ΑΝΩΤΑΤΗ ΣΧΟΛΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ ΣΤΗ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟ ΘΕΩΡΙΕΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ, ΛΗΨΗΣ, ΑΠΟΦΑΣΗΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣΗ ΣΤΑΔΙΟΔΡΟΜΙΑΣ Διδάσκουσα: κα Κωνσταντοπούλου Δέσποινα Θεωρία Bordin Βασικές Θέσεις και Εφαρμογή στην Επαγγελματική Συμβουλευτική Κοσμάς Μιχάλης Γαϊτανάρου Μαγδαληνή

Η θεωρία του Bordin και των συνεργατών του (Nachmann, Segal), η οποία διατυπώθηκε το 1963, αποτελεί μία από τις κυριότερες και πιο γνωστές ψυχοδυναμικές θεωρίες επαγγελματικής επιλογής. Οι ψυχοδυναμικές (ψυχαναλυτικές) θεωρητικές προσεγγίσεις ανήκουν στον ευρύτερο κύκλο των Ψυχολογικών Θεωριών Επαγγελματικής Ανάπτυξης. Κύριο μέλημα των Ψυχολογικών Θεωριών είναι η μελέτη και η καταγραφή των αναγκών του ατόμου, αγνοώντας σε μικρό ή μεγάλο βαθμό το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο το άτομο καλείται να πάρει σημαντικές αποφάσεις που αφορούν το επαγγελματικό του μέλλον καθώς και τους ενδεχόμενους περιορισμούς που το πλαίσιο αυτό επιβάλλει σε αυτές τις επιλογές. Βασικό αντικείμενο μελέτης των ψυχοδυναμικών θεωριών είναι ο ρόλος που διαδραματίζει η εργασία στην ψυχική υγεία του ατόμου. Σύμφωνα με την βασική αρχή της Ψυχανάλυσης, που αποτελεί σημείο αναφοράς των θεωριών αυτών, κάθε δημιουργική εκδήλωση ή επαγγελματική δραστηριότητα είναι εκδήλωση «μετουσίωσης» (μετασχηματισμού) απωθημένων επιθυμιών και ενστίκτων σε κοινωνικά αποδεκτές μορφές συμπεριφοράς. Έτσι η επιλογή επαγγέλματος διαμορφώνεται με βάση τις παραδεκτές μορφές συμπεριφοράς που ορίζει το άτομο και μέσα από αυτές εξωτερικεύει την απωθημένη ψυχική ενέργειά του.

Εκτός από τη λειτουργία της «μετουσίωσης», τρεις άλλοι σημαντικοί παράγοντες που επηρεάζουν την επιλογή επαγγέλματος σύμφωνα με τις ψυχοδυναμικές θεωρίες είναι: α) η αρχή της ευχαρίστησης/ικανοποίησης, β) η αρχή της πραγματικότητας και γ) ο μηχανισμός της ταύτισης. Το 1949 ο Brill επιβεβαιώνει ότι τα κριτήρια επιλογής επαγγέλματος από ένα άτομο είναι η αρχή της ευχαρίστησης και της πραγματικότητας. Με αυτό τον τρόπο γίνεται αντιληπτό ότι η επιλογή αυτή γίνεται με βάση τις ατομικές παρορμήσεις τις οποίες «μετατρέπει» σε αποδεκτούς τρόπους συμπεριφοράς. Στη συνέχεια θα παραθέσουμε τις βασικές θέσεις της θεωρίας του Bordin καθώς και ορισμένες εφαρμογές του στην Επαγγελματική Συμβουλευτική.

ΒΑΣΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΘΕΩΡΙΑΣ BORDIN Ο Bordin και οι συνεργάτες του το 1963 επιχείρησαν να αναπτύξουν μία ψυχαναλυτική θεωρία που αφορούσε το ζήτημα της επαγγελματικής επιλογής. Η βασικότερη αρχή στην οποία στηρίχτηκαν ήταν ότι το επάγγελμα που διαλέγει κάθε άνθρωπος ξεχωριστά, καθώς και ο σχηματισμός του χαρακτήρα και της προσωπικότητάς του, καθορίζεται από το ευρύτερο φάσμα των αναγκών του, το οποίο δημιουργείται στα πρώτα χρόνια της ζωής του. Στη συνέχεια με βάση αυτές τις ανάγκες θα σχηματίσει επαγγελματική συμπεριφορά και θα επιλέξει το πλέον -κατά την γνώμη του- κατάλληλο επάγγελμα. Έτσι επαληθεύεται η ικανοποίηση της ανάγκης για εξωτερίκευση των εσωτερικών παρορμήσεων του ατόμου που αναφέραμε πιο πριν. Επίσης, μειώνεται αισθητά το ψυχολογικό στρες κυρίως όσον αφορά την προσωπική του ζωή.

Οι βασικότερες θέσεις της θεωρίας του Bordin είναι οι εξής: Η εξελικτική διαδικασία ενός ανθρώπου παρατείνεται κατά τη διάρκεια της ζωής του. Σε αυτή τη διαδικασία συνδέονται οι βασικές λειτουργίες του ανθρώπινου οργανισμού, όπως η διατροφή, ο έλεγχος του σώματος και η ανταπόκριση στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος, με τις υψηλού επιπέδου πνευματικές και φυσικές λειτουργίες. Οι σύνθετες λειτουργίες του ενήλικα πηγάζουν από την ικανοποίηση των ενστικτωδών τους αναγκών. Το ίδιο συμβαίνει και με τις λειτουργίες που προέρχονται από την παιδική ηλικία. Οι μορφές και η ένταση των αναγκών ενός ατόμου διαμορφώνονται, κατά κύριο λόγο, στα πρώτα έξι χρόνια της ζωής του. Παρόλο που ενδέχεται αυτές οι μορφές και η ένταση να αλλάζουν αρκετές φορές κατά τη διάρκεια της ζωής του, από τα σχολικά χρόνια και μετά, ο ουσιαστικός μετασχηματισμός τους γίνεται την περίοδο αυτή.

Ο Bordin και οι συνεργάτες του, σύμφωνα με τις μελέτες τους, κατασκεύασαν έναν κατάλογο δέκα ειδών συμπεριφοράς σύμφωνα με τις οποίες παρουσιάζεται η ικανοποίηση των ανθρώπινων ενστικτωδών αναγκών. Κατασκεύασαν, επίσης, έναν κατάλογο που αντιστοιχεί ψυχολογικές λειτουργίες με κάθε ένα από τα δέκα είδη συμπεριφορών, καθώς και ένα κατάλογο επαγγελματικών δραστηριοτήτων που αντιστοιχούν με αυτά τα είδη συμπεριφορών. Ο πίνακας αυτός παρατίθεται παρακάτω:

Διάσταση Επαγγελματικής Δραστηριότητας(Τυπολογία) Αντίστοιχες Ενδεικτικές Φυσιολογικές Λειτουργίες Ενδεικτικά Επαγγέλματα Έκφρασης τους 1.Διατροφική,ΥποστηρικτικήΤάισμα, προστασία, προαγωγή της ανάπτυξης ανθρώπων, ζώων ή φυτών κ.τ.λ. Κοινωνική εργασία, εκπαιδευτικά επαγγέλματα, νοσηλευτικά επαγγέλματα κ.τ.λ. 2.Στοματική, ΕπιθετικήΚόψιμο, τεμάχισμα, δάγκωμα, μάσημα, καταβρόχθιση κ.τ.λ. Εξορυκτικά επαγγέλματα, βιομηχανία, κατασκευές 3.ΕκμεταλλευτικήΦυσική δύναμη, επιρροή, πειθώ, απειλή, εκβιασμός Εφαρμογές Η/Υ, πωλήσεις, διαφήμιση 4. ΑισθησιακήΘέα, αφή, γεύση, ακοήΚαλλιτεχνικές και γενικά δημιουργικές ασχολίες 5.ΠρωκτικήΑπαίτηση αγαθών, χρονοπρογραμματισμός, τάξη, συνέπεια Λογιστικά επαγγέλματα, οργανωτικά επαγγέλματα, ζωγραφική 6.ΓεννητικήΔιάτρηση, παραγωγήΓεωργικές ασχολίες, καταδύσεις, αρχιτεκτονική 7.Ερευνητική, ΔιερευνητικήΕξερευνήσεις, έρευνα, αναζήτηση γνώσεων ή γεγονότων Επιστημονικά επαγγέλματα, επιστημονική έρευνα 8.Ροής σβησίματοςΟύρηση, εκροή, σβήσιμοΕπαγγέλματα υδραυλικά, πυροσβεστικά, εφαρμοστικά 9.Εκθεσιακή-ΕπιδειξιακήΕπίδειξηΥποκριτικά επαγγέλματα (ηθοποιός), νομικές ασχολίες, ιερατικά επαγγέλματα, διαφήμιση 10.Ρυθμική,ΚινητικήΦυσιολογικοί ρυθμοί, ρυθμική, κίνηση Επαγγέλματα μουσικά- ρυθμικά, τέχνης, καλλιτεχνικά

Η θεωρία του Bordin, όμως, εμφανίζει και ένα σοβαρό μειονέκτημα: αναφέρεται σε έναν περιορισμένο αριθμό επαγγελμάτων και με αυτό τον τρόπο δεν μπορούμε να εξάγουμε ασφαλή συμπεράσματα για την επιλογή επαγγέλματος. Επίσης, ορισμένες φορές υπάρχει και μια μεγάλη δόση υπερβολής στις ερμηνείες που δίνουν για τις επιλογές αυτές. Όπως οι υπόλοιπες ψυχαναλυτικές θεωρίες, έτσι και αυτή του Bordin, δεν λαμβάνουν υπόψη εξωτερικούς παράγοντες κατά την λήψη απόφασης για επιλογή επαγγέλματος, οπότε είναι πάρα πολύ πιθανό η θεωρία του Bordin να έχει εμβέλεια σε ανθρώπους που εκλαμβάνουν περισσότερο την εργασία ως ικανοποίηση των εσωτερικών τους αναγκών και λιγότερο ως μέσο βιοπορισμού γεγονός που, αντικειμενικά, δεν είναι αρκετά σύνηθες.

Ύστερα από την υψηλή κριτική που δέχεται ο Bordin από αρκετούς σύγχρονους ψυχολόγους, επιχειρεί το 1984 μια νέα ψυχοδυναμική προσέγγιση όσον αφορά την ατομική επαγγελματική επιλογή. Στην αναδιατυπωμένη του θεωρία επισημαίνει το σημαντικό ρόλο που παίζει το παιχνίδι στα πρώτα χρόνια της ζωής ενός ανθρώπου. Ισχυρίζεται ότι υπάρχει συνάφεια μεταξύ των πρώτων εμπειριών που αποκομίζει το άτομο από το παιχνίδι και τις μετέπειτα επαγγελματικές επιλογές του. Η συναφής σχέση μεταξύ παιχνιδιού-εργασίας εξαρτάται από την εξελικτική πορεία του ατόμου καθώς και από τους εξωτερικούς παράγοντες που ορίζονται από το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο ζει. Το άτομο, μέσα από τις εσωτερικές του συγκρούσεις και τον κοινωνικό του περίγυρο, προσπαθεί να διαμορφώσει μια επαγγελματική προσωπικότητα προσαρμοσμένη πάντα στα χαρακτηριστικά του εαυτού του. Σε αυτή την προσπάθεια του επιχειρεί να συμπεριλάβει και χαρακτηριστικά των γονιών του, όντας τα πρώτα επαγγελματικά πρότυπα που συναντά στην ζωή του, χωρίς να αλλοιώνει σε μεγάλο βαθμό το χαρακτήρα του.

Η εσωτερική αυτή πάλη στα πλαίσια διαμόρφωσης επαγγελματικού χαρακτήρα αποτελεί και το κυριότερο αντικείμενο διαπραγμάτευσης της αναδιατυπωμένης θεωρίας του Bordin. Η διαπίστωση αυτή θα μας βοηθήσει παρακάτω στον τρόπο αξιοποίησης της θεωρίας στην Επαγγελματική Συμβουλευτική.

ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ BORDIN ΣΤΗΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ Με την αναδιατυπωμένη θεωρία του 1984, ο Bordin επιχειρεί να δώσει μια ολοκληρωμένη πρόταση για συγκεκριμένη μέθοδο συμβουλευτικής. Αυτή η μέθοδος επικεντρώνεται σε 4 σημεία: α) προβλήματα ταυτότητας του ατόμου, β) εσωτερικές συγκρούσεις του ατόμου όσον αφορά την ικανοποίηση των αναγκών του (αναφερθήκαμε και παραπάνω), γ) σύγχυση όσον αφορά τις ανάγκες και τα κίνητρά του, δ) ελλιπή πληροφόρηση για τα επαγγέλματα που δυνητικά θα τον ενδιέφεραν προκειμένου να ικανοποιήσει τις ανάγκες του. Η προτεινόμενη μέθοδος συμβουλευτικής του Bordin περιλαμβάνει μία προκαταρκτική συνέντευξη, χορήγηση τεστ, μία ή και δύο επιπλέον συνεντεύξεις και τέλος ερμηνεία των τεστ η οποία μας οδηγεί σε ασφαλή συμπεράσματα για τον σχεδιασμό του ατομικού επαγγελματικού μέλλοντος. Η δομή της μεθόδου αυτής δεν είναι αυστηρή, οπότε μπορεί να υπάρξει μία μικρή διαφοροποίηση κυρίως όσον αφορά στο σκέλος των συνεντεύξεων όπου μπορεί να χρειαστεί μόνο μία εφόσον το άτομο αντιληφθεί άμεσα ποιες είναι οι ανάγκες του και βρει τη λύση στα ερωτήματά του. Είναι όμως κοινά αποδεκτό ότι η αποτελεσματικότητα της συμβουλευτικής σχέσης απαιτεί συχνές επαφές Συμβούλου-συμβουλευόμενου.

Ο Σύμβουλος, κατά τον Bordin, πρέπει να προσπαθεί, με φυσιολογικό τρόπο και με τις κατάλληλες ερωτήσεις, να εξωτερικεύσει τους προβληματισμούς του συμβουλευόμενου για την δυσκολία εκλογής επαγγέλματος ή ακαδημαϊκής κατεύθυνσης. Ένα καλό παράδειγμα εφαρμογής της μεθόδου είναι η περίπτωση ενός φοιτητή ο οποίος βρίσκεται στο δεύτερο έτος της σχολής του και είναι αναποφάσιστος αν θα εξακολουθήσει να φοιτά σε αυτήν τα επόμενα χρόνια. Ο Σύμβουλος θα πρέπει, μέσα από τη διαδικασία της συνέντευξης να αποσαφηνίσει γιατί επέλεξε ο φοιτητής-συμβουλευόμενος αυτή τη σχολή, τι ιδέα έχει ο ίδιος για τον εαυτό του και τι ζητάει στη ζωή του. Με αυτό τον τρόπο ο Σύμβουλος αποκτά μια καλή εικόνα όσον αφορά την προσωπικότητα, τις εσωτερικές συγκρούσεις του και τη σύγχυση όσον αφορά τις επιθυμίες και τις ανάγκες του. Χρησιμοποιώντας αυτή την εικόνα μπορεί να εκμαιεύσει μία καλή απάντηση στο ερώτημα που «βασανίζει» τον φοιτητή: «Ποια πλευρά του εαυτού σου επιθυμείς να πραγματώσεις στην εργασία σου;». Σχετικές ερωτήσεις με αυτήν που σίγουρα θα επακολουθήσουν είναι: «Τι σε δυσκολεύει να πάρεις μία απόφαση;» και «Τι πιστεύεις για τον εαυτό σου και τις αποφάσεις σου;»

Σύμφωνα με το παραπάνω παράδειγμα αντιλαμβάνεται κανείς ότι οι εσωτερικές συγκρούσεις είναι το μείζον θέμα ενός ενήλικα στην προσπάθεια του για την καλύτερη δυνατή εκλογή επαγγέλματος προσαρμοσμένη στις δικές του ανάγκες. Είναι πολύ πιθανό οι συγκρούσεις αυτές να προκαλούνται και από την προσπάθεια ταύτισης του ατόμου με τα επαγγελματικά στερεότυπα που δημιουργεί στα πρώτα χρόνια της ζωής του (π.χ. γονείς). Το ζήτημα όμως είναι αυτή η προσπάθεια να επικεντρώνεται στη συζήτηση που αφορά τα επαγγέλματα γενικότερα και να μην επιχειρεί ο Σύμβουλος να επέμβει στον εσωτερικό κόσμο του συμβουλευόμενου, όπως συμβαίνει στην ψυχοθεραπεία. Σε αυτό το σημείο εντοπίζεται κυρίως και το βασικότερο πρόβλημα της Επαγγελματικής Συμβουλευτικής σύμφωνα με τον Bordin. Η διαδικασία της συμβουλευτικής έχει αρκετά κοινά σημεία με την ψυχοθεραπεία. Η προσπάθεια κατανόησης των εσωτερικών συγκρούσεων του ατόμου και η εκμαίευση τους, αγγίζει τα όρια της ψυχοθεραπείας τα οποία δεν πρέπει να υπερβεί ο Σύμβουλος Επαγγελματικού Προσανατολισμού για δύο λόγους: α) ενδέχεται να μην έχει την απαραίτητη πρακτική και θεωρητική κατάρτιση και β) ενδέχεται να καταστρέψει την όλη συμβουλευτική διαδικασία με αποτέλεσμα να προκαλέσει ανεπανόρθωτα προβλήματα στην σχέση Συμβούλου- συμβουλευόμενου.