Εργαλεία σημειωτικής διαμεσολάβησης της γνώσης

Σύμφωνα με την κοινωνιοπολιτισμική θεώρηση της μάθησης όλες οι υψηλού επιπέδου διανοητικές λειτουργίες θεωρούνται εσωτερικευμένες κοινωνικές σχέσεις, που έχουν προοδευτικά διαμορφώσει το εσωτερικό πεδίο της συνείδησης (Vygotsky, 1978). Αν η εσωτερίκευση των εξωτερικά αρχικά παραχθέντων κοινωνικών σχέσεων και πρακτικών δεν συνίσταται σε μια απλή ‘εγγραφή’, ποιοι οι μηχανισμοί που συντελούν στην απόδοση νοήματος στον κόσμο που μας περιβάλλει;

Σημειωτική διαμεσολάβηση Η χρήση συγκεκριμένων υλικών, εργαλείων και συμβόλων θεωρείται ότι επηρεάζει βαθιά τόσο τη φύση των δεξιοτήτων και γνώσεων που αναπτύσσουν οι μαθητές όσο και τις ίδιες τις διαδικασίες μέσω των οποίων αυτές αναπτύσσονται. Η πρόσβαση που έχουμε στην πραγματικότητα παρέχεται μέσω των μορφών της πραγματικότητας που καθίστανται εφικτές από τα συμβολικά συστήματα, τα οποία είναι διαθέσιμα σε συγκεκριμένα πολιτισμικά περικείμενα. Ένα σημάδι- σύμβολο είναι αρχικά ένα μέσο που χρησιμοποιήθηκε για κοινωνικούς σκοπούς, ένα μέσο για να επηρεάζουμε τους άλλους και πολύ αργότερα γίνεται ένα μέσο προς επιρροή του ίδιου μας του εαυτού και του εσωτερικού κόσμου της συνείδησης (Vygotsky, 1978). Κοινωνιο-σημειωτική κατασκευή της πραγματικότητας, καθώς μέσω της επεξεργασίας, ερμηνείας και κατασκευής σημείων-συμβόλων τοποθετούμαστε χωροχρονικά ως οντότητες σε συγκεκριμένα πολιτισμικά περικείμενα (Radford, 2003).

Σημειωτικά συστήματα και αναπαραστάσεις Ένα σημειωτικό σύστημα αναπαράστασης επιτρέπει τριών ειδών λειτουργίες: το σχηματισμό αναπαραστάσεων, το χειρισμό αυτών των αναπαραστάσεων στα πλαίσια του συγκεκριμένου συστήματος, και τη μετατροπή της αναπαράστασης σε άλλο σημειωτικό σύστημα (Artigue, 2009)

Σημειωτικά συστήματα και αναπαραστάσεις Αναπαράσταση: το αποτέλεσμα μιας διαδικασίας αμοιβαίας διαδραστικής συν-δημιουργίας, του τι θέλουμε να αναπαραστήσουμε εκείνη τη στιγμή και από την άλλη των σημειωτικών μέσων αναπαράστασης που έχουμε στη διάθεσή μας και των δυνατοτήτων που αυτά μας προσφέρουν (Kress, 2002). Cuoco & Curcio (2001) θεωρούν ότι οι αναπαραστάσεις είναι στην πραγματικότητα μια αντιστοίχιση ανάμεσα στο αναπαριστώμενο αντικείμενο και στον τρόπο που γίνεται αντιληπτό. Το ενδιαφέρον και οι προϋπάρχουσες εμπειρίες και γνώσεις μας καθοδηγούν την επιλογή του τι βλέπουμε κάθε φορά σε μια αναπαράσταση και τον βαθμό στον οποίο τη θεωρούμε αντιπροσωπευτική ενός αντικειμένου. Ως ενήλικα μέλη μιας συγκεκριμένης κουλτούρας χρησιμοποιούμε τα διαθέσιμα σύμβολα χωρίς να αντιλαμβανόμαστε τις κοινωνικές συμβάσεις και τους περιορισμούς που αυτά θέτουν. Τα παιδιά ιδίως των μικρότερων ηλικιών έχουν ταυτόχρονα περισσότερη και λιγότερη ελευθερία στην έκφραση: περισσότερη, γιατί δεν έχουν ακόμα μάθει να περιορίζουν την κατασκευή συμβόλων – σημάτων στα αποδεκτά κοινωνικά και πολιτισμικά μέσα και λιγότερη, γιατί δεν έχουν τα πολιτισμικά-σημειωτικά αποθέματα που είναι διαθέσιμα στους ενήλικες.

Σημειωτικά συστήματα και αναπαραστάσεις Σύμφωνα με τους Κress & Leeuven (1996): Οι ανθρώπινες κοινωνίες χρησιμοποιούν ποικίλα είδη αναπαραστάσεων. Κάθε είδος αναπαράστασης έχει διαφορετικό αναπαραστασιακό δυναμικό στη διαδικασία απόδοσης νοήματος. Κάθε είδος αναπαράστασης αξιολογείται διαφορετικά από τις κοινωνικές ομάδες στα εκάστοτε κοινωνικά συμφραζόμενα. Διαφορετικό δυναμικό κατά τη διαδικασία κατασκευής νοήματος συνεπάγεται διαφορετικό δυναμικό στη διαμόρφωση της προσωπικότητας Τα διάφορα είδη αναπαράστασης δεν εσωτερικεύονται ούτε χρησιμοποιούνται ως διακριτά, διαχωρισμένα και αυτόνομα εργαλεία. Έρευνες στα πλαίσια της τάξης έχουν δείξει (Kress et al, 2001) ότι η κατασκευή νοημάτων από μέρους των μαθητών εδράζεται στη χρήση όλων των διαθέσιμων μέσων και σημειωτικών συστημάτων.

Μέσα σημειωτικής διαμεσολάβησης Τα διάφορα μέσα σημειωτικής διαμεσολάβησης αποτελούν ένα ενοποιημένο σύστημα κατασκευής νοημάτων Δεν υπάρχουν σαφή όρια από το ένα σημειωτικό μέσο στο άλλο Κυρίαρχα μέσα σημειωτικής διαμεσολάβησης Γλώσσα Οπτικές εικόνες Τεχνολογικά κατασκευάσματα Χειρονομίες

Πολυτροπικότητα Η χρήση διαφορετικών σημειωτικών μέσων στο σχεδιασμό ενός σημειωτικού γεγονότος ή προϊόντος και ταυτόχρονα ο ξεχωριστός τρόπος με τον οποίο τα διάφορα μέσα συνδυάζονται Το κεντρικό ερώτημα: ποια μέσα χρησιμοποιούνται και ποια υλικά, ποιες αισθήσεις εμπλέκονται ; Ποιες διαφορετικές δυνατότητες αντίληψης και νόησης θέτονται σε λειτουργία με τη χρήση συγκεκριμένων υλικών και μέσων;

Πολυτροπικότητα Το βασικό ερώτημα είναι: Πώς λειτουργούν οι διάφοροι τρόποι έκφρασης ως μέσα για την κατασκευή νοήματος (Kress, G. & Leeuwen, T., 2001, Kress, G., Jewitt, C., Ogborn, J. & Tsatsarelis, C. 2001) ; Η προσοχή σ΄ ένα μόνο τρόπο (mode) έκφρασης όχι μόνο δε συλλαμβάνει το πλήρες μήνυμα, αλλά χάνει τελείως το ίδιο το μήνυμα Μode και medium. Το πρώτο έχει να κάνει περισσότερο με το ‘περιεχόμενο’ με τη χρήση συγκεκριμένων σημειωτικών μέσων για την έκφραση ενός μηνύματος και την αλληλόδραση. Το δεύτερο αναφέρεται κυρίως στην υλική διάσταση του μέσου που προσδιορίζει εν μέρει το μέσο έκφρασης. Π.χ. ο ήχος είναι το medium και η γλώσσα (language) ή η μουσική το mode. Το βιβλίο το medium και η γραφή το mode. Η διαδικασία της διδασκαλίας και της μάθησης στηρίζεται στις συγκεκριμένες ‘υλικές’ επιλογές έκφρασης δασκάλων και μαθητών από τις διαθέσιμους τρόπους έκφρασης σε δεδομένα περιβάλλοντα Οι αναλλακτικοί τρόποι αναπαράστασης πρέπει να γίνουν αντικείμενο μελέτης.

Πολυτροπικότητα και ψηφιακά εργαλεία Η εικόνα χαρακτηρίζεται από τη λογική της ταυτόχρονης παρουσίασης στο χώρο οπτικών συμβόλων. ‘Το διάβασμα’ των στοιχείων μιας εικόνας δεν ακολουθεί μια προκαθορισμένη σειρά Τα νέα υπολογιστικά μέσα καθιστούν πιο εύκολη τη χρήση ποικιλίας μέσων Οι δυνατότητες και ο τρόπος οργάνωσης της οθόνης έρχονται να μετασχηματίσουν τον μέχρι τώρα τρόπο οργάνωσης στη σελίδα. Το γράψιμο στην οθόνη φαίνεται να υπόκειται περισσότερο στη λογική της εικόνας και όχι στην χρονική διαδοχή και την αφήγηση (narrative) που χαρακτηρίζει τον προφορικό λόγο. Οι οργανωτικές –διατακτικές αρχές τις οθόνης επηρεάζουν τον τρόπο γραφής. Υπάρχουν διαφορετικές δυνατότητες διασύνδεσης των στοιχείων, που δεν περιορίζονται, ούτε καθορίζονται από συγκεκριμένα μονοπάτια ανάγνωσης. Ο χρήστης δεν έρχεται πια μόνο για να αποδώσει νόημα σε αυστηρά προκαθορισμένα μονοπάτια ανάγνωσης, αλλά και για να δώσει μια συγκεκριμένη διάταξη-σειρά στα διαθέσιμα στοιχεία στην οθόνη του υπολογιστή. Ως εγγραματισμός θεωρείται η δυνατότητα μεταγραφής, κωδικοποίησης και αποκωδικοποίησης οποιουδήποτε συστήματος αναπαράστασης και όχι μόνο του γραπτού λόγου.

Τεχνολογικά κατασκευάσματα και εργαλεία Τα εργαλεία λειτουργούν ως αγωγοί της ανθρώπινης δράσης στο αντικείμενο της δραστηριότητας Η χρήση συγκεκριμένων εργαλείων μπορεί να αλλάξει τη δομή μιας δραστηριότητας και να οδηγήσει στην επιδίωξη νέων στόχων Μια λειτουργία όμως που αρχικά αντιπροσωπεύει απλά μια εξωτερική δραστηριότητα μπορεί αναδομημένη να λειτουργήσει εσωτερικά προκαλώντας νέα είδη συμπεριφοράς. Τα τεχνολογικά κατασκευάσματα μετατρέπονται σε ψυχολογικά εργαλεία μέσω μιας διαδικασίας εσωτερίκευσης με στόχο τον διανοητικό και ψυχολογικό έλεγχο της συγκεκριμένης δράσης. Τα τεχνολογικά κατασκευάσματα αποκτούν μια συμβολική διάσταση, γίνονται εργαλεία σημειωτικής διαμεσολάβησης

Το τεχνολογικό κατασκεύασμα ως σημαίνον Το νόημα που θα αποδοθεί εξαρτάται: Από την υλικότητα του μέσου, την αλληλόδραση με την φυσιολογία του σώματος Το αναπαραστασιακό του δυναμικό σύμφωνα με την πολιτισμική του ιστορία Από τον τρόπο που χρησιμοποιείται στη συγκεκριμένη περίσταση, σύμφωνα με τα ενδιαφέροντα του πομπού και του δέκτη (Kress & Leeuven, 2001, Kress, 2003) Η σχέση που διαμορφώνεται με το εργαλείο μέσα από τη δράση που αναπτύσσουμε θεωρείται κομβικής σημασίας στη διαδικασία κατασκευής της γνώσης.

Τεχνολογικό κατασκεύασμα και εργαλείο Οι Verillon και Rabardel (1995) τονίζουν ότι ένα τεχνολογικό κατασκεύασμα δε μετατρέπεται αυτόματα σε εργαλείο. Σε διαφορετικές περιπτώσεις μπορούμε να μιλάμε για διαφορετικά εργαλεία, παρότι το τεχνολογικό κατασκεύασμα παραμένει το ίδιο. Το εργαλείο είναι μια σύνθετη οντότητα, εν μέρει τεχνολογικό κατασκεύασμα και εν μέρει γνωστικό σχήμα.

Εργαλειακή γένεση (Instrumental genesis) Instrumentation: Aναφέρεται στο τεχνολογικό κατασκεύασμα, προσδίδοντάς του συγκεκριμένες δυνατότητες και συγκεκριμένες χρήσεις Instrumentalisation: προσανατολίζεται στο χρήστη οδηγώντας στην ανάπτυξη συγκεκριμένων σχημάτων χρήσης που σταδιακά μετατρέπονται σε τεχνικές και επιτρέπουν την αποτελεσματική χρήση του εργαλείου σε συγκεκριμένες περιστάσεις (Artigue, 2002) Σχήματα χρήσης: Πρόκειται για παγιωμένες τεχνικές χρήσης του εργαλείου, που συνίστανται σε μια σταθερή αλληλουχία συμπεριφορών και ενεργειών που ορίζουν τη σχέση μεταξύ χρήστη και εργαλείου στα πλαίσια συγκεκριμένων στόχων (Drijvers et al, 2010).

Εργαλειακή γένεση και σημειωτική διαμεσολάβηση Αν και η θεωρία της εργαλειακής γένεσης αναπτύχθηκε από ψυχολόγους ανεξάρτητα από την κοινωνιοπολιτισμική θεώρηση στα μέσα της δεκαετίας του 90, θεωρείται από πολλούς ερευνητές (Mariotti, 2002) ότι φωτίζει τη διαδικασία εσωτερίκευσης των εργαλείων και τη σημειωτική διαμεσολάβηση που αυτά επιτελούν Η μετατροπή ενός τεχνολογικού κατασκευάσματος σε γνωστικό εργαλείο πραγματοποιείται μέσω μιας περίπλοκης διαδικασίας η οποία δεν οδηγεί απαραίτητα σε βαθύτερη κατανόηση των εννοιών (Guin & Trouche, 1999) Η εργαλειακή γένεση είναι εξαρτώμενη από τις συγκεκριμένες εργασίες που ανατίθενται κάθε φορά στους μαθητές. Οι ενέργειες – δράσεις που εκτελούν οι μαθητές είναι ο ατομικός τρόπος αντίληψης της εργασίας (task) που τους έχει ανατεθεί.

Εργαλειακή ενορχήστρωση (Trouche, 2004) εμπρόθετη και συστηματική οργάνωση των διαφόρων διαθέσιμων τεχνολογικών κατασκευασμάτων και συνοδευτικών δραστηριοτήτων σε μια δεδομένη περίσταση, με στόχο να καθοδηγηθεί η διαδικασία εργαλειακής γένεσης, στην οποία εμπλέκονται οι μαθητές

Οι τρεις διαστάσεις της εργαλειακής ενορχήστρωσης (Drijvers et al, 2010) Τα διδακτικά μορφώματα (didactical configurations), τα οποία αφορούν την επιλογή κατασκευασμάτων (ψηφιακών ή μη) και τη διευθέτησή τους στο μαθησιακό περιβάλλον, Τους τρόπους αξιοποίησης (exploitation mode) αυτών των μέσων σύμφωνα με τους διδακτικούς στόχους. Αυτή η ανάπτυξη τρόπων αξιοποίησης μπορεί να ιδωθεί στο πλαίσιο σχεδιασμού μιας υποθετικής μαθησιακής διαδρομής, Τη διδακτική πραγματοποίηση (didactical performance), η οποία περιλαμβάνει ad hoc αποφάσεις κατά τη διάρκεια της διδασκαλίας σχετικά με τον τρόπο υλοποίησης και βέλτιστης αξιοποίησης όσων σχεδιάστηκαν στα δύο παραπάνω στάδια. Η διαδικασία αυτή περιλαμβάνει αποφάσεις σχετικά με τον τρόπο που οι μαθητές θα εισαχθούν και θα δουλέψουν γύρω από κάποιο θέμα, σχετικά με το ρόλο των εργαλείων και σχετικά με τα σχήματα χρήσης και τις τεχνικές που αναμένεται να αναπτύξουν και να εμπεδώσουν οι μαθητές. Αυτή η ανάπτυξη τρόπων αξιοποίησης μπορεί να ιδωθεί στο πλαίσιο σχεδιασμού μιας υποθετικής μαθησιακής διαδρομής.