Χ. Πουλόπουλος, Αν/της Καθηγητής Δ.Π.Θ.

 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) προέβλεπε ότι οι αυτοκτονίες θα εξελίσσονταν σε σημαντικό πρόβλημα για τις σύγχρονες κοινωνίες.  Εκτιμούσε ότι ήδη από το έτος 2000 ο αριθμός των ατόμων που θα αυτοκτονούσαν ετησίως θα έφτανε το ένα εκατομμύριο άτομα.  Στις προβλέψεις του ο ΠΟΥ δεν μπορούσε φυσικά να έχει υπολογίσει τις δραματικές εξελίξεις λόγω της διεθνούς οικονομικής κρίσης, η οποία έφερε περαιτέρω επιδείνωση των κοινωνικών συνθηκών.

 Οι κοινωνικές συνθήκες αποτελούν σημαντικό παράγοντα για την αυτοκτονία και άλλες αυτοκαταστροφικές μορφές συμπεριφοράς.  Η ανομία στις σύγχρονες κοινωνίες και το φαινόμενο της ανομικής αυτοκτονίας.  Όσο πιο χαλαρή είναι η κοινωνική αλληλεγγύη και η κοινωνική συνείδηση τόσο τα ποσοστά αυτοκτονίας αυξάνονται.

 Αναφέρθηκε σε μια κατάσταση ανομίας που εμφανίζεται στη σύγχρονη καταναλωτική κοινωνία.  Μεγάλη αντίφαση και σύγκρουση ανάμεσα στους κανόνες, τις αξίες και τα μέσα που υιοθετούνται από τα άτομα, με αποτέλεσμα να επικρατεί σύγχυση και αβεβαιότητα.  Η ανομία ταυτίζεται με την αστάθεια και συνδέεται με την απώλεια του ηθικού και την αποθεσμοποίηση.  Ορισμένα άτομα, αισθανόμενα ξένα προς το περιβάλλον τους, απορρίπτουν τους σκοπούς και τα μέσα που υιοθετούνται από την κοινωνία και οδηγούνται σε απόσυρση.  Οι αυτόχειρες αποτελούν παραδείγματα ανθρώπων που αποσύρθηκαν κοινωνικά, απομονώθηκαν ψυχολογικά και κατέρρευσαν.

 Αναφέρεται στην ηθική μοναξιά που βιώνει ο άνθρωπος στις σύγχρονες ανεπτυγμένες κοινωνίες όπου επικρατεί ανομία.  Η ζοφερή κατάσταση επηρεάζει πολλούς ανθρώπους.  Η μετάδοση των κοινωνικών συμπεριφορών γίνεται μέσω των κοινωνικών δικτύων.  Οι άνθρωποι αντιγράφουν τις συμπεριφορές εκείνων που γνωρίζουν άμεσα αλλά ακόμη και εκείνων που βρίσκονται σε απόσταση από αυτούς και είναι διασυνδεδεμένοι μαζί τους μέσω ενός δικτύου (Christakis & Fowler, 2009)

 Η αυτοκτονία είναι ένα σύνθετο και πολύ-παραγοντικό φαινόμενο  Η αυτοκτονία ενός ατόμου επηρεάζει τη ζωή τουλάχιστον έξι ατόμων στο περιβάλλον του  Η πρόληψη των αυτοκτονιών είναι πολύ σημαντική τόσο για το ίδιο το άτομο που παίρνει την απόφαση όσο και για το οικογενειακό και φιλικό του περιβάλλον και την ευρύτερη κοινότητα.  Ο ΠΟΥ προειδοποιεί για τα προβλήματα ψυχικής υγείας και την αύξηση των αυτοκτονιών που θα φέρει η οικονομική κρίση.  Η προειδοποίηση αυτή έχει γίνει σήμερα πραγματικότητα στη χώρα μας, επιβεβαιώνοντας τις δυσοίωνες προβλέψεις και τη διεθνή εμπειρία.

 Η Ελλάδα παρουσίαζε, ίσως λόγω της μη σωστής καταγραφής, τα χαμηλότερα ποσοστά αυτοκτονιών ανάμεσα στις χώρες μέλη του ΟΟΣΑ (2.8/ κατοίκους).  Τα δυο πρώτα χρόνια της κρίσης τα ποσοστά διπλασιάστηκαν από 2,8 στο 5/ ,  Παραμένοντα ωστόσο ακόμη χαμηλά σε σχέση με τη Φιλανδία (17,3/ ) και το μέσο όρο των χωρών του ΟΟΣΑ (11.3/ )9.  Παρόλο όμως που σε σχέση με άλλες χώρες τα ποσοστά είναι ακόμη χαμηλά, ο ρυθμός ανόδου του αριθμού των ατόμων που οδηγούνται στο να βάλουν τέλος στη ζωή τους είναι από τους πιο υψηλούς στον κόσμο.  Η τάση μείωσης στα ποσοστά των αυτοκτονιών η οποία είχε παρατηρηθεί στις χώρες της ΕΕ πριν από το 2007 αντιστράφηκε σε τάση αύξησης το 2009, ένα χρόνο μετά την κατάρρευση του τραπεζικού συστήματος και την έναρξη της οικονομικής κρίσης.  Η τάση αυτή στα παλαιά κράτη μέλη της ΕΕ έφτασε στο 7% και συνδέθηκε με αυξητική τάση άνω του 3% στα ποσοστά ανεργίας.  Στην περίπτωση της Ελλάδας τα περισσότερα από τα άτομα που καλούσαν τις γραμμές ψυχικής στήριξης στην περίοδο έναρξης της οικονομικής κρίσης εξέφραζαν αδυναμία να αντιμετωπίσουν μια αδιέξοδη κατά αυτούς κατάσταση και θεωρούσαν την αυτοκτονία ως τη μοναδική λύση.

 Ο αυτοκτονικός ιδεασμός είναι αρκετά διαφορετικός από τις πραγματικές αυτοκτονίες.  Τα ποσοστά ανάμεσα στον ιδεασμό και στην τέλεση της πράξης, διαφέρουν.  Ασφαλή συμπεράσματα για την σχέση μεταξύ αυτοκτονικού ιδεασμού και αυτοκτονίας ως αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης, θα μπορούν να εξαχθούν μετά την πάροδο ορισμένων ετών, καθώς η Ελλάδα βίωσε πρώτη φορά ακραία περιστατικά κρίσης μετά το  Οι ερευνητές διατηρούν επιφυλάξεις για τη δυνατότητα διατήρησης των χαμηλών ποσοστών αυτοκτονιών που παρατηρήθηκαν στην Ευρώπη, στις ΗΠΑ και τον Καναδά τα τελευταία 20 χρόνια, κατά τη διάρκεια της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης.  Οι ειδικοί συνιστούν την ανάπτυξη προγραμμάτων κοινοτικής παρέμβασης και τηλεφωνικών γραμμών άμεσης βοήθειας για το θέμα αυτό.  Εισηγούνται επίσης την εκπαίδευση φορέων μεταξύ των οποίων και των μέσων μαζικής ενημέρωσης για την πρόληψη των αυτοκτονιών.

 Ο φόβος της κατάρρευσης μπορεί να δημιουργήσει βαθιά αγωνία για την ύπαρξη.  Η απόλυση και η μακροχρόνια ανεργία υποσκάπτουν την αυτοεκτίμηση, θέτουν εμπόδια στις κοινωνικές σχέσεις, οδηγήσουν σε ψυχική και κοινωνική αποδιοργάνωση.  Η κρίση αφορά την απώλεια της ταυτότητας και του νοήματος της ζωής.  Αγωνία θανάτου κατακλύζει το άτομο που βιώνει αδυναμία, η οποία τροφοδοτείται από την ανεργία  Εικόνες φτώχειας και εξαθλίωσης έρχονται συνεχώς στο φως της δημοσιότητας.  Τα προβλήματα οξύνονται περισσότερο, καθώς οι μνημονιακές πολιτικές αποδυναμώνουν τις υπηρεσίες υγείας και κοινωνικής φροντίδας.  Η ψυχική κατάρρευση είναι ένας φαινομενικός θάνατος που δεν έχει βιωθεί.  Τον ψυχικό, κοινωνικό και συμβολικό θάνατο, μπορεί σύντομα να ακολουθήσει και η πράξη της αυτοκτονίας.

 Η αυτοκτονία για τα πιο ευάλωτα άτομα μπορεί να φαντάζει ως λύση στα ψυχολογικά και κοινωνικά αδιέξοδα που έχουν δημιουργηθεί.  Βαθιές υπαρξιακές αγωνίες, ανεπεξέργαστες εμπειρίες του παρελθόντος και έντονα συναισθήματα φόβου και πόνου κατακλύζουν τα άτομα που βλέπουν τη ζωή τους να γκρεμίζεται και αισθάνονται ότι δε θα μπορούν πλέον να ζήσουν με αξιοπρέπεια.  Η προοπτική του θανάτου μπορεί να προβάλλει ως ανακουφιστική διέξοδος απέναντι στην επιδείνωση των όρων ζωής, τη θλίψη και τον πόνο, απέναντι στην απώλεια της χαράς και της αίσθησης ελευθερίας.  Η επιδείνωση των κοινωνικών συνθηκών μπορεί να οδηγήσει στην αυτοκτονία ορισμένα ευάλωτα άτομα, τα οποία ενδεχομένως δε θα έφταναν σε αυτήν κάτω από άλλες συνθήκες.  Σε πρόσφατη μετά-ανάλυση 200 μελετών για τις αυτοκτονίες ανέδειξε ως έναν παράγοντα που συνδέεται σχεδόν γραμμικά με τις αυτοκτονίες την ανεργία.

«…αποφάσισα, μη δυνάμενος πλέον να υφίσταμαι το ειδεχθές άλγος των κοινωνικών συνθηκών, την εκούσια ολοκλήρωση του βιολογικού μου κύκλου…». Η λέξη άλγος περιγράφει το μη διαχειρίσιμο ψυχικό πόνο και την κατάθλιψη που προκαλούν στον αυτόχειρα οι κοινωνικές συνθήκες, ωθώντας τον να τερματίσει τη ζωή του

 Σχετική μελέτη στις ΗΠΑ την εποχή του οικονομικού κραχ έδειξε ότι τα ποσοστά αυτοκτονιών αυξήθηκαν, φτάνοντας στο 17,4/ το 1933, τη στιγμή που η ανεργία στις ΗΠΑ έφτασε το 25%.  Τα στοιχεία και από άλλες διεθνείς μελέτες δείχνουν ότι στο ατομικό επίπεδο τα ποσοστά αυτοκτονιών στους ανέργους είναι 2-4 φορές μεγαλύτερα από τα αντίστοιχα στους εργαζόμενους  Οι αυτοκτονίες συνδέονται με οικονομικά προβλήματα και άλλους επιβαρυντικούς παράγοντες, όπως οι ψυχικές διαταραχές, η χρήση ουσιών και η απώλεια στέγης  Τα στοιχεία δείχνουν ότι 1% αύξηση στην ανεργία συνοδεύτηκε από αύξηση 0,8% στους θανάτους λόγω αυτοχειρίας στις ηλικίες κάτω των 65 ετών.  Όταν το ποσοστό της ανεργίας αυξήθηκε κατά 3%, το ποσοστό των αυτοκτονιών ανέβηκε επίσης κατά 4,45%, ενώ παρατηρήθηκε και μεγάλη αύξηση στους θανάτους από χρήση αλκοόλ.  Στην Ασία την περίοδο της οικονομικής κρίσης των ετών σημειώθηκε δραματική αύξηση στις αυτοκτονίες, στην Κορέα κατά 45%, στο Χονγκ Κονγκ κατά 44% και στην Ιαπωνία κατά 31%.

 Κατά την οικονομική κρίση των ετών οι αυτοκτονίες αυξήθηκαν κατά οι αυτόχειρες.  Οι αυτοκτονίες στην Ευρώπη μέχρι το 2007 παρουσίαζαν μείωση.  Η τάση αντιστράφηκε και σημειώθηκε αύξηση κατά 6,5% η οποία παρέμενε έως και το  Οι περισσότεροι θάνατοι αφορούσαν άτομα που έπασχαν από μείζονα κλινική κατάθλιψη.  Οι άνδρες εμφανίζουν τετραπλάσια ποσοστά αυτοκτονιών σε σχέση με τις γυναίκες.  Οι ερευνητές αναφέρουν ότι αυτό πιθανόν σχετίζεται με την απώλεια της θέσης εργασίας, λόγω απόλυσης, την απώλεια της κατοικίας, λόγω αδυναμίας αποπληρωμής του στεγαστικού δανείου, και την αδυναμία ανταπόκρισης σε αυξημένα οικονομικά χρέη.  Το συνεχές άγχος, η απώλεια της ευχαρίστησης από τη ζωή και η απόγνωση σχετίζονται με την κατάθλιψη και μπορεί να οδηγήσουν στην αυτοκτονία.

 Οι ερευνητές τονίζουν την ανάγκη δημιουργίας προγραμμάτων επανένταξης ή συγκράτησης στην αγορά εργασίας με την παροχή εκπαίδευσης, συμβουλευτικής και την επιδότησης της μισθοδοσίας.  Προτείνουν την παροχή ψυχολογικής και φαρμακευτικής υποστήριξης στα άτομα που βρίσκονται σε αυτή την κατάσταση την περίοδο της κρίσης.  Προτείνουν την ανάπτυξη προγραμμάτων πρόληψης των αυτοκτονιών στην Ελλάδα αλλά και γενικότερα στην Ευρωζώνη, τα οποία θα πρέπει να δίνουν έμφαση σε ιδιαίτερα επιβαρυμένους πολίτες.

 Η ΕΛΣΤΑΤ καταγράφει στοιχεία για τους θανάτους που χαρακτηρίστηκαν από τις ιατροδικαστικές υπηρεσίες ως αυτοκτονίες.  Το 2012 καταγράφηκαν 508 θάνατοι από αυτοκτονίες έναντι 477 το 2011 και 377 το  Έμμεσες αυτοκτονίες (π.χ. δυστυχήματα, εμφάνιση άλλης αιτίας θανάτου λόγω απόκρυψης από την οικογένεια δεν καταγράφεται)  Πρόσφατη μελέτη υποστηρίζει τη σχέση μεταξύ οικονομικής κρίσης, υψηλών ποσοστών ανεργίας και αρνητικών δεικτών οικονομικής ανάπτυξης και της αύξησης των αυτοκτονιών στους άντρες, κυρίως ηλικίας 45 ετών και άνω.  Άνδρες 45+ πλήττονται περισσότερο από τις επιπτώσεις της λιτότητας  Καταγράφεται ότι αυτοκτόνησαν 551 άνδρες εξαιτίας της κρίσης.

 Μία ακόμα αυτοκτονία συγκλονίζει το πανελλήνιο τον Απρίλιο του 2012 και παίρνει διεθνείς διαστάσεις για τον πολιτικό συμβολισμό της.  Ο Δημήτρης Χριστούλας πηγαίνει στο Σύνταγμα και με όπλο δίνει τέλος στη ζωή του, αφήνοντας στην τσέπη του την αστυνομική του ταυτότητα και ένα ιδιόχειρο σημείωμα: «Η κατοχική κυβέρνηση Τσολάκογλου εκμηδένισε κυριολεκτικά τη δυνατότητα επιβίωσης μου που στηριζόταν σε μια αξιοπρεπή σύνταξη που επί 35 χρόνια εγώ μόνον (χωρίς ενίσχυση του κράτους) πλήρωνα για αυτήν. Επειδή έχω μια ηλικία που δε μου δίνει τη δυνατότητα δυναμικής αντίδρασης (χωρίς βέβαια να αποκλείω αν ένας Έλληνας έπαιρνε το καλάσνικωφ ο δεύτερος θα ήμουν εγώ) δεν βρίσκω άλλη λύση από ένα αξιοπρεπές τέλος πριν αρχίσω να ψάχνω στα σκουπίδια για τη διατροφή μου. Πιστεύω πως οι νέοι χωρίς μέλλον κάποια μέρα θα πάρουν τα όπλα και στην πλατεία Συντάγματος θα κρεμάσουν ανάποδα τους εθνικούς προδότες όπως έκαναν το 1945 οι Ιταλοί στον Μουσολίνι (πιάτσα Μορέτο του Μιλάνου)».

 Η εκτεταμένη δημόσια προβολή του θέματος μπορεί να οδηγήσει σε μιμητισμό και να έχει περαιτέρω αρνητικές συνέπειες για την κοινωνία.  Η πρώτη μεγάλη έρευνα για τη μιμητική αυτοκτονία το 1974 στην Αμερική έδειξε ότι από το 1947 έως το 1968, όταν η είδηση μιας αυτοκτονίας είχε μεγάλη προβολή στον τύπο και ιδιαίτερα στις εφημερίδες, οδηγούσε σε αύξηση των αυτοκτονιών σε εθνικό επίπεδο κατά τον επόμενο μήνα.  Υπήρξε αύξηση των αυτοκτονιών τους μήνες κατά τους οποίους υποθέσεις αυτοκτονίας έγιναν πρωτοσέλιδα.  Για τα άτομα με ευάλωτη ψυχική υγεία μια αυτοκτονία που παίρνει σημαντική δημοσιότητα μπορεί να χρησιμεύσει ως πρότυπο.  Πρόκειται για μια διαδικασία κοινωνικής μάθησης γνωστή ως copycat suicide ή φαινόμενο του Βέρθερου.

 Την ονομασία αυτή εμπνεύστηκε ο Philips από το γνωστό έργο του Γκαίτε, το οποίο κυκλοφόρησε το  Ο ήρωας του Γκαίτε βιώνει έναν αδιέξοδο έρωτα, έρχεται σε αντίθεση με τις κοινωνικές συμβάσεις και η απόγνωσή του τον οδηγεί στην αυτοκτονία.  Ο Βέρθερος εμφανίζεται ως σύμβολο ευαισθησίας, ελευθερίας και αντισυμβατικότητας.  Το βιβλίο έγινε best seller, είχε μεγάλη επιρροή στους νέους της εποχής και δημιούργησε ένα πρότυπο προς μίμηση.  Μετά την έκδοση του βιβλίου σημειώθηκαν αυτοκτονίες ατόμων που έδωσαν τέλος στη ζωή τους με τον ίδιο τρόπο που είχε επιλέξει ο Βέρθερος, φορώντας τα ίδια με αυτόν ρούχα (κίτρινο πουκάμισο και παντελόνι με μπλε σακάκι) και έχοντας αφήσει δίπλα τους ένα αντίτυπο του βιβλίου.  Η ανησυχία για την επίδραση του βιβλίου ήταν τόσο μεγάλη που οι αρχές σε διάφορες χώρες όπως η Γερμανία, η Δανία και η Ιταλία, αποφάσισαν να απαγορεύσουν την κυκλοφορία του.

 Το διάστημα μετά τη δημοσιοποίηση μιας αυτοκτονίας αναμένεται αύξηση των αυτοκτονιών, και μάλιστα με παρόμοιο τρόπο, εφόσον η περίπτωση πάρει μεγάλη δημοσιότητα και ο αυτόχειρας ηρωοποιηθεί ή περιγραφεί με τρόπο που τον καθιστά ιδιαίτερα συμπαθή.  Μπορεί να αποτελέσει μοντέλο προς μίμηση, ιδίως για τους νέους με ψυχολογικά και κοινωνικά αδιέξοδα.  Άτομα που νιώθουν ότι ταυτίζονται με τον αυτόχειρα ως προς την κατάσταση που βιώνουν μπορεί να ταυτιστούν μαζί του και ως προς τον τρόπο με τον οποίο θα δώσουν «διέξοδο» στα προβλήματά τους.

 Τα ΜΜΕ παίζουν σημαντικό ρόλο στην αναπαραγωγή των αυτοκτονιών, ιδιαίτερα κάτω από ορισμένες συνθήκες και για ορισμένες ευάλωτους πληθυσμούς, όπως είναι τα άτομα που πάσχουν από κατάθλιψη και οι νέοι.  Πρέπει να αποφεύγεται η παρουσίαση του θέματος με τρόπο που μπορεί να υποβάλλει την ιδέα ότι η αυτοκτονία μπορεί να είναι η λύση σε πιέσεις, αδιέξοδα και προβλήματα.  Χρειάζεται να δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στους τίτλους, τις φωτογραφίες, τα video και ιδιαίτερα στη γλώσσα που χρησιμοποιούν τα Μέσα, ώστε ο αυτόχειρας να μην ωραιοποιείται ή να εμφανίζεται ως πρόσωπο με ιδιαίτερες ευαισθησίες και να μη δίνονται λεπτομέρειες για τον τρόπο που έγινε η αυτοκτονία.  Η δημοσιοποίηση μιας πράξης αυτοχειρίας πρέπει να αποτελεί ευκαιρία για ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού για το θέμα και τις σχετικές πηγές βοήθειας και όχι να ενισχύει τον κίνδυνο μίμησης και αύξησης των αυτοκτονιών.  Η Αυστραλία, η Αγγλία και η Ιρλανδία ανέπτυξαν ειδικά προγράμματα εκπαίδευσης των δημοσιογράφων και των φοιτητών δημοσιογραφίας.  Η Νορβηγία και ο Καναδάς, υιοθέτησαν εθνικό κώδικα δημοσιογραφίας, με έμφαση στην αποφυγή της επιρροής των αναγνωστών ή θεατών.

 Οι μελέτες σχετικά με το θάνατο της Μαίριλιν Μονρόε έδειξαν ότι η επίδραση από την έντονη δημοσιοποίηση μιας αυτοκτονίας είναι αυξημένη όταν πρόκειται για διάσημο πρόσωπο.  Μετά τον πολύκροτο θάνατο της σταρ οι αυτοκτονίες αυξήθηκαν κατά 12%.  Μετά την αυτοκτονία κάποιου προσώπου που θεωρείται διασημότητα, οι πιθανότητες μίμησης αυξάνονται 14,3 φορές περισσότερο σε σχέση με άτομα που δεν ήταν διάσημα.  Τη μεγαλύτερη ταύτιση με τα θύματα των αυτοκτονιών κάνουν τα άτομα με ψυχική ασθένεια και προβλήματα εξάρτησης, σε ποσοστό 98% και 87,3% αντίστοιχα..  Η μιμητική αυτοκτονία συμβαίνει ωστόσο σε άτομα που μιμούνται άλλα άτομα τα οποία βρίσκονται στο στενό τους περιβάλλον ή έχουν παρόμοια χαρακτηριστικά.  Το εναλλακτικό αυτό μοντέλο ερμηνείας των αυτοκτονιών με την επωνυμία «κοινωνική απόδειξη» (social proof), επιβεβαιώθηκε από σχετική μελέτη του Πανεπιστημίου Queen Mary του Λονδίνου.

 Οι ψυχιατρικές διαταραχές και ιδιαίτερα η κατάθλιψη αποτελούν μαζί με την εξάρτηση από ψυχοτρόπους ουσίες ένα από τα σοβαρότερα και εντεινόμενα προβλήματα της κρίσης.  Πολλοί άνθρωποι δυσκολεύονται να μιλήσουν γιατί νοιώθουν τον κίνδυνο του στιγματισμού των ίδιων και των οικογενειών τους.  Το πρόβλημα αποκαλύπτεται όταν η κατάστασή έχει επιβαρυνθεί πάρα πολύ και είναι δύσκολο να ελεγχθεί.  Για άτομα που ανήκουν στις ευάλωτες ομάδες η αυτοκτονία μπορεί να εμφανιστεί ως η μόνη διέξοδος.  Θεωρούν ότι η αυτοκτονία αναδεικνύει την ευαισθησία τους, τη μοναδικότητά τους, τον ηρωισμό τους και φέρνει ένα οριστικό τέλος στα προβλήματά τους.

 Η σχέση μεταξύ ανεργίας, οικονομικής κρίσης και αύξησης των αυτοκτονιών είναι σαφής.  Η αύξηση της κατάθλιψης και των άλλων προβλημάτων ψυχικής υγείας επίσης σχετίζεται με την αύξηση των αυτοκτονιών.  Το φαινόμενο του Βέρθερου και του μιμητισμού χρειάζεται να μελετηθούν περαιτέρω.  Η εκπαίδευση των ΜΜΕ στην προβολή των αυτοκτονιών είναι σημαντική.  Η υιοθέτηση κώδικα ηθικής και δεοντολογίας από τα ΜΜΕ και οι παρεμβάσεις πρόληψης είναι σημαντικές.

 Antonakakis, N., (2013), Fiscal Austerity, Unemployment and Suicide Rates in Greece από:  Antonakakis, N. and A. Collins, (2014) The Impact of Fiscal Austerity on Suicide: On the Empirics of a Modern Greek Tragedy. Social Science & Medicine: p  Αυτοκτονία Σύνταγμα: το τραγικό σημείωμα του Δημήτρη Χριστούλα 4/4/ aftoktonia-suntagma/.  Αυτοκτονία στο Μόλυβο LESVOSNEWS, 20/09/ categories/koinonia/aytoktonia-sto-molyvo-sygklonizei-idioheiro- simeioma-toy-emmanoyil.  Το τελευταίο σημείωμα του Αλέξανδρου 29/5/  Christakis, N.A. and J.H. Fowler (2009), Connected: The Surprising Power of Our Social Networks and How They Shape Our Lives New York.  Copycat Suicide;  Durkheim, E. (1966), The Suicide. New York The Free Press.

ΕΛΣΤΑΤ: αυτοκτονίες στην Ελλάδα την 3ετία , NEWS247, 28/7/ _2009_-_ html. Blakely, T.A., S.C.D. Collings, and J. Atkinson, (2003) Unemployment and suicide. Evidence for a causal association? Research Report. J Epidemiol Community Health 57: p Bonovas, S. and G. Nikolopoulos, (2012) High-burden epidemics in Greece in the era of economic crisis. Early signs of a public health tragedy. J Prev Med Hyg. 53(3): p Fountoulakis, K.N. and P. Theodorakis, (2013). Impact of 2008 global economic crisis on suicide: time trend study in 54 countries. BMG. 347, Karanikolos, M., et al., (2013) Financial crisis, austerity, and health in Europe. The Lancet. 381(9874): p Kondilis, E., et al., (2013) Economic Crisis, Restrictive Policies, and the Population’s Health and Health Care: The Greek Case. American Journal of Public Health. 103(6): p

 Kondilis, E., et al., (2013) Suicide mortality and economic crisis in Greece: men's Achilles’ heel. Journal of Epidemiology and Community Health. 67(6): p. e1.  Liaropoulos, L., (2012) Greek economic crisis: not a tragedy for health. BMG  Μεγαλοοικονόμου, Θ., (2012) Σχετικά με τη ραγδαία αύξηση των αυτοκτονιών εν μέσω μνημονίου. Ουτοπία(99): p  Merton, R.K. (1968), Social Theory and Social Structure. New York: Free Press.  Fromm, E. (1942), The Fear of Freedom. New York: Kegan.  Stuckler, D., et al., (2009) The public health effect of economic crises and alternative policy responses in Europe: an empirical analysis. Lancet. 374(9686): p  Winnicott, D.W., (1974) Fear of Breakdown. International Review of Psycho-analysis. 1: p  WHO, (2008) Preventing suicide : a resource for media professionals.