Η πρωτοπορία του Βόλου στις απαρχές του 20 ου αιώνα

Υπεύθυνες προγράμματος Ζαγοριανού Αργυρώ Ταμία Ελένη Γιαννά Ευαγγελία

1 η ενότητα Ο Βόλος στις αρχές του 20 ου αιώνα. «Και ευρισκόμεθα ακόμη εις την πρώτη δεκαετία του αιώνος.»

κείμενο: Καφενείο «Ο κόκκινος σκούφος» Γραμμένο 100 χρόνια μετά τα γεγονότα των «Αθεϊκών». Αφιερωμένο στους καπνεργάτες και τσιγαράδες του Βόλου. Του Δημήτρη Σπύρου

Ο Βόλος προσομοιάζει πλέον με τας πολιτισμένας ευρωπαϊκάς πόλεις…» Στην Ερμού, την Ιάσωνος, την Ιωλκού, τη Δημητριάδος και στα κάθετα μικρά δρομάκια, βούιζε ο κόσμος σα μελισσοκούβελο. Άλλοι πουλούσαν, άλλοι αγόραζαν κι άλλοι παζάρευαν μικροπράματα. Όλα τα επαγγέλματα της γης είχαν μαζευτεί σ’ αυτούς τους εμπορικούς δρόμους: αργυραμοιβοί, αμπατζήδες, τοκιστές, μιταφσήδες, εμπορομεσίτες, αμανατιτζήδες, παραγγελιοδόχοι…

Σιγά – σιγά άρχισα να γνωρίζω την πόλη και της ανθρώπους της Στις πλατείες, εποχιακοί εργάτες, Έλληνες, Τούρκοι και Γκέκηδες από την Αλβανία, ξαπόσταιναν κρατώντας σφιχτά στην αγκαλιά τους, σα θησαυρό, το μπογαλάκι με το προσφάι τους.

Βραδάκι, περνώντας έξω από το ζυθοπωλείο «Φιξ» είδα κόσμο να συνωστίζεται για να παρακολουθήσει το πρόγραμμα του βιεννέζικου θιάσου στο ζυθοπωλείο του Κώστα Κουκουλάγκου να πιω μια μπύρα. Εκεί παίζονταν και διάφορα νούμερα επιθεώρησης γραμμένα από δυο ταλαντούχους νεαρούς Βολιώτες

Η Λιμενική Επιτροπή που προΐστατο των έργων που γίνονταν στο λιμάνι, είχε εξοργίσει τους Βολιώτες γιατί ενώ δαπανούνταν εκατοντάδες χιλιάδες δραχμές, οι εργασίες δεν προχωρούσαν.

Καπνεργάτες και τσιγαράδες οι περισσότεροι Πρώτοι αυτοί, οι Βολιώτες εργάτες, στήσανε Εργατικό Κέντρο στην ελληνική επικράτεια. Εκτός απ’ αυτούς, υπήρχε μια μικρή παρέα που είχανε για στέκι τους ένα άλλο καφενείο, που βρισκόταν απέναντι απ’ το Ταχυδρομείο και λεγόταν «Εργάτης». Οι μυημένοι στις ανατρεπτικές ιδέες, του είχαν αλλάξει όνομα και στη δική τους αργκό τόλεγαν «Κόκκινο Σκούφο».

Καιρός ήταν να συναντήσω και τους εργάτες. Σύχναζαν σε μπακαλοταβέρνες, χαμαιτυπεία και καφενέδες. Κάποιοι πιο αξιοπρεπείς προτιμούσαν το καφενείο των «Αργοναυτών»

Ξενοδοχείο Αίγλη Στο καφεζαχαροπλαστείο «Παρισινόν» που βρισκόταν στην παραλία, πήγαιναν οι πλουτοκράτες να παίξουν μπιλιάρδο και να μιλήσουν για δουλειές και για πολιτική. Σ’ ένα διπλανό τραπέζι, αδιάφορες για τα διεθνή χρηματιστήρια, μια παρέα γυναικών έπαιζε πόκερ

2 η ενότητα Το εργατικό κίνημα Το Εργατικό Κέντρο

φθινόπωρο του 1908 Μια ομάδα αναρχοσυνδικαλιστών, με επικεφαλής τον αναρχικό Γεώργιο Κόσσυβα, ο οποίος είχε εργαστεί ως τσιγαράς στην Αλεξάνδρεια, αλλά και σοσιαλιστών εργατών, πήρε την πρωτοβουλία ίδρυσης Εργατικού Κέντρου στο Βόλο.

Στην πρωτοβουλία αυτή συμμετείχαν οι καπνεργάτες και τσιγαράδες

27ο τεύχος του «Εργάτη» (21 Νοεμβρίου 1908) «ΣΤΟΥΣ ΑΔΕΛΦΟΥΣ ΜΑΣ ΕΡΓΑΤΑΣ ΤΟΥ ΒΩΛΟΥ Αδέλφια! Η τάξις μας είνε ολοφάνερο ότι ευρίσκεται σε κατάστασι απελπιστική. Ο Έλλην εργάτης σήμερα είνε δυστυχισμένος και φτωχός, ενώ ο κοινωνικός πλούτος αυξάνει. Είνε ακόμα δυστυχισμένος ο εργάτης γιατί είνε αμόρφωτος και βρίσκεται σε απελπιστική κατάστασι, και ως άνθρωπος και ως πολίτης.

Όποιος θέλει να βοηθήσει το έργο μας και να συνεργασθή για το κοινό συμφέρο μας μπορεί από σήμερα να έλθει εις το Καφφενεδάκι Βασ. Ιατρού ή εις το Καφφενεδάκι ο «Εργάτης» Σ. Κουτσοβέλη,,απέναντι του Ταχυδρομείου, κάθε μέρα 6-8 μ.μ. Την ερχομένη δε Παρασκευήν θα συνέλθωμεν όλοι σε ώρα και μέρος που θα κάμωμε γνωστό για να αποφασίσωμε την ίδρυσι του «Κέντρου» μας και ψηφίσουμε τον κανονισμό του».

«Καθένας για όλους και όλοι για τον καθένα» ας είνε το σύνθημά μας. Για να υπερασπίσωμε τα συμφέροντά μας, για να καλυτερέψωμε τη θέσι μας, για να εξημερωθούμε, και μορφωθούμε και γίνουμε άνθρωποι σωστοί, χρειάζεται αγώνας. Και για τον αγώνα χρειάζεται δύναμις. Και δύναμις ακατάβλητη θα γίνωμε ημείς οι ίδιοι μονάχοι μας άμα ενωθούμε. Και η ομόνοια απαιτεί πρώτα να γίνωμε άνθρωποι με λίγη μόρφωσι, με αισθήματα,

Για να αποκτήσωμε λοιπόν όλα αυτά που θα μας χαρίσουν την πολύτιμη ομόνοια, πρέπει να κάμωμε ένα κέντρο. Ένα απλό εργατικό κέντρο, ένα σαλόνι το οποίο θα είνε η λέσχη μας και σχολείο μας και αναγνωστήριό μας.

3 η ενότητα ΑΝΩΤΕΡΟ ΠΑΡΘΕΝΑΓΩΓΕΙΟ ΒΟΛΟΥ

Η λειτουργία του Ανώτερου Δημοτικού Παρθεναγωγείου το ρηξικέλευθο παιδαγωγικό πρόγραμμα που εφάρμοσε ο Αλέξανδρος Δελμούζος στο Σχολείο του Βόλου από το 1908, προκάλεσαν μια σειρά από αντιδράσεις στην κοινωνική ζωή του Βόλου και επέφεραν την απότομη διακοπή της λειτουργίας του Σχολείου το Μάρτιο του 1911.

Ο παπαγαλισμός τους έγινε συνήθεια και η αυτοπεποίθηση τους λείπει εντελώς». «Χρόνια ολόκληρα καρφωμένοι στα θρανία ακίνητοι ακούγαμε τον δάσκαλο. Αυτός μιλούσε, μονολογούσε αδιάκοπα, αυτός σκεπτόταν, κι εμείς καθόμαστε φρόνιμα με σταυρωμένα χέρια και μαθαίναμε. Στην τάξη σερνόταν από το δάσκαλο πάντα το ίδιο θέμα για όλους, που συχνά μας ήταν ολότελα αδιάφορο και ξένο από τη ζωή μας [...] Ποτέ δε σταθήκαμε μόνοι μας απέναντι στα πράγματα, ανάμεσά τους και σε μας μπερδευόταν πάντα ο δάσκαλος [...] αυτός εξηγούσε, αυτός ενεργούσε, αυτός παντού ήταν το κέντρο».

Ο πειραματικός χαρακτήρας του σχολείου, αλλά και οι φήμες που συνόδευαν τη λειτουργία του έφεραν κατά καιρούς στις αίθουσες του διδακτηρίου ως επισκέπτες εκπροσώπους των τοπικών αρχών, απεσταλμένους του υπουργείου Παιδείας, όπως άλλωστε και λογίους από την πρωτεύουσα, δημοτικιστές και βέβαια πολλούς από τους γονείς ή συγγενείς των μαθητριών.

Από τα «Αθεϊκά» στη δίκη του Ναυπλίου τα αίτια, η αφορμή, οι διαδικασίες και οι δικαστικές περιπέτειες των δημιουργών του Σχολείου (και των στελεχών του Εργατικού Κέντρου Βόλου), καθώς και οι συνέπειες που τα γεγονότα αυτά προκάλεσαν, ονομάστηκαν μονολεκτικά «Αθεϊκά», και μ’ αυτή την ονομασία η περίοδος – από τη διακοπή της λειτουργίας του Α.Δ.Π. έως και τη δίκη του Ναυπλίου - παρέμεινε στην πολιτισμική και ιδιαίτερα στην εκπαιδευτική ιστορία της χώρας μας.Ναυπλίου

ενώπιον του Εφετείου Ναυπλίου τον Απρίλιο του 1914 Οι πρωτεργάτες του Σχολείου θεωρήθηκαν υπεύθυνοι για σωρεία παραβάσεων κατά της επίσημης θρησκείας, της γλώσσας και της δημόσιας τάξης.

ΟΙ ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟΙ στο Εφετείο Λάρισας α) καθηγητές του σχολείου, β) στελέχη του Εργατικού Κέντρου γ) πρόσωπα που σύμφωνα με τις καταθέσεις μαρτύρων είχαν διαπράξει παρόμοιες αξιόμεμπτες πράξεις κατά το διάστημα Στην τελευταία περίπτωση ανήκε και ο ποιητής, τότε σχολάρχης στην Αργαλαστή του Πηλίου, Κώστας Βάρναλης.

Μια φορά κι έναν καιρό (Από την «Αληθινή Απολογία του Σωκράτη» του Κώστα Βάρναλη "Παραμύθια";… Αϊ λοιπόν θα σας πω κι ένα παραμύθι, για να ξεκουραστείτε! Μια φορά κι έναν καιρό οι κλέφτες της πρώτης πολιτείας του κόσμου, αφού πλουτήνανε αρκετά, αποφασίσανε να ταχτοποιήσουνε τη ζωή τους.

Εμείς θα σας μαθαίνουμε τις … αλήθειες! …………… Είσαστε λέφτεροι ! – ψηλά τα χέρια Μπλοκάρανε το λοιπόν τους φτωχούς της πολιτείας κι αφού τους μαζώξανε στην πλατέα, τους είπανε: “Ψηλά τα χέρια! Θέλουμε το καλό σας. Δε θα σας πάρουμε τα φκιάρια, τους κασμάδες, τα σκεπάρνια, τα δισάκια και τα ζεμπίλια σας με το ψωμοτύρι, τα τρύπια σας πουκάμισα με τις ψείρες και τις απάτωτες καλύβες σας, που κάνουνε νερά, σα βρέχει). Ο κυρίαρχος λαός θα σαστε εσείς! Εμείς μονάχα θα σας κουμαντάρουμε. Θα φροντίζουμε για την ασφάλεια της ζωής, της τιμής και της περιουσίας σας – μ’ ένα λόγο για τη λεφτεριά σας. Σεις θα δουλέβετε, καταπώς θέλετε κι ό,τι θέλετε κι όποτε θέλετε. Εμείς θα σας δίνουμε δουλειά, φτάνει να βρίσκεται, και σεις θα μας δίνετε τα κόπια σας.

Μονάχα σας λέω: “Αλίμονο στον αφτόδουλο πολίτη, που φτασμένος στα έσχατα της απελπισιάς, παραδίνεται για να σωθεί, στο έλεος του Θεού και στους νόμους των κλεφτών“ >>.

ΠΑΡΘΕΝΑΓΩΓΕΙΟ ΚΑΙ ΕΡΓΑΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ «από κοινού σύστασιν προς τέλεσιν των αξιοποίνων πράξεων» στην πραγματικότητα τα μόνα κοινά σημεία στη δράση του Α.Δ.Π. και του Εργατικού Κέντρου υπήρξαν η χρησιμοποίηση της δημοτικής γλώσσας και η συμμετοχή του Σαράτση και του Δελμούζου σε διαλέξεις του σωματείου.

κυριότεροι των κατηγορουμένων οι Σαράτσης, Δελμούζος και Ζάχος

Ζάχος Κωνσταντίνος (1881 – 1966) Δικηγόρος, γεννημένος στο Βόλο. Ήταν ο διευθυντής της ιστορικής εφημερίδας «Εργάτης» του Βόλου, η οποία εκδόθηκε το Υπήρξε η ψυχή αυτής της πρωτοπόρος εφημερίδας, η οποία έκανε μεγάλη αίσθηση στους κύκλους των δημοτικιστών, εκφράζοντας τις ανερχόμενες σοσιαλιστικές τάσεις στην Ελλάδα – στις στήλες της παρουσιάστηκε το 1908 για πρώτη φορά στο ελληνικό κοινό μαρξιστικό κείμενο, το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» των Κ. Μαρξ και Φ. Ενγκελς, σε μετάφραση του Κωνσταντίνου Χατζόπουλου.

Σαράτσης Δημήτρης (1871 – 1951) Γιατρός και πολιτικός, γεννημένος στον Άνω Βόλο. Ανέπτυξε έντονη κοινωνική και πολιτική δράση στη γενέτειρά του Ο Σαράτσης, εκπροσωπώντας την ανερχόμενη δυναμική και φιλελεύθερη αστική τάξη, εισηγήθηκε ως δημοτικός σύμβουλος την ίδρυση του Παρθεναγωγείου στο Βόλο το 1908, ενώ συγχρόνως πρωταγωνίστησε στην ίδρυση του Εργατικού Κέντρου Βόλου την ίδια χρονιά. Κατηγορήθηκε μαζί με τον Δελμούζο στην υπόθεση των «Αθεϊκών», αλλά αθωώθηκε στη δίκη του Ναυπλίου το Το 1923 εξελέγη βουλευτής και το 1932 διετέλεσε υπουργός Υγιεινής στην κυβέρνηση Παπαναστασίου.

4 η ενότητα Το γλωσσικό ζήτημα ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ από το 1833 έως το το 1976 !!!!! Κράτησε πολλά χρόνια αυτό το ζήτημα…….

Γιατί η καθαρεύουσα; Το 1821 οι Έλληνες επαναστάτες, για να νομιμοποιήσουν την επιθυμία τους να ελευθερωθούν από την οθωμανική αυτοκρατορία και να δημιουργήσουν το δικό τους κράτος προβάλλονται ως απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων οι οποίοι είχαν δώσει τα φώτα του πολιτισμού στον σύγχρονο δυτικό κόσμο. Με το επιχείρημα αυτό θεωρούν ότι τα ευρωπαϊκά κράτη οφείλουν να τους αναγνωρίσουν το δικαίωμα της ανεξαρτησίας τους. Για να αποδείξουν τη σύνδεσή τους με τους αρχαίους Έλληνες, επιλέγουν την αρχαϊζουσα γλώσσα, η οποία καθιερώνεται ως επίσημη γλώσσα του κράτους το Κράτος – Εκκλησία – Πανεπιστήμιο – Λογοτέχνες (ρομαντική σχολή Αθηνών) υποστηρίζουν από κοινού την καθαρεύουσα. Υποστήριζαν, όπως έγραψε ο Μιστριώτης, ότι «η γλώσσα είναι το απόρθητον της εθνικής ημών υπάρξεως φρούριον και η ασφαλεστάτη της κλυδωνιζομένης φυλής άγκυρα.»

1888 : Ψυχάρης «Το ταξίδι μου» Ο Γιάννης Ψυχάρης του (Οδησσός ), καθηγητής της Ελληνικής γλώσσας στο Παρίσι, γνωστός για το ρόλο του στο κίνημα του δημοτικισμού και τον αγώνα του για την καθιέρωση της δημοτικής σε επίσημη γλώσσα του ελληνικού κράτους.Οδησσός δημοτικισμού δημοτικής Σημαντικότατο έργο του το πεζογράφημα Το ταξίδι μου, γραμμένο με ιδιαίτερη προσοχή με τους μέχρι τότε αδημοσίευτους κανόνες της δημοτικής γλώσσας, το οποίο έλαβε ευρύτατη δημοσιότητα, αλλά και αρνητική κριτική από τους υποστηρικτές της καθαρεύουσας.Το ταξίδι μου καθαρεύουσας

Διαμάχη ανάμεσα στα λεγόμενα «παλιά» και «νέα τζάκια», αλλιώς στους φιλελεύθερους και στους βασιλικούς Στο εσωτερικό της ελληνικής αστικής τάξης, μαινόταν αντιπαράθεση, που διάρκεσε πολλές δεκαετίες.Η σύγκρουση συμπαρέσυρε το λαό που ήταν δεμένος στο άρμα των κομματαρχών των δύο βασικών αστικών κομμάτων. ΧΑΡΙΛΑΟΣ ΤΡΙΚΟΥΠΗΣ

Οι δυνάμεις όμως που ταυτίζονται με το «παρελθόν» (Παλάτι, γαιοκτήμονες, κοτζαμπάσηδες, παλιά κόμματα…) Νιώθουν να χάνουν την εξουσία, γιατί η ήττα του 1897 οδήγησε σε ένα κλίμα επίκρισης του παρελθόντος και μια έντονη επιθυμία για αλλαγή. Βλέπουν την κοινωνία να αστικοποιείται. Είναι εχθροί της δημοτικής γλώσσας, γιατί αντιπροσωπεύει την αστική τάξη.

Χρησιμοποιούν όλα τα μέσα: διαβολή, παραπλάνηση, θόρυβο, κινητοποίηση άσχετων ανθρώπων ή σωματείων και συντεχνιών, εκμεταλλευόμενοι και το εθνικιστικό κλίμα που στο μεταξύ έχει καλλιεργηθεί εξαιτίας των ιστορικών γεγονότων.

Έτσι, στο τέλος του 19ου αι και στην αρχή του 20ου, το γλωσσικό ζήτημα παίρνει κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις και οδηγεί σε αιματηρές συγκρούσεις19ου αι Η δημοσίευση της Αγίας Γραφής (1901) στη δημοτική επιφέρει βίαιες διαμαρτυρίες από καθηγητές και φοιτητές του Πανεπιστημίου Αθηνών με αιματηρά αποτελέσματα ("Ευαγγελιακά")1901 Πανεπιστημίου ΑθηνώνΕυαγγελιακά όπως και η παράσταση της Ορέστειας του Αισχύλου στη δημοτική από το Εθνικό θέατρο (1903), γίνεται η αιτία νέων αιματηρών συγκρούσεων ("Ορεστειακά"). ΟρέστειαςΑισχύλουΕθνικό θέατρο1903Ορεστειακά

Στα χρόνια του Βενιζέλου το Σύνταγμα του 1911 η διάταξη του συντάγματος που όριζε την απλή καθαρεύουσα ως επίσημη γλώσσα απογοήτευσε τους δημοτικιστές

«πατρίς, γλώσσα, θρησκεία» Σημαντικός σταθμός της προσπάθειας για την καθιέρωση της δημοτικής ήταν η ίδρυση του Εκπαιδευτικού Ομίλου το 1910, όπου συμμετείχαν ο Δημήτρης Γληνός, ο Αλέξανδρος Δελμούζος, ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης και άλλοι, καθώς και η ίδρυση του Ανώτερου Παρθεναγωγείου Βόλου. Εκπαιδευτικού Ομίλου1910Δημήτρης ΓληνόςΑλέξανδρος ΔελμούζοςΜανόλης ΤριανταφυλλίδηςΑνώτερου Παρθεναγωγείου Βόλου Όμως προκαλούν αντιδράσεις. Ο Δελμούζος, ιδρυτής και διευθυντής του παρθεναγωγείου, κατηγορείται για διαφθορά ηθών και διδασκαλία του κομμουνισμού και της αθεΐας, αλλά τελικά αθωώνεται.

Στα αμέσως επόμενα χρόνια η γλωσσική μεταρρύθμιση ταυτίστηκε με την Αριστερά και την άνοδο του εργατικού κινήματος, που συνέδεε το δημοτικισμό με την πάλη για ριζικές κοινωνικές ανατροπές. Σε όλη τη διάρκεια του Μεσοπολέμου οι εκπαιδευτικές πρωτοβουλίες των δημοτικιστών ακυρώνονταν και οι πρωτεργάτες αντιμετώπιζαν συχνά διώξεις ή τη δημόσια κατακραυγή.

Η δημοτική καθιερώνεται ως επίσημη γλώσσα του ελληνικού κράτους το Ωστόσο, στην ίδια αυτή περίοδο, η δημοτική είχε κατακτήσει εξ ολοκλήρου τη λογοτεχνία και σημαντικό μέρος της δοκιμιογραφίας. Απέκτησε μάλιστα και θεσμικά προπύργια, όπως η Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης με πρωτοπόρους καθηγητές τον Αλ.Δελμούζο και τον Μ.Τριανταφυλλίδη.

Εργάστηκαν για τοπρόγραμμα μαθητές της Β Λυκείου