 Η Θεσσαλονίκη είναι η πόλη στην οποία επικεντρώνεται η πολιτιστική κληρονομία του ελληνισμού στον βορειοελλαδικό χώρο. Πρώτη η Βυζαντινή. Μεταπρατικό κέντρο κοντά στην Τουρκοκρατία, από τα σημαντικότερα της Βαλκανικής, ανοιχτά στα ρεύματα της κεντρικής και άλλης Ευρώπης. Αποτελεί σήμερα ένα από τα πρώτα κέντρα στα οποία αποτυπώνεται η ζωή και η δημιουργία του σύγχρονου ελληνισμού.

 Η ιστορία και η ακμή της πόλης αρχίζει από το 316/315 π. Χ., όταν ο Κάσσανδρος συνοίκησε 26 πόλεις και ίδρυσε την πόλη προς τιμήν της γυναίκας του Θεσσαλονίκης, ετεροθαλούς αδελφής του Μέγα Αλεξάνδρου. Η θέση που επέλεξε ο Κάσσανδρος δεν ήταν καθόλου τυχαία. Στον μυχό του Θερμαϊκού κόλπου, όπου εκβάλλουν τα ποτάμια του βορειοελλαδικού χώρου, σίγουρες αρτηρίες επικοινωνίας της θάλασσας με την ενδοχώρα, με δυνατότητα εξάπλωσης στα γύρω υψώματα, ήταν από τα ασφαλέστερα λιμάνια, ικανό να εξυπηρετήσει τις ανάγκες του μακεδονικού στόλου. Εξελίχθηκε σε σημαντικότερο κέντρο εμπορίου με επαφές και διασυνδέσεις με όλα τα μεγάλα λιμάνια της Ανατολής και του ελλαδικού νησιώτικου κόσμου.

 Ο Θεοδόσιος αμέσως μετά την αναγόρευση του σε Α ύγουστο επισκέφθηκε την Θεσσαλονίκη, όπου και βαπτίστηκε από τον μητροπολίτη Αχάλιο κατά την διάρκεια σοβαρής ασθένειας. Η δολοφονία του στρατηγού Βουτέριχου προήλθε από την απόφαση του να φυλακίσει έναν δημοφιλή ηνίοχο προκαλώντας κοινωνική αναστάτωση. Ο Μέγας Θεοδόσιος έδωσε από την Ιταλία την εντολή για την αυστηρή τιμωρία του λαού της Θεσσαλονίκης. Ο στρατός εισέβαλε στον ιππόδρομο, όπου είχε συγκεντρωθεί ο λαός, και εξετράπη σε βίαιη σφαγή πολλών ανυπεράσπιστων πολιτών. Ο αρχιεπίσκοπος απαγόρευσε στον Μ. Θεοδόσιο την προέλευση στην Θεία Κοινωνία, ο δε αυτοκράτορας αναγκάστηκε να ζητήσει δημόσια συγνώμη, το οποίο υποδηλώνει ότι η παρουσία στρατού στην Θεσσαλονίκη δημιουργούσε πολλές φορές κοινωνικά προβλήματα.

 Ο Ιουστινιανός [ ] έχτισε νέα τείχη για την προστασία της πόλης από τους βαρβάρους. Ωστόσο η εμφάνιση των Σλάβων στην χερσόνησο του Αίμου δεν ήταν απειλητική. Αργότερα όμως σλαβικά φύλα βρέθηκαν έξω από τα τείχη της Θεσσαλονίκης [ ]. Πιο επικίνδυνες ήταν οι επιδρομές σλαβικών φύλων σε συνδυασμό με άλλους πολεμοχαρείς βάρβαρους λαούς όπως στην επίθεση εναντίον της πόλης από τους Αβάρους, που χρησιμοποίησαν πολλά σλαβικά φύλα [ ]. Οι Άβαροι κινήθηκαν με ληστρικές διαθέσεις στον χώρο της Μακεδονίας, αλλά δεν επέμειναν στην ιδέα της άλωσης της Θεσσαλονίκης.

Η εγκατάσταση των Βουλγάρων στην Χερσόνησο του Αίμου και η οργάνωση των σλαβικών φύλων της ανατολικής χερσονήσου καθιστούσε πλέον περισσότερο αισθητή την απειλή των σλαβικών φύλων. Ο συστηματικός αγώνας του Ιουστινιανού Β ’ Ρινότμητου [ , ] να εξουδετερώσει την δύναμη των σλαβικών φύλων είχε σκοπό την αποκατάσταση του ελέγχου της αυτοκρατορίας στον χώρο της Χερσονήσου. Επίσης, πέτυχε να εξουδετερώσει κάθε απειλή και να συλλάβει πολλούς αιχμαλώτους. Το γεγονός γιορτάστηκε στην Θεσσαλονίκη με θριαμβευτική πομπή για να καταστήσει αισθητή την δύναμη της αυτοκρατορίας.

 Η εισαγωγή των θεσμών των θεμάτων στην διοικητική οργάνωση δεν περιόρισε την σπουδαιότητα της πόλης. Οι Βούλγαροι ενίσχυσαν την παρουσία του κράτους τους στην χερσόνησο του Αίμου, με βλέψεις προς τον Νότο. Οι δε Άραβες με την ανάπτυξη της ναυτικής τους δύναμης, μπορούσαν να απειλούν όλες τις παράλιες πόλεις με πειρατικές επιδρομές. Οι φιλόδοξες διεκδικήσεις του ηγεμόνα του Κρούμου έδειξαν τις διαστάσεις του κινδύνου, αφού τα βυζαντινά στρατεύματα νικηθήκαν επανειλημμένα.

Κύριλλος & Μεθόδιος Δυο αδέλφια από την Θεσσαλονίκη, ανέλαβαν την οργάνωση του ιεραποστολικού έργου στην Μοραβία. Δημιούργησαν το σλαβικό αλφάβητο, μετέφρασαν στην γραπτή σλαβική γλώσσα την Αγία Γραφή, τον Νομοκανόνα και άλλα λειτουργικά βιβλία όπου εργάστηκαν οι μαθητές των θεσσαλονικιών αδελφών.

 Στις αρχές του 10 ου αιώνα η απόφαση του αυτοκράτορα Λέοντος ΣΤ΄ του Σοφού [ ] να μεταφέρει τα εμπορικά προνόμια των Βουλγάρων από την αγορά της Κωνσταντινούπολης στην αγορά της Θεσσαλονίκης, θεωρήθηκε από τον ηγεμόνα των Βουλγάρων Συμεών δυσμενής μεταχείριση και χρησιμοποιήθηκε ως πρόσχημα για τους βυζαντινοβουλγαρικούς πολέμους, οι οποίοι ταλαιπώρησαν για 2 δεκαετίες ολόκληρη την Μακεδονία. Η αιφνιδιαστική επιδρομή των Σαρακηνών, με αρχηγό τον εξωμότη Λέοντα Τριπολίτη εναντίον της Θεσσαλονίκης, η άλωση της πόλης και οι φρικτές λεηλασίες και καταστροφές άφησαν οδυνηρές εμπειρίες στους κατοίκους της. Η προσπάθεια του Συμεών να απομονώσει την πόλη με ληστρικές επιδρομές στην περιοχή [914], αντιμετωπίστηκε με ψυχραιμία και αποφασιστικότητα από τον στρατό και τους κατοίκους της πόλης.

 Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 12 ου αιώνα έγινε αισθητή στην Θεσσαλονίκη η απειλή των νομάδων. Η πόλη πολιορκήθηκε από ξηρά και θάλασσα [15 Αυγούστου 1185]. Ο διοικητής της πόλης Δαυίδ Κομνηνός δεν μπόρεσε να οργανώσει την άμυνα της πόλης, η δε καθυστέρηση άφιξης των στρατιωτικών ενισχύσεων από την Κωνσταντινούπολη αποδιοργάνωσε την φρουρά της πόλης. Οι Νορμανδοί κατέλαβαν την πόλη [24 Αυγούστου 1185], οπότε και προέβησαν σε βιαιότητες και λεηλασίες τους 3 μήνες της κατοχής της πόλης. Ο αυτοκράτορας Ισαάκιος Β΄ ανέθεσε στον στρατηγό Αλέξιο Βρανά την εκδίκηση εναντίον των Νορμανδών. Ο Αλέξιος κατανίκησε τους Νορμανδούς και ανακατέλαβε την Θεσσαλονίκη [ Νοέμβριος 1185]

 Η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους [1204] και η διανομή των εδαφών της αυτοκρατορίας συμπεριελάμβανε και τη Θεσσαλονίκη, η οποία παραχωρήθηκε στον Βονιφάτιο τον Μομφερρατικό. Η πόλη έγινε πρωτεύουσα τοπικού φραγκικού βασιλείου, το οποίο έζησε μέχρι την ανάκτηση της πόλης από τον δεσπότη της ηπείρου Θεόδωρο Άγγελο Δούκα Κομνηνό [ ]. Ο Θεόδωρος κατέκτησε την Θεσσαλονίκη από το κέντρο του κράτους του, που επεκτεινόταν από το Αιγαίο μέχρι την Αδριατική. Το 1224 ο Θεόδωρος στέφθηκε βασιλιάς του κράτους την Νίκαιας από τον αρχιεπίσκοπο Αχρίδος Δημήτριο Χωματηνό. Ωστόσο η δεινή ήττα του Θεόδωρου από τον ηγεμόνα των βουλγάρων Ιωάννη Ασάν Β΄, η αιχμαλωσία και η τύφλωση του από τον νικητή έθεσαν τέρμα στα μεγαλόπνοα οράματα του.

Αργυρό τραχύ του Θεόδωρου, που τον παρουσιάζει να δέχεται κάστρο από τα χέρια του Αγίου Δημητρίου. Πιθανότατα πρόκειται περί εορταστική κοπή εις ανάμνηση της στέψης του ως αυτοκράτορα στη Θεσσαλονίκη το 1227.

 Μετά την ανάκτηση της πόλης [1261] η Θεσσαλονίκη κατέχει εξέχουσα θέση στις δομές και στην λειτουργία της. Μετά την εξουδετέρωση του νορμανδικού φύλλου [1282] η Θεσσαλονίκη ήταν πλέον το πολιτικό, το στρατιωτικό και το πνευματικό κέντρο των ευρωπαϊκών επαρχιών. Οι σημαντικότεροι λόγιοι του 14 ου αιώνα προέρχονταν ή συνδέθηκαν με την παιδεία της Θεσσαλονίκης ( Νικηφόρος Χούμνος, Θωμάς Μάγιστρος, Γρηγόριος Παλαμάς, Κωνσταντίνος Αρμενόπουλος κ. α ).

Το επαναστατικό κίνημα των Ζηλωτών εμφανίστηκε ως μια πρωτότυπη δημοκρατική νησίδα στο μεσαιωνικό κόσμο, όπου ο ηγεμονισμός, ο διαχωρισμός των ευγενών από το λαό και η «ελέω θεού» διοίκηση αποτελούσαν τα απόλυτα θέσφατα.]Η διαπάλη μεταξύ του μέγα δούκα Αλεξίου Απόκαυκου και του Ιωάννη Καντακουζηνού για την κυριαρχία της επιρροής στο βυζαντινό θρόνο οδήγησε την Αυτοκρατορία σε εμφύλιο πόλεμο, αποτελέσματα του οποίου ήταν η δημιουργία χιλιάδων οικονομικών προσφύγων, συνωστιζόμενων σε μεγάλα αστικά κέντρα όπως η Θεσσαλονίκη.] Η ογκούμενη δυσαρέσκεια των λαϊκών τάξεων έναντι των ευγενών, που υποστήριζαν τον Καντακουζηνό, έφερε τη στάση των Ζηλωτών το1342. Στις αρχές του έτους ο λαός της Θεσσαλονίκης, συντασσόμενος με την πλευρά της ΄Αννας της Σαβοϊας και του Απόκαυκου και καθοδηγούμενος από τους Ζηλωτές, στασίασε και λεηλάτησε τα σπίτια του διοικητή της πόλης και των εύπορων ευγενών. Αφού επιβλήθηκαν απόλυτα μέσα στην πόλη, οι Ζηλωτές ανέλαβαν την εξουσία. Αυτή η πρόωρη κίνηση προλεταριακής διεκδίκησης κυριάρχησε μέχρι και το 1349 όταν η αντεπανάσταση, οργανωμένη από μέλη της αυτοκρατορικής αυλής, ανέτρεψε τους Ζηλωτές και επανέφερε την πόλη στην αυτοκρατορική «νομιμοφροσύνη».

 Το 1387 η Θεσσαλονίκη καταλείφθηκε από τους Τούρκους μετά από ηρωική άμυνα 3 χρόνων. Ο διοικητής της Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγος, ο μετέπειτα αυτοκράτορας [ ], κατέφυγε στη νήσο Λέσβο. Η πόλη λεηλατήθηκε και γνώρισε την τουρκική βαρβαρότητα για μικρή χρονική περίοδο. Το 1394 ανακαταλήφθηκε από τον σουλτάνο Βαγιαζήτ [ ]. Μετά την συντριπτική ήττα των Τούρκων από τους Μογγόλους του Ταμερλάνου [1402] και τον θάνατο στην μάχη του Βαγιαζήτ, ο γιος και διάδοχος του Σουλεϊμάν [ ] υπέγραψε συμφωνία [1403] με τον βυζαντινό αυτοκράτορα Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγο, σύμφωνα με την όποια επιστρεφόταν στο βυζάντιο η Θεσσαλονίκη με την περιοχή της. Η ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΤΟΥΡΚΟΥΣ ΚΑΙ Η ΑΝΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ