Το ποίημα του Πούσκιν Χωρισμός: ένα ποιητικό πείραμα Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης - Τμήμα Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας / Ιταλική Δημόσια Εκπαίδευση 5η Συνάντηση Εργασίας Ελληνόφωνων Μεταφρασεολόγων Gianfranca Stornelli

η ποίηση είναι αυτό που χάνεται στη μετάφραση “Είναι αδύνατο να μεταφερθεί η δημιουργία του ποιητή από τη μια γλώσσα στην άλλη, αλλά είναι επίσης αδύνατο να απαρνηθεί κανείς αυτό το όνειρο” [μτφρ. της G. Stornelli] [В. Я Брюсов, 1955] Η μετάφραση της ποίησης “is sometimes possible, sometimes impossible, sometimes easy, sometimes difficult, sometimes a failure, sometimes an amazing success” [Holmes, 1988]

literalism? “στην ποίηση μετράνε το μέτρο και η ομοιοκαταληξία, αλλά μπορεί να υπάρχουν μεταφράσεις οι οποίες, για να κρατήσουν το μέτρο και την ομοιοκαταληξία, χάνουν εικόνες, που έχουν ανώτερη ποιητική σημασία, που υλοποιούνται στο επίπεδο του περιεχομένου” [μτφρ. της G. Stornelli] [Eco, 1995:142] “In trasposing Eugene Onegin from Pushkin’ Russian into my English I have sacrificed the completeness of meaning every formal element including the iambic rhythm [...] To my ideal of literalism I have sacrificed everything [...] that the dainty mimic prizes higher than truth.” [Nabokov, 1964: X]

outline  -Εισαγωγή  - Ο Πούσκιν και το πλαίσιο του ποιήματος РАЗЛУКА  - РАЗЛУКА (ρωσικό πρωτότυπο και αγγλική εκδοχή (από Y. Bonver)  - σημασιολογική ανάλυση του πρωτoτύπου των εκδοχών αγγληκά και ελ_1 (από φοιτήτρια σπουδών ρωσικής γλώσσας)  - εκδοχές στα ιταλικά (από G. Stornelli) και στα ελληνικά (από Ε. Κασάπη)  - συμπεράσματα

Η ιδέα αυτής της εισήγησης γεννήθηκε από το αίτημα ενός φοιτητή του μεταπτυχιακού «Μετάφραση, επικοινωνία και εκδοτικός χώρος» του Τμήματος Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, να επαληθευθεί η μετάφραση του ποιήματος РАЗЛУКА (Razluka), που έγινε από μια φοιτήτρια ρωσικής γλώσσας με τη βοήθεια ενός software μετάφρασης. Το κείμενο παρουσίαζε κάποια προβλήματα κατανόησης. Και όχι μόνο: αυτό το κείμενο ήταν χρήσιμο στο φοιτητή για να κατανοήσει ένα κείμενο του Bachtin που αναφερόταν στο πιο διάσημο, αλλά όχι μοναδικό, ποίημα του Πούσκιν με τον ίδιο τίτλο РАЗЛУКА. Η μετάφραση που παρουσιάστηκε ήταν η εξής:

Αποχωρισμός Στερνή φορά, στο κατώφλι της μοναξιάς Στους στίχους μου ακούει την μομφή μας Στην ζωή του Λυκείου, ο αγαπημένος αδερφός, μοιράζομαι με σένα, τις τελευταίες μου στιγμές. Της ένωσης ήρθε ο καιρός, κομματιασμένος αυτός, πιστόςμας κύκλος. Συγχώρεσε με! Τον ουρανό τον μυστικό, μην αποχωρίζεσαι, αγαπημένε φίλε, με ελευθερία και κυριαχία !

Δοκίμασε την αγάπη, την μυστηριώδη σε μένα. Την αγάπη της ελπίδας, της μαγείας, των ενθουσιασμών. Και οι μέρες των ονείρων σου πετούν, Ναι θα πετάξουν στην ευχάριστη σιωπή. Συγχώρεσε με! Και ας ήμουν οπουδήποτε εγώ: στο πυρ, ακόμη, της νεκρικής της μάχης. Στις γαλήνιες ίσως όχθες του ποταμιού του λατρεμένου, δεμένος εγώ σε ιερή αδελφοσύνη. Και ας (τις προσευχές μου μήπως η μοίρα θα ακούσει;) Ας γίνουν ευτυχισμένοι όλοι, δικοί σου φίλοι όλοι!

Ο Πούσκιν ( ) θεωρείται ως ο πατέρας της σύγχρονης ρωσικής λογοτεχνίας και με μια ιστορικά παράτολμη αναλογική σχέση, έχει στη ρωσική λογοτεχνία τη θέση που έχει ο Σαίξπηρ στην αγγλική (Nabokov) και ο Δάντης στην ιταλική (Чаадаев). Ο Πούσκιν, «μόνος του, χρειάστηκε να κάνει δύο δουλειές που, σε άλλες χώρες, έγιναν μέσα σε ολόκληρους αιώνες, ίσως και περισσότερο, δηλαδή: να ορίσει τη γλώσσα και να δημιουργήσει τη λογοτεχνία» [μτφρ. της G. Stornelli] [И. С. Тургенев]

Кюхельбекеру (Στον Κιουχελμπέκερ)-ή РАЗЛУКА Στη φιλολογική συντροφιά τους ο Κιουχελμπέκερ ξεχώριζε με την απαράμιλλη λογοτεχνική καλλιέργεια και τον ενθουσιώδη χαρακτήρα του ­ παρορμητικός, ονειροπόλος, έτοιμος για κάθε θυσία [Σ. Ιλίνσκαγια-Αλεξανδροπούλου, 1999] Αδερφός της ψυχής του στη Μούσα, στο πεπρωμένο (ποίημα 19 ОКТЯБРЯ - 19 Oκτωβρίου). Τσάρσκοε Σελό

РАЗЛУКА Separation В последний раз, в сени уединенья, A It is last time in cozy isolation, Моим стихам внимает наш пенат. b Lares of ours are hearing my verse. Лицейской жизни милый брат, b My dear brother of Lyceum's years, Делю с тобой последние мгновенья.AI share with you the trice of separation. Прошли лета соединенья;AThey're gone the years of attraction Разорван он, наш верный круг.cThe times of faithful friendship's bands. Прости! Хранимый небом,D Farewell, my pal, enlivened; Не разлучайся, милый друг,cDon't separate yourself, my friend, С свободою и Фебом!DFrom Freedom and from Heaven! Узнай любовь, неведомую мне,eCognize the love, that I don't know else, Любовь надежд, восторгов, упоенья:AThe love of hopes, and delights and pleasure И дни твои полетом сновиденьяAAnd days of yours, by flight of dreams in azure, Да пролетят в счастливой тишине!eLet soar in a happy peaceful place. Прости! Где б ни был я: в огне ли смертной битвы, F Farewell! And where I'm chanced to be: amidst a field of action, При мирных ли брегах родимого ручья,gOr in the peaceful field of my beloved land, Святому братству верен я.gI trust to friendship to my end. И пусть (услышит ли судьба мои молитвы?),FAnd let, if fate will grant my exhortation, Пусть будут счастливы все, все твои друзья!g Let will be happy every your good friend!

 Η διάταξη της ομοιοκαταληξίας του ρωσικού πρωτοτύπου αναπαράγεται μέσα από τον ρυθμό (με τις τομές) και τις ομοηχίες (όχι πάντα με συχνή ομοιοκαταληξία), και προστίθεται, με πολυ καλή απόδοση, όσο αυτό είναι δυνατό στη μετάβαση από τη μια γλώσσα σε μια άλλη με διαφορετική συμμετρία.  Τίθεται «το ζήτημα όχι της ακρίβειας της μετάφρασης, αλλά της καταλληλότητας της, της προσπάθειας να αναπαραχθεί γενικά ο βαθμός πυκνότητας των σημασιολογικών δεσμών στο κείμενο» [μτφρ. της G. Stornelli] [J.M. Lotman: 1964].  Η διάταξη της ομοιοκαταληξίας του ρωσικού πρωτοτύπου αναπαράγεται μέσα από τον ρυθμό (με τις τομές) και τις ομοηχίες (όχι πάντα με συχνή ομοιοκαταληξία), και προστίθεται, με πολυ καλή απόδοση, όσο αυτό είναι δυνατό στη μετάβαση από τη μια γλώσσα σε μια άλλη με διαφορετική συμμετρία.  Τίθεται «το ζήτημα όχι της ακρίβειας της μετάφρασης, αλλά της καταλληλότητας της, της προσπάθειας να αναπαραχθεί γενικά ο βαθμός πυκνότητας των σημασιολογικών δεσμών στο κείμενο» [μτφρ. της G. Stornelli] [J.M. Lotman: 1964]. Η αγγλική εκδοχή που προτείνεται είναι εκείνη του Yevgeny Bonver, συγγραφέα που αναφέρεται συχνά σε διάφορα σάιτ, που μετέφρασε και την Α.Αχμάτοβα, αλλά δεν παρήγαγε έργα προς δημοσίευση. Παρατηρούμε πώσ

РАЗЛУКА Αποχωρισμός Separation 1 В последний раз, в сени уединенья, Στερνή φορά, στο κατώφλι της μοναξιάς, It is last time in cozy isolation, 2Моим стихам внимает наш пенат. Στους στίχους μου ακούει την μομφή μας. Lares of ours are hearing my verse. 3Лицейской жизни милый брат, Στην ζωή του Λυκείου, ο αγαπημένος αδερφός, My dear brother of Lyceum's years,.4.4 Делю с тобой последние мгновенья μοιράζομαι με σένα, τις τελευταίες μου στιγμές. I share with you the trice of separation. 5Прошли лета соединенья; Της ένωσης ήρθε ο καιρός, They're gone the years of attraction 6Разорван он, наш верный круг. κομματιασμένος αυτός, πιστός μας κύκλος. The times of faithful friendship's bands. 7Прости! Хранимый небом, Συγχώρεσε με! Τον ουρανό τον μυστικό, Farewell, my pal, enlivened; 8Не разлучайся, милый друг,μην αποχωρίζεσαι, αγαπημένε φίλε,Don't separate yourself, my friend, 9С свободою и Фебом!με ελευθερία και κυριαχία !From Freedom and from Heaven! 10Узнай любовь, неведомую мне, Δοκίμασε την αγάπη, την μυστηριώδη σε μένα. Cognize the love, that I don't know else, 11 Любовь надежд, восторгов, упоенья: Την αγάπη της ελπίδας, της μαγείας, των ενθουσιασμών. The love of hopes, and delights and pleasure 12И дни твои полетом сновиденья Και οι μέρες των ονείρων σου πετούν, And days of yours, by flight of dreams in azure, 13Да пролетят в счастливой тишине! Ναι θα πετάξουν στην ευχάριστη σιωπή. Let soar in a happy peaceful place. 14 Прости! Где б ни был я: в огне ли смертной битвы, Συγχώρεσε με! Και ας ήμουν οπουδήποτε εγώ: στο πυρ, ακόμη, της νεκρικής της μάχης, Farewell! And where I'm chanced to be: amidst a field of action, 15 При мирных ли брегах родимого ручья, Στις γαλήνιες ίσως όχθες του ποταμιού του, Or in the peaceful field of my beloved land, 16Святому братству верен я. λατρεμένου, δεμένος εγώ σε ιερή αδελφοσύνη. I trust to friendship to my end. 17 И пусть (услышит ли судьба мои молитвы?), Και ας (τις προσευχές μου μήπως η μοίρα θα ακούσει;), And let, if fate will grant my exhortation, 18Пусть будут счастливы все, все твои друзья! Ας γίνουν ευτυχισμένοι όλοι, δικοί σου φίλοι όλοι! Let will be happy every your good friend!

Η εννοιολογική ανάλυση κάποιων λέξεων που παρουσιάζεται εδώ είναι ο πρόλογος της ερμηνείας του συμβολικού- λεξικομορφολογικού σπιράλ που αναπτύσσει η ποίηση: έξη επαναλαμβανόμενες λέξεις κλειδιά: 1)милый (αγαπητός) 2)верный (πιστός) 3)Прости! (συγχώρεσε, αλλά και αντίο) 4)брат- братству (αδελφός-αδελφοσύνη), 5)счастливой-счастливы (ευτυχισμένος/οι) 6)последний-последние (τελευταίος/οι) Η ανάλυση του ρωσικού πρωτοτύπου οδηγεί στη δική μου παραγωγή στην ιταλική γλώσσα, λαμβάνοντας υπόψη όσα τονίζονται στις προηγούμενες σημασιολογικές σημειώσεις.

РАЗЛУКА Congedo Separation 1 В последний раз, в сени уединенья, Per l’ultima volta, all’ombra del mio eremo, It is last time in cozy isolation, 2Моим стихам внимает наш пенат. Ai miei versi i Penati porgono ascolto. Lares of ours are hearing my verse. 3Лицейской жизни милый брат, Della vita liceale, mio caro fratello, My dear brother of Lyceum's years,.4.4 Делю с тобой последние мгновенья. Divido con te l’ ultimo momento. I share with you the trice of separation. 5Прошли лета соединенья; Trascorsi son gli anni della nostra unione; They're gone the years of attraction 6Разорван он, наш верный круг. Il nostro circolo fedele, spezzato The times of faithful friendship's bands. 7Прости! Хранимый небом, Addio! Dal cielo protetto, Farewell, my pal, enlivened; 8Не разлучайся, милый друг, Amico caro, non separarti Don't separate yourself, my friend, 9С свободою и Фебом! Da Febo e libertà. From Freedom and from Heaven! 10Узнай любовь, неведомую мне, Conosci l’amore, a me ignoto, Cognize the love, that I don't know else, 11 Любовь надежд, восторгов, упоенья: L’amore delle speranze, dell’ estasi, del rapimento: The love of hopes, and delights and pleasure 12И дни твои полетом сновиденья E i giorni tuoi, librandosi nel sogno, And days of yours, by flight of dreams in azure, 13Да пролетят в счастливой тишине! Volino nella quiete lieta! Let soar in a happy peaceful place. 14 Прости! Где б ни был я: в огне ли смертной битвы, Addio! Ovunque io sia: nel fuoco della Battaglia mortale, Farewell! And where I'm chanced to be: amidst a field of action, 15 При мирных ли брегах родимого ручья, O lungo le soavi rive del ruscello natìo Or in the peaceful field of my beloved land, 16Святому братству верен я. Alla sacra fratellanza sarò fedele io. I trust to friendship to my end. 17 И пусть (услышит ли судьба мои молитвы?), E -ascolterà le mie preghiere il fato?-, And let, if fate will grant my exhortation, 18Пусть будут счастливы все, все твои друзья! Che sian lieti tutti, i tuoi amici tutti! Let will be happy every your good friend!

µετάφραση µέσω ελεύθερων στίχων και του γραμματικο-συντακτικού συστήματος η ρωσική γλώσσα έχει μια σημασιολογική πυκνότητα μεγαλύτερη [Ε. Κassapi, 2003] αναγκαίος ένας διαφορετικός τύπος στιχουργίας

Η κατάληξη αυτών των δοκιμών είναι η παραγωγή του κειμένου σε μια νέα ελληνική εκδοχή, από μένα και την Ελένη Κασάπη, με βαση τη ρωσσόφωνη ανάγνωσή μου. Το στοίχημα ήταν να αποδείξουμε ότι η διαγλωσσική συνεργασία στη μετάφραση ποίησης είναι η αναγκαία πολιτισμική γέφυρα διαμεσολάβησης για την μεταφορά σημασιών και την διαπολιτισιμική διαπραγμάτευση νοημάτων κατά τη μετάφραση ποίησης.

διαδρομή διαπραγμάτευσης νοημάτων  συντακτική δομή,  φρασεολογία,  μεταφορικές εκφράσεις  ατομικό φαντασιακό του μεταφραστή/των μεταφραστών

Αποχωρισμός●Χωρισμός* Στερνή φορά, στο κατώφλι της μοναξιάς, Για τελευταία φορά, στην έρημό μου, Στους στίχους μου ακούει την μομφή μας. Προσφέρω στον δικό μας εστιακό Θεό τους στίχους μου. Στην ζωή του Λυκείου, ο αγαπημένος αδερφός, Της ζωής στο λύκειο, αγαπημένε μου αδερφέ, μοιράζομαι με σένα, τις τελευταίες μου στιγμές.Μοιράζομαι με σένα τις τελευταίες στιγμές. Της ένωσης ήρθε ο καιρός, Πέρασαν τα χρόνια της ένωσής μας, κομματιασμένος αυτός, πιστός μας κύκλος. ‘Εσπασε αυτόs, o δικός μαs πιστόs κύκλος, Συγχώρεσε με! Τον ουρανό τον μυστικό, Αντίο! Φωτισμένε απο τα άστρα μην αποχωρίζεσαι, αγαπημένε φίλε,Μη χωριστείς, φίλε μου αγαπημένε, με ελευθερία και κυριαχία !Απ’ την ελευθερία και τις τέχνες του Μουσηγέτη. Δοκίμασε την αγάπη, την μυστηριώδη σε μένα. Γνώρισε την αγάπη, που εγώ δεν γνωρίζω, Την αγάπη της ελπίδας, της μαγείας, των ενθουσιασμών.Των ελπίδων, των ενθουσιασμών, της έκστασης. Και οι μέρες των ονείρων σου πετούν, Και οι μέρες σου, στο πέταγμα του ονείρου, Ναι θα πετάξουν στην ευχάριστη σιωπή.Να πετάνε στη μακάρια ησυχία! Συγχώρεσε με! Και ας ήμουν οπουδήποτε εγώ: στο πυρ, ακόμη, της νεκρικής της μάχης, Αντίο! ‘Οπου και να ‘μαι εγώ: είτε στη φωτιά της θανάσιμης μάχης, Στις γαλήνιες ίσως όχθες του ποταμιού του,Είτε στις ειρηνικές όχθες γενέθλιου ρυακιού, λατρεμένου, δεμένος εγώ σε ιερή αδελφοσύνη.Σε ιερή αδελφοσύνη θα είμαι πιστός εγώ. Και ας (τις προσευχές μου μήπως η μοίρα θα ακούσει;), Και ας είναι (μήπως θ’ ακούσει η μοίρα τις προσευχές μου;) Ας γίνουν ευτυχισμένοι όλοι, δικοί σου φίλοι όλοι! ● φοιτήτρια σπουδών ρωσικής γλώσσας Ας είναι ευτυχισμένοι όλοι, όλοι οι δικοί σου φίλοι! *Ελένη Κασάπη

Συμπεράσματα Οι μεταφραστικές εκδοχές στα ιταλικά και στα ελληνικά χάνουν λιγότερο ως προς την εκφραστικότητα και τον συμβολισμό του φαντασιακού της ποίησης σε σχέση με τα αγγλικά και είναι ακόμα μία προσπάθια μεταποίησης, που εκφράζεται σε κάθε περίπτωση στις ατομικές επιλογές της μεταφραστικής μας ομαδας 0%20%D0%9F%D1%83%D1%88%D0%BA%D0%B8%D0%BD/ η σύνθεση της κατανόησης, της ερμηνείας, της διατύπωσης, αποτέλεσμα μιας συνεχούς διαπραγμάτευσης με το αυθεντικό κείμενο ανάμεσα στις τρεις κουλτούρες το κοινωνικό- πολιτισμικό υπόβαθρο του καθενός

Συνοπτική βιοβλιογραφία αναφοράς Брюсов, В. Я.(1955). ИЗБРАННОЕ СОЧИНЕНИЯ, т. II, М., Гозлитиздат. Брюсов, В. Я. (1929). Мой Пушкин, Москва-Ленинград, Государственное издательство. Di Sabato, B. (2012). La traduzione come mediazione, in Di Sabato, B., et al., Apprendere a tradurre. Tradurre per apprendere. La traduzione come obiettivo e strumento di apprendimento in ambito microlinguistico, Lecce, Pensa Multimedia Editore. Kassapi, E. (2003). Intertesto e critica di strategie traduttive, Il 26o canto dell'inferno tradotto da Nikos Kazantzakis, Salonicco, University Studio Press. Κασάπη, E. (2000). Τεχνικές ανάγνωσης, ακρόασης και περίληψης κειμένων, Salonicco, University Studio Press. Holmes, J. (1988). Translated! Papers on Literary Translation and Translation Studies, Amsterdam, Rodopi. Lefevere, A. (1975). Translating poetry: seven strategies and a blueprint, Assen, Van Goroum. Ожегов, С. И. (2011). Словарь русского языка. Филологический факультет СПбГУ. Словарь русского языкаФилологический факультет СПбГУ Ожегов, С. И.- Шведова,Н. Ю. (1999). Толковый словарь русского языка: слов и фразеологических выражений / Российская академия наук, Институт русского языка им. В. В. Виноградова. — 4-е изд., дополненное.Российская академия наукИнститут русского языка им. В. Виноградова Пушкин, А.С. (2013). Собрание сочинений., Том I, Рипол Классик. Τynjanov, J. (1968). Avanguardia e tradizione, Bari, Dedalo libri. Тургенев, И. С. (1949). Собрание сочинений, т. 11, М., изд. «Правда». (18/05/2015) (18/05/2015) (18/05/2015) 18 (18/05/2015) (18/05/2015) (18/05/2015) (18/05/2015) (18/05/2015) Ευχαριστώ την συνάδελφο μεταφράστρια Ελένη Κασάπη για τις συζητήσεις σε ολες αυτές τις μεταφραστικές δοκιμές.