ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΜΗΜΑ ΙΤΑΛΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ Ταξιδιωτική Λογοτεχνία: Η Ελλάδα στα περιηγητικά κείμενα Ιταλών Λογίων Ρουμπίνη Δημοπούλου Επίκουρη Καθηγήτρια

Το ταξίδι από την αρχαιότητα μέχρι τον Μεσαίωνα Η αναζήτηση των πρόδρομων ταξιδιωτών οδηγεί στις πρώτες ιστορικές και γεωγραφικές μαρτυρίες. Από τη νεολιθική εποχή οι πρώτοι θαλασσοπόροι διαπλέουν το Αιγαίο και η Μινωική Κρήτη εξελίσσεται σε θαλασσοκράτειρα της Μεσογείου. Ο αποικισμός των πόλεων στα παράλια της Μεσογείου, της Προποντίδας και του Εύξεινου Πόντου, από τον 8ο έως τον 3ο αι. π.Χ. ευνοεί τα εμπορικά ταξίδια και τις μαζικές αποδημίες. Οι Αιγύπτιοι και οι Σκύθες καταρτίζουν υποτυπώδεις ταξιδιωτικούς οδηγούς και επιχειρούν θαλάσσια ταξίδια. Οι Έλληνες ταξιδεύουν στην Ανατολή και παραδίδουν περιγραφές του ταξιδιού τους.

Ο Ηρόδοτος, διαπρέπει ως ιστορικός, περιηγούμενος περιοχές εκτός των φυσικών ορίων της πατρίδας του, και συγγράφει ως ταξιδιώτης–περιηγητής. Ο Παυσανίας και ο Στράβωνας με τους τίτλους των έργων τους αυτοπροσδιορίζονται ως περιηγητές, καταγράφουν τις εμπειρίες της περιπλάνησής τους στον ελλαδικό χώρο και τέρπουν με την περιγραφή των ταξιδιών τους τον αναγνώστη. Οι Ρωμαίοι, επίσης, οργανώνουν μακρινά ταξίδια. Η έκταση του ρωμαϊκού κράτους επιβάλλει τη μετακίνηση πληθυσμών σε όλη την αυτοκρατορία, με ποικίλα κίνητρα. Η pax romana ευνοεί τις μετακινήσεις και αποτελεί την αιτία της βελτίωσης των οδικών αρτηριών. Οι ίδιοι οι αυτοκράτορες ταξιδεύουν στις απομακρυσμένες επαρχίες της αυτοκρατορίας, όπου εγκαθίστανται στρατιωτικοί διοικητές, συνοδευόμενοι συχνά από λογίους και δασκάλους με το πρόσχημα της ανάγκης να διαδοθεί το ρωμαϊκό ιδεώδες.

Στη λατινική γραμματεία αφθονούν οι αναφορές σε ταξίδια στην Ελλάδα: ο Βιργίλιος στην Αινειάδα συγκινεί τον αναγνώστη με τη γλαφυρή διήγηση των φανταστικών θαλάσσιων περιπετειών του Αινεία. Ο Οβίδιος στις Μεταμορφώσεις παραθέτει περιγραφές ελληνικών νησιών, ενώ ο Οράτιος στο πρόσωπο του Βιργιλίου που πλέει προς την Αθήνα, αναγνωρίζει την τολμηρή ανθρώπινη φύση, που δεν υπολογίζει τον κίνδυνο της θάλασσας και αναζητεί την περιπέτεια. Ο Πλίνιος στη Φυσική Ιστορία αναλύει τη γεωγραφία του Ελλαδικού χώρου και το έργο του καθίσταται πολύτιμο εργαλείο για τους μεταγενέστερους ταξιδιώτες. Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, με τις εκστρατείες του Μεγάλου Αλεξάνδρου, διευρύνονται ακόμη περισσότερο οι ορίζοντες των ταξιδιωτών.

Στους Βυζαντινούς χρόνους το κίνητρο του ταξιδιού είναι θρησκευτικό. Το προσκύνημα στους Αγίους Τόπους γίνεται ιερό καθήκον και πλήθη ταξιδιωτών συρρέουν μαζικά προς την Ιερουσαλήμ και την Παλαιστίνη. Η θεμελίωση του ναού του Παναγίου Τάφου από τον Μ. Κωνσταντίνο, με τα μεγαλοπρεπή εγκαίνια το 335, ελκύει τους ένθερμους χριστιανούς και σηματοδοτεί την έναρξη ενός μεγάλου προσκυνηματικού ρεύματος.44 Η προσκυνηματική αποδημία (ή ιεραποδημία όπως ονομάζεται) στους τόπους «όπου έστησαν οι πόδες του Κυρίου» αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα θρησκευτικά φαινόμενα του πρώιμου ακόμη Βυζαντίου», υποστηρίζει ο Κρίτων Χρυσοχοΐδης. Γρήγορα, όμως, το προσκύνημα μεταβάλλει τον σκοπό του και γίνεται το πρόσχημα του ταξιδιού που συχνά επικαλύπτει την ανάγκη για περιπέτεια και κέρδος. Με τις Σταυροφορίες αυξάνεται ακόμη περισσότερο το ρεύμα των δυτικών ταξιδιωτών στους Αγίους Τόπους.

Οι ταξιδιώτες της Αναγέννησης Κατά την Αναγέννηση διευρύνεται και η οπτική της περιήγησης. Η διάδοση του ουμανισμού καλλιεργεί την αρχαιολατρία και εγκαινιάζει νέους προορισμούς για τους ταξιδιώτες, χωρίς βέβαια να καταργεί το προσκύνημα στους Αγίους Τόπους. Μετά το 1453 η Κωνσταντινούπολη, ως πρωτεύουσα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, αποτελεί τον νέο ταξιδιωτικό προορισμό. Γύρω από τον πολιτικό και διπλωματικό κόσμο που μετακινείται στο πλαίσιο των διακρατικών διαπραγματεύσεων με την Υψηλή Πύλη, συνωστίζονται οι ακόλουθοι, διερμηνείς, λόγιοι, επιστήμονες, έμποροι, που συνιστούν το νέο ρεύμα των ταξιδιωτών. Στον 16ο αι. πληθαίνουν οι γραπτές περιηγητικές μαρτυρίες. Καταγράφονται σε μονογραφίες τα ήθη και οι συνήθειες των κατοίκων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Τούρκων και υποδούλων, οι επαφές των πρεσβευτών της Δύσης, των συμβούλων και των ακολούθων τους, η διπλωματική αλληλογραφία, συγγράφονται χρονικά, ιστορίες, γεωγραφικά κείμενα, πορτολάνοι.

Η εικόνα των ταξιδιωτών διαφοροποιείται: προηγούνται οι διπλωμάτες, ανώτεροι κρατικοί λειτουργοί, και ακολουθούν οι πιστοί, οι ευγενείς, οι έμποροι, οι λόγιοι, και όλοι όσοι συνήθως ταξίδευαν. Η ιδιότητα των ταξιδιωτών αντικατοπτρίζει και τη μεταβολή στο κίνητρο του ταξιδιού. Ο βασικός λόγος μετακίνησης τον 16ο αι. είναι οι διπλωματικές αποστολές, χωρίς βέβαια να εκλείπουν και οι μέχρι τότε συνήθεις λόγοι, όπως το προσκύνημα των Αγίων Τόπων. Στατιστικά στοιχεία αποδεικνύουν έξαρση των ταξιδιών προς την Οθωμανική Αυτοκρατορία στη διάρκεια του 16ου αι. συγκριτικά με τους δύο προηγούμενους αι. Έξαρση στις εκδόσεις των περιηγητικών κειμένων παρουσιάζεται, επίσης, χάρη στη διάδοση της τυπογραφίας.

Ιστορικό πλαίσιο Ευρώπη–Οθωμανική Αυτοκρατορία, 16ος αι. Σον 16ο αιώνα, από τη Δύση (πολιορκία της Βιέννης 1529) μέχρι την Ανατολή (Ιράκ 1535), η κυρίαρχη δύναμη του κόσμου ήταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η απουσία ενιαίας, αδιάσπαστης ισχυρής δύναμης στη Δύση ευνοούσε τις επεκτατικές διαθέσεις της και ήδη από τα τέλη του 15ου–αρχές του 16ου αι. Ο Σουλτάνος Βαγιαζήτ Β΄ ο Δίκαιος (1481–1512) συγκρότησε ισχυρό στόλο με σκοπό να αναχαιτίσει τη Βενετία που ήταν η κυρίαρχη δύναμη της Μεσογείου και κατείχε στρατηγικά σημεία στο Ιόνιο, τον Μοριά και το Αιγαίο. Η Γαλλία, η Αγγλία και η Ολλανδία διείσδυσαν δυναμικά στο εμπόριο της Ανατολής.

Η Βενετία μέχρι και τα μέσα του 16ου αιώνα είχε τον έλεγχο των εμπορικών συναλλαγών ανάμεσα στη Δύση και την Οθωμανική αυτοκρατορία. Στον ίδιο τομέα δραστηριοποιούνται η Γένοβα και η Φλωρεντία. Οι Οθωμανοί βοηθούν τη Φλωρεντία με σκοπό να αποδυναμώσουν τη μονοκρατορία της Βενετίας. Από τα μέσα του 15ου και για έναν ολόκληρο αιώνα μια σειρά Τουρκοβενετικών πολέμων οδήγησαν στην κατάληψη σημαντικών Βενετικών κτήσεων από τους Οθωμανούς. Στο δεύτερο μισό του 16ου αι. οι ισορροπίες στον εμπορικό κόσμο άρχιζουν να μεταβάλλονται. Η Ραγούζα, που ήταν υποτελής στους Οθωμανούς και είχε μέχρι τότε τον ρόλο μεσάζοντα μεταξύ Βενετίας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μαζί με τη Βενετία περιορίζεται στην Αδριατική. Η θαλασσοκράτειρα Βενετία δεν είναι η μοναδική εξωτερική δύναμη που έχουν να αντιμετωπίσουν οι Οθωμανοί.

Ο Σελήμ Α΄, ο Γκιαβούζ (1512 –1520) διαδέχεται στον θρόνο τον Βαγιαζήτ Ο Σελήμ Α΄, ο Γκιαβούζ (1512 –1520) διαδέχεται στον θρόνο τον Βαγιαζήτ. Την εποχή αυτή επικρατούσε ιδιαίτερη κινητικότητα στο εσωτερικό της Μ. Ασίας, όπως ανακατατάξεις στα διάφορα φύλα που κατοικούσαν το ανατολικό της τμήμα. Το ίδιο διάστημα οι Οθωμανοί εδραίωσαν την κυριαρχία τους στις Αραβικές χώρες, τη Μέκκα, τη Μεδίνα, τη Συρία και την Αίγυπτο. Όταν ανέλαβε την εξουσία ο Σουλεϊμάν Α΄ ο Νομοθέτης (1520–1566), το ενδιαφέρον του εστιάστηκε αρχικά στην κεντρική Ευρώπη. Στη Δύση ο Κάρολος των Αψβούργων, κληρονόμος των Κάτω Χωρών, της Φρανς Κοντέ, του βασιλείου της Ισπανίας και των κτήσεων των Αψβούργων (Αυστρία–δουκάτα των Άλπεων), επικράτησε του Φραγκίσκου Α΄ της Γαλλίας (1515–1547), εξελέγη αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και ονομάστηκε Κάρολος Ε΄ των Αψβούργων (1519 –1556). Ο Φραγκίσκος Α΄ στράφηκε στους Οθωμανούς ζητώντας τη βοήθειά τους προκειμένου να ανακόψει την εδραίωση του Καρόλου Ε΄ στη θέση του μονάρχη μιας ενιαίας Δυτικής Ευρώπης, επιτρέποντας στον Σουλεϊμάν Α΄ να προχωρήσει στη διάσπαση της Κεντρικής Ευρώπης.

Από το 1526 έως και το 1541, χρονολογία κατά την οποία οριστικοποιήθηκε και η Οθωμανική διακυβέρνηση της Ουγγαρίας υπό τον βασιλέα Φερδινάνδο, αδελφό του Καρόλου Ε΄, Αψβούργοι και Οθωμανοί εναλλάσσονταν στην εξουσία. Το 1529 ο Σουλεϊμάν Α΄ πολιόρκησε τη Βιέννη, πρωτεύουσα των Αψβούργων, χωρίς να την κατακτήσει. Μετά το 1541 εκκρεμούσε και η κυριότητα εδαφών στην Ουγγαρία, τα οποία παρέμεναν ακόμη στην κατοχή του Φερδινάνδου Α΄. Το 1545 Οθωμανοί και Αψβούργοι συμφώνησαν για ανακωχή που τελικά υπογράφτηκε επίσημα το 1547 με σχετική συνθήκη, δεσμευτική για τους τελευταίους. Όταν ο αρχιδούκας τρία χρόνια αργότερα άνοιξε το μέτωπο της Τρανσυλβανίας, οι Οθωμανοί ανέλαβαν τη διακυβέρνησή της.

Το 1543 ο γαλλο–οθωμανικός στόλος κατέλαβε τη Νίκαια Το 1543 ο γαλλο–οθωμανικός στόλος κατέλαβε τη Νίκαια. Οι Γάλλοι εποφθαλμιούσαν και το Δουκάτο του Μιλάνου. Επεδίωξαν από το 1531 και επέτυχαν το 1536 συναίνεση του Σουλτάνου για τη διεκδίκησή του, αλλά οι ιστορικές συγκυρίες, μια σειρά ειρηνικών διαπραγματεύσεων του Φραγκίσκου Α΄ με τον Κάρολο Ε΄ μέχρι το 1544, δεν οδήγησαν σε επιθυμητή κατάληξη. Η Γαλλία δεν ήταν ο μοναδικός παράγοντας που αξιοποίησαν οι Οθωμανοί για να αναχαιτίσουν την εδραίωση της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στη Δύση. Οι Προτεστάντες Γερμανοί ηγεμόνες συμμάχησαν με τους Γάλλους εναντίον των Αψβούργων. Η Ουγγαρία εξελίχθηκε σε κέντρο του Καλβινισμού. Οι Οθωμανοί κατά το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα ενίσχυσαν τους Προτεστάντες, Λουθηρανούς είτε Καλβινιστές, σε βάρος της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, στοχεύοντας πάντοτε στη διάσπαση των Αψβούργων, που ήδη είχαν αναγκαστεί να εκχωρήσουν αρκετά προνόμια σε Προτεστάντες που κατοικούσαν τα εδάφη τους για να διαφυλάξουν την ενότητα των κτήσεών τους απέναντι στον Οθωμανικό κίνδυνο.

Σον 16ο αι. ένα ακόμη ανοικτό μέτωπο για τον Σουλεϊμάν Α΄ δημιουργήθηκε στο Ιράν. Ο σουλτάνος με στρατιωτικές επιχειρήσεις κατά τη διετία 1534 –1535 κατέκτησε την Ταυρίδα, τη Βαγδάτη, το Αζερμπαϊτζάν και το Ιράκ. Κατά τη διάρκεια των πολέμων στην Κεντρική Ευρώπη οι Πέρσες προσπάθησαν να μεταβάλουν την Οθωμανική κυριαρχία, αλλά με τη συνθήκη της Αμάσειας το 1555, η Βαγδάτη ανήκε πλέον επίσημα στους Οθωμανούς. Το ίδιο διάστημα η τσαρική Ρωσία άρχισε να κάνει αισθητή την παρουσία της και βαθμιαία να αποκτά τον έλεγχο των οθωμανικών εδαφών του Καυκάσου και της Μαύρης Θάλασσας. Ο κίνδυνος επέκτασης του Ιράν ένωσε τις δύο δυνάμεις και απέτρεψε τη σύγκρουση μεταξύ τους.

«Περιηγητικό κείμενο θεωρείται κάθε κείμενο που κληροδότησε κάθε ταξιδιώτης ή μη ταξιδιώτης που πέρασε ή όχι, έμεινε ή όχι, και κατέθεσε σε γραπτό την εμπειρία του ή τη γνώση του ή το όραμά το για τον συγκεκριμένο χώρο του νεότερου ελληνισμού» (Βιγγοπούλου 2005) οδοιπορικά (Itineraria) κατάλογοι σταθμών αποστάσεων νησολόγια ναυτικοί χάρτες χρονικά αφηγήσεις (πραγματικές ή φανταστικές). Κείμενα ανέκδοτα Κείμενα που τυγχάνουν πολλών εκδόσεων, μεταφράσεων.

Περιηγητές της Αναγέννησης  Περιηγητές της Αναγέννησης Μοναχικοί ταξιδιώτες: φιλοπερίεργοι άνθρωποι της Αναγέννησης Έμποροι Διπλωματικοί υπάλληλοι Ιεραπόστολοι, ιερείς, μοναχοί Λόγιοι πράκτορες, που επιδίδονται στο κυνήγι χειρογράφων και στη συλλογή λειψάνων της αρχαιότητας Ερευνητές φυσιοδίφες Χαρτογράφοι - Γεωγράφοι Ιατροί Ζωγράφοι Αρχιτέκτονες – μηχανικοί Ρομαντικοί συγγραφείς – λογοτέχνες Τυχοδιώκτες

Η Ελλάδα στους ταξιδιώτες της Αναγέννησης Η εποχή της Αναγέννησης από την άποψη των ιστορικών μαρτυριών για την Ελλάδα είναι αρκετά σκοτεινή. Οι Έλληνες ζουν υποδουλωμένοι στους Τούρκους, εκτός από τις ελάχιστες εξαιρέσεις κάποιων Ενετικών κτήσεων. Η πλειονότητα των Ελλήνων του πνεύματος έχει μεταβεί στη Δύση, κυρίως στην Ιταλία και τη Γαλλία, όπου το κίνημα του Ουμανισμού καλλιεργεί τις κλασικές σπουδές και ωθεί στη μελέτη τους. Έτσι τα περιηγητικά κείμενα που αφορούν στην Ελλάδα, ειδικά τον 16ο αι., αποκτούν ένα επιπλέον φορτίο, αυτό, της ανάγκης να προσκομίσουν και ιστορικές μαρτυρίες. Οι ταξιδιώτες του 16ου αι. είναι φορτισμένοι με τις μνήμες της Αρχαίας Ελλάδας, έχουν ήδη διαμορφώσει μια εικόνα προκαθορισμένη για τον ελλαδικό χώρο, την οποία ούτε η ίδια η αυτοψία δεν είναι πολλές φορές ικανή να ανατρέψει.

Η θεώρησή του παρελθόντος υπαγορεύεται συχνά από τις ίδιες τις προσδοκίες των ταξιδιωτών, αποτυπώνει το ιδανικό της γνώσης και όχι το πραγματικότητα της βιωματικής εμπειρίας και της προσωπικής θέασης. Χρειάζονται αρκετό χρόνο για να αρχίσουν να προσεγγίζουν την αλήθεια της Ελλάδας, να αναγνωρίζουν μια πραγματικότητα διαφορετική από αυτή που πίστευαν μέχρι τότε. Η Ιόλη Βιγγοπούλου υποστηρίζει ότι η εικόνα που έχουν οι περιηγητές του 16ου αιώνα για την Ελλάδα είναι αποσπασματική και ελλιπής «Η αποσπασματική και ελλιπής εικόνα των Ελλήνων οφείλεται στο ότι είτε ο ταξιδιώτης «δεν βλέπει», και κατ’ επέκταση καταγράφει και συγγράφει μετά, μόνο αυτό που φέρει μέσα του. «Κοιτά αλλά δε βλέπει». Βαθμιαία μέσα από ποικίλες διεργασίες, μέσα από τα αλλεπάλληλα ταξίδια και χρονικά, αποσαφηνίζονται οι κατευθύνσεις, οι στόχοι και η εμπειρία εμπλουτίζονται πέρα από τα προσδοκώμενα, για να συναντηθούν τελικά και να ευαισθητοποιηθούν οι περιηγητές–συγγραφείς και οι αυτόχθονες».

Θαλάσσιες – χερσαίες διαδρομές Με την καθιέρωση της Κωνσταντινούπολης ως νέου προορισμού του ρεύματος των ταξιδιωτών, οι οποίοι δεν κατευθύνονται αποκλειστικά στους Αγίους Τόπους, ανοίγονται νέοι δρόμοι και καθιερώνονται εναλλακτικές διαδρομές για την προσέγγιση του τελικού τους προορισμού. Θαλάσσιες οδοί Με αφετηρία την Βενετία, διαπλέουν την Αδριατική, προσεγγίζουν τη Ραγούζα, προσπερνούν τα Ιόνια νησιά, διαπλέουν το Αιγαίο και φτάνουν στην Κωνσταντινούπολη. Όταν κατευθύνονται στους Αγίους Τόπους, μετά το Ιόνιο, προσεγγίζουν τον προορισμό τους μέσω Κρήτης και Κύπρου. Με αφετηρία τη Μασσαλία κατευθύνονται στους ίδιους προορισμούς μέσω Μάλτας ή Κυθήρων. Και από την Κωνσταντινούπολη μέσω Χίου και Ρόδου κατευθύνονταν στην Αλεξάνδρεια και την Παλαιστίνη. Χερσαίες οδοί Διασχίζοντας την Βαλκανική και μέσω Βελιγραδίου, Σόφιας ή Ανδριανούπολης προσεγγίζουν την Κωνσταντινούπολη. Από τη Ραγούζα, μέσω Σόφιας καταλήγουν στην Υψηλή Πύλη.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βιγγοπούλου, Ιόλη, O Ελληνικός Κόσμος μέσα από το βλέμμα των περιηγητών (15ος-20ός αιώνας), Aνθολόγιο από τη Συλλογή του Δημητρίου Kοντομηνά, Mουσείο Mπενάκη/Kατάλογος Έκθεσης, Aθήνα, Κότινος, 2005. —, Πολυκανδριώτη, Pάνια, «Περιηγητικά Kείμενα για την N.A. Eυρώπη και την Ανατολική Mεσόγειο, 15ος-19ος αιώνας, Kατάλογος Συντομευμένων Tίτλων», Tετράδια Eργασίας 17 (1994), 21-155. Droulia, Loukia, «The Pilgrim Traffic in the Eastern Mediterranean», Medieval Ship and the Birth of Thechnological Societies, τόμ. II: The Mediterranean area and European Integration, Βαλέτα 1992, σελ. 235-242. —, «The View of the Modem Greeks through the mid-sixteenth Century Travellers Accounts», Balkan Studies 21 (1980), σελ.275-285.

Φιλοπούλου-Δεσύλλα, Kωνσταντίνα, Tαξιδιώτες της Δύσεως Φιλοπούλου-Δεσύλλα, Kωνσταντίνα, Tαξιδιώτες της Δύσεως. Πηγή για την οικονομική και κοινωνική ιστορία της Oθωμανικής Αυτοκρατορίας στους χρόνους του Σουλεϋμάν του Mεγαλοπρεπούς, 1520-1566, Eθνικό και Kαποδιστριακό Πανεπιστήμιο Aθηνών - Φιλοσοφική Σχολή, Bιβλιοθήκη Σοφίας N. Σαριπόλου, 53, Aθήνα 1987. «H Aθήνα των περιηγητών», εφημ. H Kαθημερινή, Eπτά Hμέρες, 4 Aπριλίου 2004. Καιροφύλας, Κ., «Ξένοι περιηγηταί εις την Ελλάδα από του 16ου αιώνος μέχρι του 1820», Ελληνική Βιβλιογραφία 2(1948), σελ. 10-12, 26-30, 41-46, 56-62, 73-78, 87-93. Kορρέ-Zωγράφου, Kατερίνα, Παραδοσιακή Zωή και Tέχνη στα κείμενα των Περιηγητών, 15ος-19ος αι., Aθήνα 2003.

Legrand, E., Bibliographie hellénique ou description des ouvrages publiés en Grec par des Grecs aux XVe et XVIe siècles [... 17e siècle ... 18e siècle], 11 τόμοι, Παρίσι 1885-1928. Μπελαβίλας, Ν., Λιμάνια και οικισμοί στο Αρχιπέλαγος της πειρατείας, 15ος-19ος αι. Αθήνα, Οδυσσέας, 1997. Navari, Leonora (επιμ.), Greek Civilization through the Eyes of Travellers and Scholars from the Collection of Dimitris Contominas, Αθήνα, Κotinos/Oak Knoll Press, 2003 Navigare e Descrivere. Isolari e portolani del Museo Correr di Venezia, XV-XVIII secolo,Catalogo a cura diC. Tonini - P. Lucchi, Venezia Museo Correr, dicember 2001-aprile 2002, Βενετία, Marsilio, 2001. Penrose, B., Travel and discovery in the renaissance, 1420-1620, Harvard University Press, 1952.

Πασχάλης, Δ., «Περιηγηταί εν Ελλάδι από του ιδ΄ μέχρι του κ΄ αιώνος», ΕΕΚΜ  4 (1964), σελ. 231-325. Περιηγήσεις στον Eλληνικό χώρο, Λουκία Δρούλια – Αικατερίνη Κουμαριανού - Εμμ. Ν. Φραγκίσκος - Παν. Μουλλάς - Γ.Π. Σαββίδης - Ά. Αγγέλου, Επιλεγόμενα Κ. Θ. Δημαράς, Αθήνα, Όμιλος Μελέτης Ελληνικού Διαφωτισμού, 1968. «Περιηγητές. Eικόνες της Eλλάδας», εφημ. H Kαθημερινή, Eπτά Hμέρες, 2 Aπριλίου 2000. Σιμόπουλος, K., Ξένοι Tαξιδιώτες στην Eλλάδα, τόμ. I-IV, Aθήναι 1972-1985. Στα Βήματα του Παυσανία: Η αναζήτηση της ελληνικής αρχαιότητας, Συλλογικός τόμος, επιμέλεια Μαρία Γεωργοπούλου - Céline Guilmet - Γ.Α. Πίκουλας - Κ. Σπ. Στάικος - Γ. Τόλιας, μετάφραση Κατερίνα Μπούρα, Αθήνα, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών,2007. Tο ταξίδι από τους αρχαίους έως τους νεότερους χρόνους (επιμ. Ιόλη Bιγγοπούλου), Eπιστήμης Kοινωνία, Aθήνα, EIE, 2003.

Τόλιας, Γ., (επιμ.), O Πυρετός των Mαρμάρων, 1800-1820, Aθήνα, OΛKOΣ, 1996. ―, «Tο θέατρο της μνήμης. Συγκρότηση και λειτουργίες του πρώιμου δυτικού συλλεκτισμού», Tο ταξίδι από τους αρχαίους έως τους νεότερους χρόνους (επιμ. Ιόλη Βιγγοπούλου), Eπιστήμης Kοινωνία, Aθήνα, EIE, 2003, σελ. 59-84. ―, Tα νησολόγια. H μοναξιά και η συντροφιά των νησιών, Aθήνα, OΛKOΣ, 2001. ―, Οι ελληνικοί ναυτικοί χάρτες- Πορτολάνοι, 15ος -17ος αι., Αθήνα, ΟΛΚΟΣ, 1999. TOΠOΣ και EIKONA, τόμ. I-VII, Aθήνα, OΛKOΣ, 1978-1985. Τουρπτσόγλου-Στεφανίδη, Βασιλική, Ταξιδιωτικά και γεωγραφικά κείμενα για την νήσο Λήμνο (15oς- 20ος αιώνας), Θεσσαλονίκη, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 1986. Vingopoulou, Ioli, Le monde grec vu par les voyageurs du XVIe siècle (Collection Histoire des Idées 4), Αθήνα, Institute de Recherches Neohélleniques./F.N.R.S., 2004. Weber, S.H., Voyages and Travels in the Near East made during the XIX century… in the Gennadius Library, Πρίνστον, Ν. Τζ. 1952. ―, Voyages and Travels in Greece, the Near East and adjacent regions made previous to the year 1801, Πρίνστον, Ν. Τζ. 1953.

Yérasimos, St., Les Voyageurs dans l’Empire Ottoman (XIVe-XVIe siècles), Bibliographie, Itinéraires et Inventaire des lieux habités (Publication de la Société Turque d’Histoire Série VII- No 117), Άγκυρα 1991. http://el.travelogues.gr/ Για τις εισαγωγικές σημειώσεις για την περιηγητική λογοτεχνία της Αναγέννησης και το ιστορικό πλαίσιο του 16ου αι. (σελ. προβ. 1 – 18) βλ. Δημοπούλου Ρ., Hugo Favolius Hodoeporici Byzantini Liber III., Lovanii 1563, Γλωσσική–Ερμηνευτική Εξέταση, Διδακτορική Διατριβή, Αθήνα 2006, σσ. 13 -22 με τη σχετική βιβλιογραφία.

Christoforo Buondelmonti (~1385- όχι πριν το 1430) Ο κληρικός Cristoforo Buondelmonti, γόνος γνωστής αριστοκρατικής οικογένειας της Φλωρεντίας γεννιέται γύρω στα 1385. Οι πληροφορίες για τα πρώτα χρόνια της ζωής του είναι λιγοστές. Οι σύντομες μνείες στη σχετική βιβλιογραφία αφορούν στην ουμανιστική του εκπαίδευση, η οποία συνδέεται με τον Coluccio Salutati και τον Domenico de Arezzo, αλλά και στην εκμάθηση των ελληνικών από τον Guarino da Verona. Ο Buondelmonti στη Φλωρεντία συνδέεται στενά με τους λόγιους ουμανιστές και κυρίως με τον Niccolò Niccoli, τον εκκεντρικό λόγιο και μανιώδη συλλέκτη χειρογράφων.

Από το 1406 διαμένει στην Ρόδο, τελειοποιεί τα ελληνικά του, ταξιδεύει και αναζητά χειρόγραφα. Διαπλέει το Αιγαίο, μεταβαίνει στην Κωνσταντινούπολη, επισκέπτεται την Κρήτη. Οι εμπειρίες της περιήγησής του μεταφέρονται στα δύο συγγράμματά του στη Λατινική. Εμπνέεται και αφιερώνει στον Niccolò Niccoli το Descriptio Insule Crete, (1417) Περιγραφή της νήσου Κρήτης, όπου αποτυπώνει την εικόνα του νησιού τον 15ου αι. Ακολουθεί τo Liber Insularum Archipelagi, Βιβλίο των νήσων του Αρχιπελάγους, (1420), ένα πρότυπο νησολόγιο με 79 χάρτες και αντίστοιχες περιγραφές νησιών και νησιωτικών συμπλεγμάτων των ελληνικών θαλασσών, σε 76 κεφάλαια, αφιερωμένο στον καρδινάλιο Orsini. Τα μεταγενέστερα νησολόγια, κυρίως του 15ου – 16ου αι., ακολουθούν ως υπόδειγμα αυτό του Buondelmonti, ενώ τα κείμενα και οι ποικίλες αναγνώσεις των χαρτών του επιδρούν καθοριστικά στα περιηγητικά έργα της Αναγέννησης.

Το έργο διασώζεται σε πολλά χειρόγραφα (πάνω από 60), το αυτόγραφο του συγγραφέα δεν έχει εντοπιστεί και ελλείπει και η κριτική έκδοσή του κειμένου. Η απήχησή του ήταν μεγάλη, πλήθος χειρογράφων χρονολογούνται στον 15ο και φτάνουν μέχρι και τον 17ο αι., ενώ, πριν την έκδοσή του, μεταφράστηκε στα Ιταλικά, τα Αγγλικά, και τα Γαλλικά. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα best seller της Αναγέννησης. Η πρώτη έντυπη σχολιασμένη έκδοση του λατινικού κειμένου χρονολογείται στο 1824 από τον de Sinner, ενώ από τον Em. Legrand, παραδίδεται η γαλλική μετάφραση και η μετάφραση στα ελληνικά αγνώστου συγγραφέως από χειρόγραφο του 16ου που εντόπισε ο ίδιος στη Βιβλιοθήκη του Σεραγιού στο Τοπ Καπί. Ο Buondelmonti με οδηγούς τη Γεωγραφία του Πτολεμαίου, και τους κλασικούς Πλίνιο, Βιργίλιο, Στάτιο, Τίτο Λίβιο, στους οποίους και παραπέμπει, συνθέτει, επεξεργάζεται και εμπλουτίζει τις εμπειρίες από τον διάπλου του αρχιπελάγους.

Η αφήγησή του παρέχει ιστορικές, γεωγραφικές, μυθολογικές πληροφορίες, εμπλουτισμένες με «…εκτιμήσεις για τις κοινωνίες των νησιών, σκέψεις για την οθωμανική επέκταση, κρίσεις για την παρακμή των Ελλήνων, περιστατικά και στιγμιότυπα, περιγραφές κινδύνων στη ναυσιπλοΐα», όπως αναφέρει χαρακτηριστικά η Ιόλη Βιγγοπούλου.

«Απόψεις των Κυκλάδων στο Liber Insularum Archipelagi του Cristoforo Buondelmonti» O συγγραφέας ταυτίζει λεκτικά τα νησιά του Αρχιπελάγους με τις Κυκλάδες. Στις πρώτες γραμμές του Liber Insularum Archipelagi (praefatio § 1 μτφ.), στην αφιέρωσή στον καρδινάλιο Orsini, δηλώνει πως το σύγγραμμα του αφορά στα νησιά που ονομάζονται Κυκλάδες και σε όσα άλλα κείνται διάσπαρτα. Στη συνέχεια (§ 88 μτφ.) διευκρινίζει πως όλα τα νησιά που εντοπίζονται στους σκοπέλους του Αρχιπελάγους παίρνουν το όνομά τους από τις Κυκλάδες, ετυμολογεί την ονομασία τους από την ελληνική λέξη κύκλος, Cyclos, λόγω της κυκλικής τους θέσης, και παραδίδει και τον αντίστοιχο όρο της λατινικής, circulus.

Ο Buondelmonti ταυτίζει το σύνολο των νησιών του Αρχιπελάγους με τις Κυκλάδες, δεν αντιλαμβάνεται τα νησιωτικά συμπλέγματα του Αιγαίου ως ενότητες, ενώ καταχωρεί ονομαστικά στις Κυκλάδες μόνο την Δήλο, τη Νάξο, την Μύκονο και την Πάρο. Στον κατάλογο των Insularum Archipelagi καταγράφει 26 νησιά και νησίδες που ανήκουν στο σύμπλεγμα των Κυκλάδων, στα οποία αφιερώνει σύντομα κείμενα συνοδευόμενα από τους σχετικούς χάρτες, στα κεφάλαια 19 – 43 με την ακόλουθη σειρά: Aegasa (Σαντορήνη), Sicandros (Σύκανδρος), Policandros (Πολύκανδρος), Polimio (Πολύμεια), Milos (Μῆλος), Siphanos (Σύφανος), Serfinos (Σερφήνη), Thermia (Θερμία), Cea (Κέως), Andros (Ἂνδρος), Caloieros (Καλόγερος), Tino (Tῆνος), Myconos (Μήκων), Delos [Δῆλος], Suda (Σοῦδα), Paros (Πάρος), Antiparos (Ἀντίπαρος), Panaya (Σάντα Παναγιά), Naxos (Νάξος), Podia (Ποδίαι), Raclea (Ῥαχέα), [Chiro], Nio (Ἴος), Anafios (Ἀνάφη), Buport (Βουπρώτη), Chinera (Κινέρα), Levata (Λεβάτα). (Παραδίδεται η Λατινική ονομασία και σε παρένθεση η ελληνική από τη μετάφραση αγνώστου της έκδοσης του Legrand).

Η μέθοδος καταγραφής των τοπωνυμίων των Κυκλάδων είναι σαφής και συστηματική. Παρατίθεται η σύγχρονη ονομασία των νησιών και οι ιστορικές της παραλλαγές, διακρίνεται η ελληνική από τη λατινική ονομασία, και επιχειρείται η ετυμολογική – ερμηνευτική προσέγγισή της, που συνδέεται με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε νησιού, π.χ. τα βότανα, τα φυτά, το σχήμα, ή τη μυθική παράδοση. Η αναφορά των επιμέρους τοπωνυμίων, πόλεων, λιμένων, κ.λ.π. συνδέεται με το μέγεθος και το οικιστικό – ιστορικό προφίλ των νησιών. Λάθη και αποκλίσεις στην απόδοση των τοπωνυμίων από τον συγγραφέα σχετίζονται και με την μεταφορά τους από την ελληνική στη λατινική γλώσσα.

Οι βασικές τοπογραφικές πληροφορίες αφορούν στην περίμετρο των νησιών, το σχήμα και τον προσανατολισμό τους, αλλά και στη μεταξύ τους απόσταση. Η γεωγραφική και οικιστική ανάπτυξη των Κυκλάδων αποτυπώνεται στις εγκαταλελειμμένες πόλεις που από τον φόβο των πειρατών μεταφέρονται στο εσωτερικό, οχυρωμένες σε υψώματα, με λιγοστούς κατοίκους, στα παλιά φρούρια, στους υψηλούς πύργους, αλλά και στους ορεινούς όγκους, με τις απόκρημνες ακτές, που πολλές φορές κρύβουν μικρές εύφορες πεδιάδες και ρέοντα ύδατα. Η λιτή τους φύση, με τη χαμηλή βλάστηση και τα λιγοστά ζωντανά που περιφέρονται, αποτυπώνονται σε σύντομες μνείες. Δεν λείπουν ωστόσο οι μηλιές (Σίφνος), τα πλούσια αμπέλια και τα οπωροφόρα δέντρα (Νάξος), και όσα προσφέρει η γη: το κρασί, το κρέας και το μετάξι (Κύθνος). Στα βραχώδη εδάφη τους περιπλανώνται κατσίκια (Σέριφος, Ηρακλειά κ.ά), μικρά γαϊδουράκια (Σίκινος) και πλήθος από άγρια πτηνά, κυρίως γεράκια και πέρδικες (Αντίπαρος, Καλόγερος) και θανατηφόρες μέλισσες (Νάξος)

Ο Buondelmonti εστιάζει και στον γεωλογικό πλούτο των εδαφών των Κυκλάδων, εντυπωσιάζεται από το ηφαίστειο της Σαντορίνης, θαυμάζει τα πετρώματα της Μήλου, τη λευκότητα του Παριανού μαρμάρου, τις ιαματικές πηγές της Κύθνου. Κάποια νησιά κείνται ερημωμένα, ενώ σε όσα κατοικούνται ακόμη, οι λιγοστοί τους κάτοικοι καταπονούνται από τον μαρασμό, την εγκατάλειψη και τον φόβο της καθημερινής επιβίωσης. Τα άγονα νησιά, με τους στερημένους κατοίκους συντηρούν και τις δικές τους δοξασίες, που τρέφουν και τρέφονται από τον φόβο του θανάτου και γενικότερα της απώλειας. Ιδιαίτερη μνεία γίνεται από τον συγγραφέα στις γυναίκες που μέχρι και τα βαθιά τους γεράματα περνούν ζωή στερημένη και μοναχική, χωρίς δεσμούς συζυγικούς, λόγω της απουσίας των ανδρών (Σίφνος, Νάξος). Αποσπασματικές αναφορές αποκαλύπτουν και τις διατροφικές συνήθειες των νησιωτών (λιαστά κρέατα (Σέριφος), κρίθινο ψωμί με χαρούπια και κατσικίσιο κρέας (Σύρος).

Τα αρχαιογνωστικά ενδιαφέροντα του Buondelmonti είναι εμφανή σε όλο το κείμενο του Liber Insularum Archipelagi. Συγκινείται πάντοτε από τα απομεινάρια των αρχαίων ναών, τα γλυπτά, τα αγάλματα. Στις Κυκλάδες, τα μεγαλύτερα νησιά παρέχουν ικανές αφορμές για την αναδρομή στο παρελθόν, την τόσο συμβατή με την ουμανιστική εκπαίδευση του συγγραφέα. Τόπος ιδανικός αλλά και κορυφαίο σημείο συνάντησης με τα σπαράγματα του παρελθόντος, ο αρχαιολογικός χώρος της Δήλου. Η θέαση ενός αγάλματος εγείρει επιπλέον και τις μυθολογικές αναμνήσεις του συγγραφέα. Η σύνδεση τόπων και μυθικών προσώπων, άλλοτε είναι καταφανής και άμεσα αναγνωρίσιμη, ενώ άλλοτε απαιτεί συστηματική έρευνα, καθώς ο Buondelmonti απηχεί συχνά τη Μεσαιωνική θεώρηση της μυθικής παράδοσης.

Ειδικότερα, στη Μήλο περιγράφει την απεικόνιση της Κυβέλης, με αφορμή το άγαλμά της, ενώ στη Σίφνο παρουσιάζει τη μορφή του Πάνα, χρονολογεί και αποδίδει στην επίσκεψη του Απόστολου Παύλου στο νησί την καταστροφή των αγαλμάτων. Συνδέει τη Σέριφο με την λατρεία του Απόλλωνας, ενώ στην Άνδρο με αφετηρία της αναμνήσεις του Οβιδίου, ξετυλίγει την ιστορία του Ανίου και τη μεταμόρφωση των θυγατέρων του σε περιστέρια και περιγράφει το άγαλμα του Ερμή. Στη Δήλο αφηγείται τον μύθο του Δία και της Λητούς, αλλά και τη γέννηση και τη σύνδεση της Άρτεμης και του Απόλλωνα με το νησί. Οι μυθολογικές μνείες του στη Νάξο, αφορούν τόσο στην παρουσία του Διονύσου στο νησί και τη γλυπτή απεικόνισή του, ενώ ερμηνεύεται και η σύνδεση της με τον Θησέα και την Αριάδνη.

Οι αφηγήσεις για τις Κυκλαδες συμπληρώνονται με μνείες από το ιστορικό τους παρελθόν, την περίοδο της ρωμαϊκής κυριαρχίας (Σαντορίνη, Δήλος, Τήνος ) αλλά και της φραγκοκρατίας, με τις αναρίθμητες ναυτικές περιπέτειες (Σαντορίνη, Τήνος). Στο κείμενο του Buondelmonti σκιαγραφούνται οι σχέσεις Ελλήνων – Οθωμανών και οι ταλαιπωρίες από την πειρατεία και αποτυπώνουν το βίωμα από τη διαμονή του στον ελλαδικό χώρο και την εμπειρία του θαλάσσιου ταξιδιού. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες του, ο κίνδυνος των τουρκικών επιδρομών και των πειρατών οδηγεί στον μαρασμό και την ερήμωση τα περισσότερα νησιά (Σίκινος, Άνδρος, Ηρακλειά κ.ά), ενώ οι κάτοικοί τους αιχμαλωτίζονται (Κύθνος) ή μετακινούνται στο εσωτερικό των νησιών με την αγωνία της καθημερινής επιβίωσης (Ίος, Ανάφη).

Οι εικόνες από τις αγριότητες των Τούρκων και τις ταλαιπωρίες των κατοίκων, συμπληρώνονται από μυθοπλασίες που αναδεικνύουν την ηθική υπεροχή των Χριστιανών και συνδέονται με τις καταβολές και την ιδιότητα του συγγραφέα ως λειτουργού της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας: τουρκικά και πειρατικά πλοία καταρρίπτονται, άπιστοι χάνονται στην θάλασσα (Κύθνος, Ίος, Καλόγερος) ή τιμωρούνται παραδειγματικά επειδή ασεβούν (Φολέγανδρος, Μύκονος). Οι σπάνιες εμπειρίες του ταξιδιού και οι τοπικοί θρύλοι που αποκτούν μυθική διάσταση, τονώνουν τον ρυθμό της αφήγησης, προσδίδουν δραματικότητα, κυρίως όταν συνδέονται με εξωπραγματικά γεγονότα, στα όρια του παραμυθιού, και απηχούν μεσαιωνικές επιδράσεις. Στη Σαντορίνη ο Buondelmonti και οι συνταξιδιώτες του εγκαταλείπουν το πλοίο για να σωθούν από ένα μυθικών διαστάσεων χταπόδι, ενώ στην Τήνο μια ενετή γυναίκα με σπάνιες δυνάμεις μαγεύει με το τραγούδι της τους εχθρούς και αποτρέπει την υποδούλωση του νησιού.

Tuta inter Cycladum insulas Naxos habetur cum LXXX. Mi. cir Tuta inter Cycladum insulas Naxos habetur cum LXXX. Mi. cir. Plinius igitur primus Strongylen graece, latine rotundam eam vocat; Ovidius Dionysiam a fertilitate vinearum; alii Siciliam minorem , capite cornuto, vitibus coronato, ex abundantia rerum frugumque. Quae est principalior insularum instarum. In qua petra nigerrima et durissima dicta Smeriglo repetitur. Coram itaque civitate, in scopulo, fuit olim oppidum Strongyle dictum, a quo seculis multis insula sumpsit nomen. Quo coram campus iuxta mare vinearum ampliatur magnus. Ideo Baccho dedicata fuit, qui sculptus prope oppidum, puer facie muliebri, nudo pectore et in tigribus equitando. Puer quia ebrius tanquam puer sine ratione gubernatur; muliebrem faciem, quia in concupiscentia mulierum per vinum in ebriis generatur; tigrides, quia furibundi; nudus, propter veritatem, cornutus, propter auctoritatem. – Sunt etenim in ea vespes, quae si aliquem transfixerint, morte morietur. Theseus etiam, filius. Aegaei regis, missus Cretam, ut occideretur a Minotauro, ipsum interemit et Athenas a turpi servitio liberavit, Adrianamque Phaedram, Minois filias, patri surripuit et apud fontem propinquum civitati, dum dormiret, Adrianam non

merito reliquit et Phaedram ciniugio sibi copulavit merito reliquit et Phaedram ciniugio sibi copulavit. Et quia in multis epistolis legi, Theseum in hanc Adrianam reliquisse insulam, ideo potius hic hanc pono historiam, cum iter sit potius vel rectius navigationi Athenarum quam Chio; salva tamen auctoritate Nasonis, qui ponit in Chio hoc fuisse factum. Post autem recessum Thesei Baccua, totius huius insulae dux, comprehendens astutiam et iniquam deceptionem tanti iuvenis, misericordia motus, puellam circumciliavit, et cognoscens ipsam esse filiam reis Cretensium et Pasiphae, in uxorem accepit, et Vulcanus ei coronam gemmis splendentibus donavit, quam inter sidera colllocavit. – Etiam cum in hac insula Iupiter adversus Titanos proficisceretur, et in litore sacrificium faceret, aquila in auspicium ei advolavit, quam victor bono omine acceptam suae tutelae subiugavit. Et tempore belli Troiani Peleus hic dominabatur. Erat enim tunc temporis habitata nimis, et tanta multitudo virorumque mulierum exstiterat, quod nihil in ea incultum videbatur. Nunc autem per ipsam bubones ululare non desistunt, et animalia indomita campisque vallis habentur ubique cum coturnicibus una. Hic numerum magnum reperi mulierum, quae,

copula virorum carentes, usque ad decrepitam aetatem in virginitate resident, non zelo constantiae meritae, sed ex defectu hominum, finem complent virginalem. Vena auri in aliquibus invenitur parlibus, quam domini ob defectum artificis intatctam dimittunt. Cumque ad occiduum verteris, templum magnificum erigebatur in quo statua Apollinis conistebat. Ibique prope salinarum panditur locus et turris diruta conterminatur. Infra denique montes vallis fertilissima est, Darmille dicta, cuus in circuitu Aperato erigitur oppidu, et monasterium atque castellum Austri una in altum dimittemus, et per vallem fructiferam usque viridarium, parvo flumine ad arenosum descendimus planum, qui ad montem Stellidam contermitatur. Statius: Iamque per Aegaeos ibat Laertia fluctus Puppis et innumerae commutatnt Cyclades auras Iam Parod Olearosque latent, iam raditur alta Lemnos et a tergo descrescit Bachia Naxos, etc.

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Ανάμεσα στα κυκλαδίτικα νησιά ασφαλής είναι η Νάξος με περίμετρο περίπου 8 μίλια. Πρώτος λοιπόν ο Πλίνιος την αποκαλεί στα ελληνικά Στρογγύλη, Rotundam στα λατινικά. Ο Οβίδιος την ονομάζει Διονυσία εξαιτίας της ευφορίας των αμπέλων, άλλοι, Μικρά Σικελία εξαιτίας της αφθονίας των πραγμάτων (προϊόντων) και των καρπών. Αυτή (η Νάξος) θεωρείται η σπουδαιότερη απ’ αυτά τα νησιά (των Κυκλάδων). Σ’ αυτήν ανευρίσκεται κατάμαυρη και πολύ σκληρή πέτρα, που ονομάζεται σμύριδα. Απέναντι από την πόλη, σε μια σκόπελο, υπήρξε κάποτε πόλη που ονομαζόταν Στρογγύλη, απ’ την οποία πολλούς αιώνες πριν, το νησί πήρε το όνομά του. Μπροστά σ’ αυτήν εκτείνεται μεγάλη πεδιάδα με αμπέλια ως τη θάλασσα. Γι’ αυτό ήταν (η Νάξος) αφιερωμένη στο Βάκχο, ο οποίος σε γλυπτό (άγαλμα) αναπαρίσταται κοντά στην πόλη, έφηβος,

(παιδί) με γυναικείο πρόσωπο, γυμνό στήθος, κερασφόρα την κεφαλή, στεφανωμένος με κλήματα και ιππεύοντας τίγρεις. Παιδί επειδή μεθυσμένος σαν παιδί παράλογα πλάθεται (κυβερνάται), γυναικείο το πρόσωπο επειδή η επιθυμία των γυναικών γεννιέται απ’ το κρασί στους μεθυσμένους, τίγρεις γιατί είναι μαινόμενος, γυμνός, εξαιτίας της αλήθειας (για την αλήθεια), κερασφόρος, λόγω του αξιώματός του ( για το αξίωμα). Υπάρχουν επίσης σ’ αυτό ( το νησί) μέλισσες που αν κάποιον έχουν τσιμπήσει θα πεθάνει. Ο Θησέας, ο γιος του βασιλιά Αιγέα , σταλμένος κάποτε στην Κρήτη, για να σκοτωθεί από τον Μινώταυρο, τον σκότωσε και απάλλαξε την Αθήνα από την αισχρή δουλεία και την Αριάδνη και Φαίδρα, τις κόρες του Μίνωα, άρπαξε απ’ τον πατέρα (τους) και σε μια κοντινή πηγή της πόλης εγκατέλειψε την Αριάδνη, ενώ κοιμόταν, ανάξια (ανέντιμα) και τη Φαίδρα παντρεύτηκε. Επειδή όμως σε πολλές επιστολές διάβασα ότι ο Θησέας εγκατέλειψε την Αριάδνη σ’ αυτό το νησί, γι’ αυτό ακριβώς αυτή την ιστορία τοποθετώ εδώ, αφού είναι πιο πιθανό, η πλησιέστρη πορεία

να ήταν απ’ αυτό το νησί στην Αθήνα, παρά από τη Χίο να ήταν απ’ αυτό το νησί στην Αθήνα, παρά από τη Χίο. Ας με συγχωρήσει λοιπόν ο Οβίδιος, ο οποίος τοποθετεί στη Χίο αυτό το γεγονός. Μετά όμως από την αποχώρηση του Θησέα ο Βάκχος, ο αρχηγός όλου του νησιού, αφού κατάλαβε την πανουργία και την άνιση απάτη του νέου (Θησέα) από οίκτο κινηθείς την κόρη τελικά αγάπησε και γνωρίζοντας ότι είναι κόρη του βασιλιά των Κρητών και της Πασιφάης, την παντρεύτηκε. Ο Ήφαιστος μάλιστα της χάρισε στεφάνι με λαμπερά πετράδια (στολισμένο) και την κατέταξε (ο Βάκχος) μεταξύ των αστεριών. Ακόμη και ο Δίας όταν εξεστράτευσε εναντίον των Τιτάνων σ΄ αυτό το νησί (προσώρμισε) και ενώ έμελλε ν θυσιάσει στην ακτή, αετός πέταξε προς αυτόν στο οιωνοσκοπείο, τον οποίο ο νικητής δέχτηκε για καλό οιωνό και έτσι τους υπέταξε. Αλλά και τον καιρό του Τρωϊκού πολέμου ο Πηλέας βασίλεψε εκεί. Ήταν μάλιστα εκείνα τα χρόνια πυκνοκατοικήμενη (η Νάξος) και τόσο (μεγάλο) ήταν το πλήθος των ανδρών και γυναικών, ώστε δεν έμενε τίποτε ακαλλιέργητο.

Σήμερα όμως σ’ αυτό (το νησί) δεν σταματούν τα όρνια να κράζουν και στους κάμπους και στις κοιλάδες υπάρχουν κοπάδια από αδάμαστα ζώα μαζί με πέρδικες. Βρήκα μάλιστα εκεί μεγάλο αριθμό γυναικών που επειδή στερούνται τους ανδρικούς δεσμούς μέχρι την έσχατη ηλικία τους, διατηρούν την παρθενία τους, όχι από ζήλο μιας έμμονης αξίας, αλλά από την έλλειψη των ανδρών, ζουν παρθενικό τέλος. Σε ορισμένους τόπους υπάρχει φλέβα χρυσού, η οποία εξαιτίας της έλλειψης του ειδικού τεχνίτη αφήνεται ανέπαφη. Προς δυσμάς, όταν στρέφεσαι (βλέπεις να) ορθώνεται μεγαλοπρεπής ναός, στον οποίο τοποθετήθηκε το άγαλμα του Απόλλωνα. Εκεί δίπλα εκτείνεται τόπος για τη συγκομιδή αλατιού, που γειτονεύει με ερειπωμένο πύργο. Τέλος κάτω απ’ τα βουνά ευφορότατη βρίσκεται κοιλάδα η ονομαζόμενη Δαρμίλλη και στην περιφέρειά της ορθώνεται η πόλη Απέρατος και μοναστήρι και το φρούριο Ούστρο ψηλά (αφού) αφήσομε, μέσα από μία καρποφόρα κοιλάδα μέχρι τον παράδεισο από δέντρα κατεβαίνουμε μέσα από ένα μικρό ποτάμι σε μια

αμμώδη πεδιάδα, η οποία γειτονεύει με το βουνό Στελλίδα. Statius Achill. 2, 1-6 Και ήδη το πλοίο του γιου του Λαέρτη έπλεε μέσα από το δαίδαλο του Αιγαίου και οι άνεμοι μετακινούσαν τις αναρίθμητες Κυκλάδες. Ήδη η Πάρος και Ωλέαρις είχαν χαθεί, ήδη διαπλέεται η ψηλή Λήμνος και από τον νότο έσβηνε η Βακχική Νάξος. Η μετάφραση του παραπάνω αποσπάσματος είναι της καθηγήτριας Μαρίας Βουτσίνου – Κικίλια (βλ. σχετικά, Βιβλιογραφία, σελ. προβ. 46)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Bessi B., “Cristoforo Buondelmonti: greek antiquities in florentine humanism”, The Historical Review/La Revue Historique, v. IX (2012), Department of Neoellenic Research/NHRF, Αθήνα 2012, 62 -76 Βιγγοπούλου Ιόλη, O Ελληνικός Κόσμος μέσα από το βλέμμα των περιηγητών (15ος-20ός αιώνας), Aνθολόγιο από τη Συλλογή του Δημητρίου Kοντομηνά, Mουσείο Mπενάκη/Kατάλογος Έκθεσης, Aθήνα, Κότινος, 2005, 35. Bondelmontii C., “Librum Insularum Archipelagi” e codicibus Parisinis regiis nunc primum totum edidit, praefatione et annotazione instruxit G.R.L. de Sinner, (ed.) L. de Sinner, Leipzig and Berlin, G. Reimer, 1824. Βουτσίνου – Κικίλια Μ., «Η Νάξος κατά τον περιηγητή Buondelmonti”, ανάτυπο από τα Πρακτικά του Α΄Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα: Η Νάξος διά μέσου των αιώνων (Φιλώτι, 3-6 Σεπτεμβρίου 1992), Αθήνα 1994, 479 -497.

Buondelmonti C., Descriptio Insule Crete et liber insularum, Cap XI: Creta,, ed. cr. Marie Anne van Spitael, επιμ. Σ. Σπανάκης, Σύλλογος Πολιτιστικής Αναπτύξεως Ηρακλείου, Ηράκλειο 1981. -, Description des îles de l’ Archipel par Christophe Buondelmonti. Version greque par un anonyme, publiée d’ après le manuscrit du Sèrail etc., (ed.) É. Legrand, Paris, Publications de l’ École des Langues Orientales, 1897. -, Περιγραφή της Νήσου Κρήτης. ‘Ενας γύρος της Κρήτης στα 1415, μτφ. –εισ. Μ. Αποσκίτη, πρόλ. και άρθ. Στ. Αλεξίου, Μικρός Ναυτίλος, Ηράκλειο 1996. Dizionario Biografico degli Italiani, v. 15, 1972. Ragone G., “Il Liber insularum Archipelagi di Cristoforo dei Buondelmonti. Filologia del testo, filologia dell’ imagine”, στο (ed.) D. Marcotte, Humanisme et culture géographique à l’ époque du Concile de Constance. Autour de Guillaume Fillastre, Actes du Colloque de l’ Université de Reims, Reims, 18 -19 November 1999, Brepols, Turnout 2002, 177 - 217.

Τόλιας Γ., Τα νησολόγια. Η μοναξιά και η συντροφιά των νησιών, Ολκός, Αθήνα 2001, 30 - 32, 39 -47. -, «Γύρω από ένα στίχο του Βιργιλίου. Η Σύρος στα νησολόγια, 15ος -17ος αι.», Χάρτες και Ιστορίες. Ελληνικές Τοπογραφίες της Αναγέννησης και των Φώτων, Εκδόσης Ζήτη, Θεσσαλονίκη 2008, 15 – 40 Turner H.L., “Christopher Buondelmonti: adventrurer, explorer and cartographer” στο (ed.) M. Pelletier, Géographie du monde au Moyen Âge et à la Renaissance, Editions du C.T.H.S., Paris 1989, 207 – 216. Weiss R., “Un umanista antiquario: Cristoforo Buondelmonti” στο Lettere italiane, n. 2, Firenze, (16), Aprile – Giuhno 1964, 105 -116.