά συμπτώματα ως παθολογικά. Για να διαγνωστεί πρέπει να υπάρχουν: Φόβος ότι πάσχει από μια σοβαρή σωματική ασθένεια, Τα αναφερόμενα σωματικά συμπτώματα βρίσκονται σε άμεση συμφωνία με εκείνα της ασθένειας από την οποία νομίζει ότι πάσχει Ο φόβος εξακολουθεί παρά την αρνητική κλινική αξιολόγηση και τις διαβεβαιώσεις του θεράποντος ιατρού ή ιατρών Ο φόβος εμμένει για τουλάχιστον έξι μήνες Πασχαλιώρη, Χριστίνα. (2017). «Ιατρικώς Ανεξήγητα Συμπτώματα». Β΄ Εξάμηνο ΠΕΣΥΠ, στο πλαίσιο του μαθήματος Συμβουλευτική στη Δια Βίου Ανάπτυξη

ΣΩΜΑΤΟΔΥΣΜΟΡΦΙΚΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ Επίμονη ενασχόληση με ένα πρόβλημα εξωτερικής εμφάνισης, το οποίο είτε είναι φανταστικό, είτε παρότι υπάρχει κάποια ασήμαντη σωματική ανωμαλία η ανησυχία του ατόμου για αυτήν είναι υπερβολική. Ως προς τη διαφοροδιάγνωση, στη νευρογενή ανορεξία η ενασχόληση του ατόμου αναφέρεται γενικά στο «πάχος» του σώματος και όχι σε κάποιο συγκεκριμένο σημείο. Για να διαγνωστεί πρέπει να υπάρχει: ενασχόληση με ένα φανταστικό ή όχι τόσο σημαντικό «μειονέκτημα» στην εμφάνιση συνήθως τα συμπτώματα αφορούν το πρόσωπο ή την κεφαλή (πχ. λέπτυνση των τριχών, ακμή, σημάδια, υπερβολική τριχοφυΐα), αν και μπορεί να αφορά και οποιοδήποτε άλλο σημείο του σώματος ή και πολλά μέρη του σώματος ταυτόχρονα η ενασχόληση περιλαμβάνει και μια σειρά από αποτυχημένες προσπάθειες να διορθωθεί το φανταστικό «μειονέκτημα» με πλαστική χειρουργική Πασχαλιώρη, Χριστίνα. (2017). «Ιατρικώς Ανεξήγητα Συμπτώματα». Β΄ Εξάμηνο ΠΕΣΥΠ, στο πλαίσιο του μαθήματος Συμβουλευτική στη Δια Βίου Ανάπτυξη

ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΜΕΤΑΤΡΟΠΗΣ Για να διαγνωστεί πρέπει να υπάρχει: Ύπαρξη συμπτωμάτων που επηρεάζουν την κινητική ή την αισθητική λειτουργικότητα και υποδηλώνουν την ύπαρξη κάποιας νευρολογικής ή άλλου είδους σωματικής πάθησης. Εμφανίζεται σε μεγαλύτερη συχνότητα σε αναπτυσσόμενες χώρες ή σε αγροτικούς πληθυσμούς και άτομα με χαμηλό κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο στις αναπτυγμένες χώρες. Για να διαγνωστεί πρέπει να υπάρχει: ξαφνική και με δραματικό τρόπο εμφάνιση τύφλωσης, παράλυσης, σπασμών ή άλλων συμπτωμάτων που υποδεικνύουν νευρολογική πάθηση τα συμπτώματα δεν παράγονται σκόπιμα ή δεν είναι προσποιητά η απώλεια κάποιας σωματικής λειτουργίας δεν οφείλεται σε σωματική ασθένεια ή αντίδραση η έναρξη ή η παρόξυνση ενός συμπτώματος ή ελλείμματος ακολουθεί κάποιες συγκρούσεις ή άλλα στρεσογόνα γεγονότα Πασχαλιώρη, Χριστίνα. (2017). «Ιατρικώς Ανεξήγητα Συμπτώματα». Β΄ Εξάμηνο ΠΕΣΥΠ, στο πλαίσιο του μαθήματος Συμβουλευτική στη Δια Βίου Ανάπτυξη

ΑΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΤΗ ΣΩΜΑΤΟΜΟΡΦΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ Αναφέρεται σε διαταραχή που διαγιγνώσκεται όταν υπάρχουν επίμονες σωματόμορφες εκδηλώσεις που όμως δεν πληρούν τα κριτήρια της σωματοποιητικής διαταραχής ή κάποιας άλλης σωματόμορφης διαταραχής. Εμφανίζεται συνήθως σε νεαρές γυναίκες χαμηλού κοινωνικού και οικονομικού επιπέδου Για να διαγνωστεί πρέπει να υπάρχει: ύπαρξη ενός ή περισσοτέρων σωματικών συμπτωμάτων, όπως χρόνια κόπωση, απώλεια όρεξης, γαστρεντερικά συμπτώματα τα συμπτώματα να διαρκούν για έξι μήνες ή και περισσότερο Πασχαλιώρη, Χριστίνα. (2017). «Ιατρικώς Ανεξήγητα Συμπτώματα». Β΄ Εξάμηνο ΠΕΣΥΠ, στο πλαίσιο του μαθήματος Συμβουλευτική στη Δια Βίου Ανάπτυξη

ΣΩΜΑΤΟΜΟΡΦΗ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΜΗ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΖΟΜΕΝΗ ΑΛΛΙΩΣ Διαταραχές με σωματόμορφα συμπτώματα που δεν πληρούν τα κριτήρια για κάποια συγκεκριμένη σωματόμορφη διαταραχή (π.χ. ψευδοκύηση, υποχονδριακά συμπτώματα διάρκειας μικρότερης των έξι μηνών, κόπωση ή σωματική αδυναμία διάρκειας μικρότερης των έξι μηνών που δεν οφείλονται σε κάποια άλλη ψυχική διαταραχή) Πασχαλιώρη, Χριστίνα. (2017). «Ιατρικώς Ανεξήγητα Συμπτώματα». Β΄ Εξάμηνο ΠΕΣΥΠ, στο πλαίσιο του μαθήματος Συμβουλευτική στη Δια Βίου Ανάπτυξη

ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΤΟΜΩΝ ΜΕ Ι.Α.Σ. Ο Σύμβουλος θα πρέπει να βοηθήσει τον Συμβουλευόμενο να: μάθει να αναγνωρίζει και να τροποποιεί τις δυσλειτουργικές του σκέψεις και συμπεριφορές αναγνωρίσει και να αλλάξει τις γνωστικές κατασκευές που τις προκαλούν. (Αρχικά επιχειρείται η απαλλαγή του συμβουλευόμενου από τα συμπτώματα και κατόπιν γίνεται εστιασμός στην τροποποίηση των «βαθύτερων» γνωστικών παραγόντων που προδιάθεσαν το άτομο στην εκδήλωση των συμπτωμάτων) τον βοηθήσει να καθορίσει τα προβλήματα που του προκαλούν δυσφορία τον βοηθήσει να αναγνωρίσει τα αποθέματα που διαθέτει για να αντιμετωπίσει τα προβλήματα τον διδάξει μια συστηματική μέθοδο επίλυσης των προβλημάτων Ενισχύσει την αίσθησή του ότι μπορεί να ελέγξει τα προβλήματα που τον απασχολούν τον εφοδιάσει με μια μέθοδο αντιμετώπισης πιθανών μελλοντικών προβλημάτων Πασχαλιώρη, Χριστίνα. (2017). «Ιατρικώς Ανεξήγητα Συμπτώματα». Β΄ Εξάμηνο ΠΕΣΥΠ, στο πλαίσιο του μαθήματος Συμβουλευτική στη Δια Βίου Ανάπτυξη

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Η συμβουλευτική προσέγγιση των ατόμων που παρουσιάζουν Ι.Α.Σ. παίζει σημαντικό ρόλο καθώς: τα συγκεκριμένα προβλήματα αποτελούν κατά κύριο λόγο ψυχοσωματικές εκδηλώσεις τα συμπτώματα δεν δύναται να αντιμετωπιστούν με φαρμακευτική αγωγή τα άτομα χρήζουν περισσότερο μιας συμπεριφοριστικής – γνωσιακής προσέγγισης Πασχαλιώρη, Χριστίνα. (2017). «Ιατρικώς Ανεξήγητα Συμπτώματα». Β΄ Εξάμηνο ΠΕΣΥΠ, στο πλαίσιο του μαθήματος Συμβουλευτική στη Δια Βίου Ανάπτυξη

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βασιλοπούλου, Κων/να «Σωματόμορφες Διαταραχές», διαθέσιμο στην https://eclass.uoa.gr/modules/.../Σωματόμορφες%20Διαταραχές-Ψυχοσωματική.pdf Chronic Fatigue Syndrome” στην http://www.cdc.gov/cfsbasicfacts.htm Δανιηλίδης, Α., Θ. Καραγιάννης & Β. Καραγιάννης. «Χρόνιο πυελικό άλγος», διαθέσιμο στην http://www.iatrikionline.gr/ELL_M_4_2007/10.pdf «Διαταραχή Μετατροπής», στην http://el.wikipedia.org/wiki/ Ευσταθίου, Γιώργος. «Σωματόμορφες διαταραχές», διαθέσιμο στην http://www.ibrt.gr/ekpaideysi/shmeioseis14.pdf (εμπεριέχει εκτεταμένη βιβλιογραφία ανά διαταραχή) Ευσταθίου, Γ. «Μέθοδοι και τεχνικές στην γνωσιακή – συμπεριφοριστική θεραπεία ενηλίκων», διαθέσιμο στην https://www.google.gr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=4&cad=rja&uact=8&ved=0ahUKEwjA9oX66JLUAhWIwxQKHQ8XDGwQFgg7MAM&url=http%3A%2F%2Fcbt.edu.gr%2Farxeia%2Fmethodoi_texnikes.pdf&usg=AFQjCNF0BH94pmZxQqn55F0jUJ1kpMoWog «Ι.Α.Σ.» στην http://web4health.info/el/answers/psy-ment-unex-sympt-md.htm ή στην http://www.healthierworld.gr/portal/cc7146d26842552e/31ab328e47c4ea3f/d87c68a56bc8eb80/6026ab34372aefc/3b203cb31c476056.html ή στην http://www.stress.gr/disorder.php?id=17 ΙΑΤΡΟΝΕΤ (Απρίλιος 2009). «9 μυστηριώδεις νόσοι», διαθέσιμο στην http://www.iatronet.gr/article.asp?art_id=8114 Καραδήμας, Ευάγγελος, Χ. (2003). «Θέματα ψυχικής υγείας σε επείγουσες καταστάσεις και ψυχολογικής παρέμβασης σε περιπτώσεις καταστροφικών σεισμών». Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης, Τομέας Κοινωνιολογίας, διαθέσιμο στην http://www.nsph.gr/old/sociology/Edu/eduSeminar4/Seismoi5.doc Καυκιού, Νικήτας. «Ψυχοσωματικές ασθένειες. Η εσωτερική διάσταση του σώματος», διαθέσιμο στην http://www.psyche.gr/psichosomatikes.htm Μαλαμα, Ε. & Δ. Παπαϊωάννου. «Ιδιοπαθής περιβαλλοντική δυσανεξία: Ψυχιατρική θεώρηση», διαθέσιμο στην http://www.encephalos.gr/full/41-4-02g.htm Μπαλλής, Θεόδωρος (2009). «Διαταραχή σωματοποίησης», διαθέσιμο στην http://www.gnomihalkidikis.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=404:diatarahi-somatopoiisis&catid=104:apo-ton-kosmo-tis-epistimis&Itemid=309 Πασχαλιώρη, Χριστίνα. (2017). «Ιατρικώς Ανεξήγητα Συμπτώματα». Β΄ Εξάμηνο ΠΕΣΥΠ, στο πλαίσιο του μαθήματος Συμβουλευτική στη Δια Βίου Ανάπτυξη

«Σωματοποίηση» στην http://depnet.gr/universe1/anxiety/somatization/ “Medically unexplained physical symptoms” στην http://en.wikipedia.org/wiki/Medically_unexplained_physical_symptoms Πολυζόπουλος, Εμμανουήλ. «Σωματόμορφη διαταραχή πόνου». Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας Παιδιών και Ενηλίκων, διαθέσιμο στην http://www.inpsy.gr/Articles/Pain%20Disorder.htm Royal College of Psychiatrists. (2004).“Medically unexplained physical symptoms. Factsheet for parents and teachers”, διαθέσιμο στην http://www.rcpsych.ac.uk/pdf/Sheet28.pdf Smith, Robert, C., Catherine, Lein et.al. (2003). “Treating patients with Medically Unexplained Symptoms in primary care”, διαθέσιμο στην http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1494880 «Σωματόμορφες διαταραχές» στην http://www.psychologia.gr/disorders/somat.htm «Σωματοποίηση» στην http://depnet.gr/universe1/anxiety/somatization/ Τζελέπη, Ειρήνη (2008). «Υποχονδρία: η φοβία για την υγεία», διαθέσιμο στην http://www.psychologynet.gr/article.php?item=53 Yates, William R.. (February 4, 2008). “Somatoform disorders”, διαθέσιμο στην http://emedicine.medscape.com/article/294908-overview Υφαντής, Θωμάς. (2003). «Συννοσηρότητα ψυχικών και σωματικών διαταραχών» διαθέσιμο στην http://users.uoi.gr/tyfantis/LECTURES/Comorbidity.pdf Πασχαλιώρη, Χριστίνα. (2017). «Ιατρικώς Ανεξήγητα Συμπτώματα». Β΄ Εξάμηνο ΠΕΣΥΠ, στο πλαίσιο του μαθήματος Συμβουλευτική στη Δια Βίου Ανάπτυξη

ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ Πασχαλιώρη, Χριστίνα. (2017). «Ιατρικώς Ανεξήγητα Συμπτώματα». Β΄ Εξάμηνο ΠΕΣΥΠ, στο πλαίσιο του μαθήματος Συμβουλευτική στη Δια Βίου Ανάπτυξη