Επιλογή σχολείου & στρατηγικές των κοινωνικών τάξεων Επιλογή σχολείου & στρατηγικές των κοινωνικών τάξεων. Θεωρητική προσέγγιση & εμπειρική διερεύνηση. Κώστας Θεριανός – Νίκος Φωτόπουλος

Το περίγραμμα της προβληματικής (1) Η επιλογή σχολείου από τους γονείς (parental choice) αποτέλεσε και συνεχίζει να αποτελεί το βασικό εργαλείο για τη μετατροπή του σχολείου από δημόσιο και καθολικό αγαθό σε υπηρεσία που υπάγεται εξ ολοκλήρου στην ηγεμονία της αγοράς (Whitty, Power and Haplin, 1998· Wallford 2001). Οι μεταρρυθμίσεις στις Η.Π.Α. και την Αγγλία, οι οποίες ήταν οι κυριότερες και οι πιο αντιπροσωπευτικές στο ζήτημα της εισαγωγής της επιλογής σχολείου, έχουν μελετηθεί επαρκώς από διάφορες οπτικές γωνίες και θεματικές (Ball and Youdell, 2011). Έρευνες από την σκοπιά της αποτελεσματικότητας του σχολείου έχουν δείξει ότι οι επιδόσεις των μαθητών που μετακινήθηκαν από το σχολείο της γειτονιάς τους δεν βελτιώθηκαν θεαματικά (Witte, 2000).

Το περίγραμμα της προβληματικής (2) Έρευνες από την σκοπιά της κοινωνιολογίας της εκπαίδευσης έχουν δείξει ότι ακόμη και μετά την αλλαγή του σχολικού περιβάλλοντος το μορφωτικό κεφάλαιο της οικογένειας παρέμεινε ο ισχυρότερος επικαθοριστικός παράγοντας της επίδοσης του μαθητή (Ball and Vincent, 2001: 180-195). Ορισμένες έρευνες όμως είχαν και ένα απροσδόκητο εύρημα που σχηματικά αποκλήθηκε από τους ερευνητές “the frog pond effect”: ορισμένοι από τους μαθητές που κατάγονταν από τα λαϊκά στρώματα και ήταν αριστούχοι στα σχολεία της γειτονιάς τους, έχασαν τα πρωτεία στα σχολεία που μετακινήθηκαν. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την πτώση της αυτοεκτίμησης τους και τη δραματική μείωση της επίδοσης τους (Davis, 1966). Στην Ελλάδα, η επιλογή σχολείου απαγορεύεται από τη νομοθεσία, εκτός από ορισμένες περιπτώσεις στις οποίες προβλέπει το σχετικό Π.Δ. και την πολιτική ρητορική περί εισαγωγής επιλογής σχολείου.

Στόχοι η ανάλυση όψεων του ιδεολογικού και πολιτικού υπόβαθρου πάνω στο οποίο εδράζεται το ιδεολόγημα της «ελεύθερης» επιλογής σχολείου· η ανάλυση και ερμηνεία των στρατηγικών που οι κοινωνικές τάξεις ακολουθούν κατά την επιλογή σχολείου· η διερεύνηση του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνονται οι «στρατηγικές επιλογής σχολείου» στο πλαίσιο της σύγχρονης κοινωνικής διαστρωμάτωσης.

H στρατηγική των ιδιωτικοποιήσεων στο πλαίσιο της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης Απόδοση στην ιδιωτική σφαίρα της οικονομίας θεμελιακών κοινωνικών αγαθών: μεταφορές, επικοινωνίες, ενέργεια, υγεία, κοινωνική ασφάλιση.

Βασικές συνιστώσες του νεοφιλελευθερισμού στην εκπαιδευτική πολιτική ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥΣ  Διοικητική αποκέντρωση των σχολείων μέσω της παροχής διοικητικής αυτονομίας σε επίπεδο σχολικής μονάδας. Παροχή της δυνατότητας στους γονείς να επιλέγουν το σχολείο που θα παρακολουθήσουν τα παιδιά τους (parental choice). Χρηματοδότηση των σχολείων με κριτήριο τον αριθμό των μαθητών που εγγράφουν.

Βασικά χαρακτηριστικά του νεοφιλελευθερισμού στην εκπαίδευση Βασικά χαρακτηριστικά του νεοφιλελευθερισμού στην εκπαίδευση Αλλαγή του τρόπου χρηματοδότησης των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων (σύνδεση με τα αποτελέσματα και τις επιδόσεις των μαθητών), ισχνή και όχι διασφαλισμένη η κρατική χρηματοδότηση, συμμετοχή της οικογένειας στον προϋπολογισμό του σχολείου, ρητή εφαρμογή της επιχειρησιακής πρακτικής του cost/benefit analysis, «ελεύθερη» η επιλογή σχολείου, προωθείται η εναλλακτική επιλογή του “home schooling”, εφαρμόζεται το «κουπόνι εκπαίδευσης» (voucher).

Το «εκπαιδευτικό κουπόνι» ή αλλιώς «Εισαγάγαμε την ανοικτή εγγραφή, η οποία επέτρεψε στα δημοφιλή σχολεία να αναπτυχθούν. Η ανοικτή εγγραφή διεύρυνε τις επιλογές των γονιών και εμπόδισε τις τοπικές αρχές να θέτουν όρια στην ανάπτυξη των καλών σχολείων προκειμένου να κρατήσουν αποτυχημένα σχολεία ανοικτά. Ουσιώδες στοιχείο της μεταρρύθμισής μας ήταν η χρηματοδότηση του σχολείου ανά μαθητή, δηλαδή τα χρήματα που διέθετε το κράτος σε κάθε μαθητή τον ακολουθούσαν όποιο σχολείο και αν επέλεγε να παρακολουθήσει. Με αυτό τον τρόπο, οι γονείς ψήφιζαν ανάλογα με το σχολείο που επέλεγαν για το ποιο σχολείο είναι καλό. Το καλό σχολείο κέρδιζε μαθητές. Το κακό σχολείο θα έπρεπε ή να βελτιωθεί ή να κλείσει. Έτσι, προχωρήσαμε σε μια δημόσια μορφή εκπαιδευτικού κουπονιού» Thatcher, M. (1993) The Downing Street Years. London: Harper Collins, p. 591.

Πολιτικές προεκτάσεις Η κοινωνία των πολιτών μετατρέπεται σε κοινωνία καταναλωτών. Ο κόσμος εμφανίζεται σαν ένα αχανές supermarket. Η διεκδίκηση για περισσότερο και καλύτερο κράτος πρόνοιας μετατρέπεται σε καταναλωτική επιλογή. Η δύναμη της επιλογής του καταναλωτή αντικαθιστά τη λειτουργία των συνδικάτων, του κράτους, των πολιτικών κομμάτων και γενικότερα τις πολιτικές παρεμβάσεις και κοινωνικούς αγώνες. Τα σχολεία –όπως και κάθε θεσμός του κράτους πρόνοιας– εμφανίζονται ότι φτιάχνονται για τους εκπαιδευτικούς και όχι για τους «καταναλωτές» που είναι οι μαθητές. Ο όρος «λαός» αντικαθίσταται από την έννοια «πολίτες» στη βάση μιας ατομιστικής προσέγγισης των δικαιωμάτων του πολίτη, η οποία υπονομεύει την έννοια της κοινότητας.

Συνέπειες από την εφαρμογή του Voucher Πόλωση των σχολείων σε «καλά» και «κακά». Νοσηρός ανταγωνισμός μεταξύ των σχολείων στη βάση της δυσφήμισης με κίνητρο την προσέλκυση και εγγραφή μαθητών. Τα «καλά» σχολεία απέβαλλαν ευκολότερα του «κακούς» μαθητές οι οποίοι κηρύσσονταν «ανεπιθύμητοι» στο ανταγωνιστικό περιβάλλον. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα όπως: δυσλεξία, μαθησιακές δυσκολίες, προβληματική συμπεριφορά, διάσπαση προσοχής, κενά γνωσιολογικού περιεχομένου, προβληματικό οικογενειακό περιβάλλον κ.λπ. έφτασαν να αποτελούν ανυπέρβλητα κοινωνικά στίγματα που να μη γίνονται ανεκτά στο ανταγωνιστικό σχολείο.

Αποτέλεσμα; Αντί οι γονείς να επιλέγουν σχολεία (όπως θεωρητικά τουλάχιστον ήταν το επιδιωκόμενο στη βάση του νεοφιλελεύθερου ιδεολογήματος) τα σχολεία άρχισαν να επιλέγουν γονείς (Vulliamy, 2000)

Εσωτερικά ζητήματα των vouchers (1)

Εσωτερικά ζητήματα των vouchers (2) (Walberg, 2007)

Επιλογή σχολείου και κοινωνικές τάξεις Κατά κανόνα απασχολεί τα μεσαία στρώματα αφού τα παραδοσιακά ανώτερα στρώματα απευθύνονται εξ αρχής σε μεγάλα ιδιωτικά σχολεία. Παρέχει τη δυνατότητα φοίτησης σε σχολεία χωρίς μετανάστες ή «ειδικές» κατηγορίες μαθητικού πληθυσμού (ρομά, α.μ.ε.α κ.λπ.). Τα μεσαία στρώματα δεν είναι υποχρεωμένα να πληρώνουν, μέσω φόρων, την εκπαίδευση των «κακών μαθητών» και των «κακών σχολείων».

Οι υποστηρικτές της επιλογής σχολείου θεωρούν ότι αυτή θα επιτρέψει: τη δημιουργία «φαντασιακών κοινοτήτων» που έχουν χαθεί (Κοινότητες με αξίες την πειθαρχία, την αριστεία, την εθνική ομοιογένεια, την ανάδειξη της παράδοσης), την «ταξική» απόδραση.

Παρόλα αυτά, η εφαρμογή της πολιτικής των vouchers μας θέτει απέναντι σε νέους προβληματισμούς: η επιλογή σχολείου δεν μπορεί να ταυτιστεί με την επιλογή του καταναλωτικού αγαθού στο super market· η ποιότητα της εκπαίδευσης δεν είναι εύκολα και άμεσα αντιληπτή (μορφωτικό κεφάλαιο μαθητή, κουλτούρα εκπαιδευτικής μονάδας, ρόλος διευθυντή, σύλλογος διδασκόντων κ.λπ. συνηγορούν στο τελικό αποτέλεσμα)· frog pond effect (το φαινόμενο οι καλοί μαθητές σε κακά σχολεία να γίνονται οι κακοί μαθητές των καλών σχολείων). (Davis, 1966)

Η κατάσταση στην Ελλάδα Σε γενικές γραμμές δεν επιτρέπεται η ελεύθερη επιλογή σχολείου στη δημόσια εκπαίδευση. (κριτήριο επιλογής του μαθητικού πληθυσμού αποτελεί η διεύθυνση κατοικίας) Λειτουργούν αφανείς πρακτικές με ψευδή δήλωση στοιχείων. Ορισμένοι απευθύνονται στα πειραματικά σχολεία (μέχρι πρόσφατα επέλεγαν τους μαθητές με κλήρωση, ενώ αναμένεται να εφαρμοστεί στην πράξη ο νέος νόμος που δημιουργεί προϋποθέσεις εισιτηρίων εξετάσεων). Το 7% του συνολικού μαθητικού πληθυσμού φοιτά σε ιδιωτικά σχολεία.

Λόγοι μετεγγραφής από σχολείο σε σχολείο: Άρθρο 15 του Π.Δ. 104/79 Λόγοι μετεγγραφής από σχολείο σε σχολείο: Άρθρο 15 του Π.Δ. 104/79 α) Ότι ο μαθητής μετώκησεν εις απόστασιν καθιστώσαν αδύνατον ή εξαιρετικώς δυσχερή την φοίτησιν του εις το εξ ου η μετεγγραφή Γυμνάσιον ή Λύκειον. β) Ότι η μετεγγραφή επιδιώκεται προς φοίτησιν εις σχολείον ετέρας κατευθύνσεως ή εις τμήμα ετέρας κατευθύνσεως μη υφισταμένης εις το εξ ου η μετεγγραφή σχολείον. γ) Ότι ο μαθητής ημερησίου Γυμνασίου ή Λυκείου ήρξατο εργαζόμενος προς βιοπορισμόν κατά την ημέραν και ως εκ τούτου έχει ανάγκην μετεγγραφής εις εσπερινόν Γυμνάσιον ή Λύκειον. δ) Ότι ο μαθητής Εσπερινού Γυμνασίου ή Λυκείου έπαυσεν εργαζόμενος βιοποριστικώς την ημέραν και αιτείται την μετεγγραφήν του εις ημερήσιον Γυμνάσιον ή Λύκειον. ε) Ότι ο μαθητής απέκτησεν, κατά τας κειμένας διατάξεις, δικαίωμα φοιτήσεως εις Πρότυπον ή Πειραματικόν Σχολείον.

Οι τρεις πρώτοι λόγοι επιλογής ιδιωτικού σχολείου: % δεν γίνονται απεργίες και καταλήψεις δε φοιτούν αλλοδαποί/παλλινοστούντες μαθητές χρήσιμες γνωριμίες 100 96 95 Διερεύνηση των λόγων επιλογής του ιδιωτικού σχολείου με ερωτηματολόγιο. Δείγμα: 82 γονείς των οποίων τα παιδιά φοιτούν σε ιδιωτικά σχολεία, 7 συμπληρωματικές συνεντεύξεις Περίοδος: 2007 Περιοχή: Κυψέλη, Πατήσια

Συμπερασματικά στοιχεία Τι προσφέρει το ιδιωτικό σχολείο: ασφαλές σχολικό περιβάλλον, εθνική «καθαρότητα», κοινωνικές γνωριμίες, εκπαιδευτικά ταξίδια (τα οποία οφείλονται κυρίως στο οικονομικό/μορφωτικό κεφάλαιο της οικογένειας), ξένες γλώσσες, δραστηριότητες (extra curricular activities) με πρόσθετη αμοιβή, απαλλαγή από διεκδικήσεις (απεργίες, καταλήψεις) που εμποδίζουν τη ροή της εκπαιδευτικής διαδικασίας.

Σχετικά με την ποιότητα εκπαίδευσης που παρέχεται; προετοιμάζει καλύτερα στις ξένες γλώσσες, δεν λύνει το πρόβλημα του φροντιστηρίου και του ιδιαίτερου μαθήματος (100% απάντησαν καταφατικά στο αν τα παιδιά τους στο Λύκειο παρακολουθούν φροντιστήριο ή ιδιαίτερα μαθήματα), δεν εξασφαλίζει τα ποσοστά επιτυχίας των δημόσιων σχολείων στις Πανελλαδικές εξετάσεις, είναι περισσότερο οργανωμένη η εκπαιδευτική διαδικασία.

Το ζήτημα της επιλογής σχολείου αναφορικά προς τις κοινωνικές τάξεις Το ζήτημα της επιλογής σχολείου αναφορικά προς τις κοινωνικές τάξεις Το φαινόμενο δεν είναι διαταξικό. Αφορά κυρίως τα μεσαία στρώματα τα οποία είναι φορείς της μεσαίας και μικροαστικής ιδεολογίας όπως διαμορφώνεται στη σύγχρονη μεταπολεμική Ελλάδα – την “fearful” μεσαία τάξη, όπως την χαρακτηρίζουν οι Ball και Vincent (2001). Αφορά λίγους μαθητές από τα χαμηλά εργατικά στρώματα. Δεν αφορά ιδιαίτερα και σε μεγάλη έκταση τους μαθητές της επαρχίας. Αφορά τα στρώματα που δεν θέλουν να ταυτίζονται με την εργατική τάξη (αν και δεν ανήκουν στην αστική).

Whitty G. , Power, S. and Halpin, D Whitty G., Power, S. and Halpin, D. (1998) Devolution and Choice in Education: The school, the state and the market. Buckingham: Open University Press. Geoffrey Walford (2001) ‘Does the market ensure quality?’ Westminster Studies in Education 24, 1, pp. 23-33. Ball, S. and Vincent, C. (2011) New Class Relations in Education: the Strategies of the `Fearful' Middle Classes. In Demaine, J. (ed.) Sociology of education today. London: Palgrave. Ball, St. and Youdell, D. (2011) H κρυφή ιδιωτικοποίηση στη δημόσια εκπαίδευση (μτφρ. Β. Παππή – επιμ. Γ. Γρόλλιος). Αθήνα: ΙΠΕΜ – ΔΟΕ. Witte, J. (2000) The market approach to education. An analysis of America’s first voucher program. Princeton University Press. Davis, J. (1966) ‘‘The Campus as a Frog Pond: An Application of the Theory of Relative Deprivation to Career Decisions of College Men.’’ American Journal of Sociology 72(1):17-31. Vulliamy, G. (2000) New Labour and school exclusions: excluding sociology or a sociology of exclusions? Professorial Inaugural Lecture (Department of Educational Studies, University of York).