Ήθη και έθιμα των Επτανήσων

Κεφαλονιά

Όσον αφορά το γάμο… Στην Κεφαλονιά συνηθίζουν να βάζουν μερικά ζαχαροκούλουρα μέσα στα στρώματα που στέλνονται μαζί με τα άλλα αντικείμενα της προίκας στο σπίτι του γαμπρού. Τα ζαχαροκούλουρα προορίζονται για τις κοπέλες που θα στρώσουν το νυφικό κρεβάτι. Ακόμη, για να αποκτήσει αρσενικά παιδιά το ζεύγος που πρόκειται να παντρευτεί, είναι απαραίτητο την ώρα που οι κοπέλες θα στρώνουν το κρεβάτι, να ρίχνουν επάνω του ένα αρσενικό παιδί.

Για τον ίδιο σκοπό, κατά τη διάρκεια του στεφανώματος, ο δε γαμπρός θα πρέπει να έχει στην τσέπη του μια μικρή Σύνοψη, η δε νύφη ένα αρσενικό κλειδί. Επιπλέον, όταν η νύφη συνοδεύεται στο σπίτι του γαμπρού, δε θα πρέπει να κοιτάξει πίσω της γιατί θα επιστέψει γρήγορα στο σπίτι του πατέρα της ως χήρα…

Γιορτές γενικότερα… Τα Μπορμπουρέλια Η γιορτή γίνεται στο μέσον της εποχής της σποράς γι'αυτό η Παναγία των Εισοδίων λέγεται και Μεσοσπορίτισσα. Σε ανάμνηση της Παναγίας παραδοσιακά οι νοικοκυρές μαγειρεύουν "μπουρμπουρέλια "   ένα μείγμα από διάφορους ντόπιους καρπούς , στάρι, καλαμπόκι, φασόλια, φακές, ρεβύθια, κουκιά και μπιζέλια. Αποτελεί συνέχεια της αρχαίας ελληνικής συνήθειας προσφοράς των καρπών στην Δήμητρα ώστε ο επόμενος χρόνος να φέρει μια καλή σοδειά. Το λεγόμενο από τους χωρικούς είναι : “μισόφαγα, μισόσπειρα, μισά έχω να περάσω”.

Λαμπαδάρης Το έθιμο της Λαμπάδας στις 24 Ιουνίου γίνεται προς τιμή του Αϊ- Γιάννη του Λαμπαδάρη, με το άναμμα φωτιών.  Γιορτή Αγίου Γερασίμου Προστάτης άγιος της Κεφαλληνίας είναι ο Άγιος Γεράσιμος. Την ημέρα της γιορτής του, οι κάτοικοι του νησιού γιορτάζουν την επέτειο της Κοίμησης του Αγίου στο μοναστήρι του στα Ομαλά. Κατά το έθιμο, το εκκλησίασμα ακολουθεί την λιτανεία από την εκκλησία προς τον μεγαλοπρεπή μοναχικό πλάτανο, στο σημείο που ο 'Άγιος Γεράσιμος έσκαψε ένα πηγάδι και φύτεψε τον πλάτανο.  Καρναβάλι Οι καβαλιέροι φορούν λευκές φουστανέλες, λευκά γάντια και κουδουνάκια. Οι ντάμες είναι μασκαρεμένοι νεαροί . Χορεύουν και επιδίδονται στα «μπαμπαούλια», κωμικά νούμερα των μασκαρεμένων νέων. 

Στην Κεφαλονιά, καθώς και στα υπόλοιπα Επτάνησα, το βράδυ της παραμονής της Πρωτοχρονιάς, οι κάτοικοι του νησιού γεμάτοι χαρά για τον ερχομό του νέου χρόνου, κατεβαίνουν στους δρόμους κρατώντας μπουκάλια με κολόνιες και ραίνουν ο ένας τον άλλον τραγουδώντας: "Ήρθαμε με ρόδα και με ανθούς να σας ειπούμε χρόνους πολλούς" και ευλογώντας έτσι τον ερχομό του νέου έτους, ευχόμενοι μακροζωία και ευρωστία. Η ευχή που ανταλλάσσουν για τον χρόνο που φεύγει είναι: "Καλή Αποκοπή", δηλαδή «με το καλό να αποχωριστούμε τον παλιό χρόνο». Το πρωί της Πρωτοχρονιάς η μπάντα του δήμου περνάει από όλα τα σπίτια και τραγουδάει καντάδες και κάλαντα: "Πάλιν ακούσατε άρχοντες πάλι να σας ειπούμε, ότι και αύριον εστί ανάγκη να χαρούμε και να πανηγυρίζουμε Περιτομήν Κυρίου, την εορτή του Μάκαρος Μεγάλου Βασιλείου".

Κέρκυρα

Πάσχα Το Πάσχα στην Κέρκυρα είναι πασίγνωστο σε όλη την Ελλάδα, λόγω των εθίμων του. Στο νησί Ορθόδοξοι και Καθολικοί γιορτάζουν μαζί και δημιουργείται μία εκπληκτική ατμόσφαιρα. Ο επιτάφιος συνοδεύεται από τις ξακουστές φιλαρμονικές και τις χορωδίες της Κέρκυρας. Το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου γίνεται η πιο κατανυκτική και αρχαιότερη Λιτανεία του Σκηνώματος του Αγίου Σπυρίδωνα. Επίσης, το Μεγάλο Σάββατο λαμβάνει χώρα το γνωστό έθιμο με τα κανάτια. Οι Κερκυραίοι από τα παράθυρά τους πετούν και σπάνε κανάτια στο δρόμο ως αναβίωση του ειδωλολατρικού εθίμου της υποδοχής της άνοιξης με τη σύναξη των καρπών σε νέα δοχεία και το σπάσιμο των παλιών. Συγχρόνων στην «Πίνια» λαμβάνει χώρα το έθιμο της «μαστέλας», η οποία είναι μεσογεμισμένη με νερό. Όταν σημάνει 11 η ώρα ένας περαστικός πέφτει μέσα και μαζεύει όλα τα κέρματα τα οποία έχουν ρίξει στη «μαστέλα» τις προηγούμενες μέρες οι περαστικοί. Πρώτα γίνεται η Καθολική και έπειτα η Ορθόδοξη αναστάσιμη λειτουργία στην πλατεία Σπιανάδα.

Απόκριες Λιτανείες/Περιφορές Φιλαρμονικές Εκτός από τον Άγιο Σπυρίδωνα και την περιφορά του Επιταφίου, γίνονται και οι λιτανείες του Πρωτοκύριακου (τελευταία Κυριακή του Νοεμβρίου), της Κυριακή των Βαΐων και της Αγ. Θεοδώρας (Κυριακή της Ορθοδοξίας). Φιλαρμονικές Οι φιλαρμονικές της Κέρκυρας είναι παγκοσμίως γνωστές. Σήμερα στο νησί υπάρχουν 18 φιλαρμονικές μπάντες. Απόκριες Οι Απόκριες στην Κέρκυρα θα σας θυμίσουν καρναβάλι Βενετίας.

Ιθάκη

Στο νησί λαμβάνουν χώρα πολλά πανηγύρια, κυρίως προς τιμή των Αγίων. Στο νησί λαμβάνουν χώρα πολλά πανηγύρια, κυρίως προς τιμή των Αγίων. 30 Ιουνίου των Αγ. Αποστόλων στις Φρίκες 17 Ιουλίου της Αγ. Μαρίνας στην Εξωγή 20 Ιουλίου του Προφήτη Ηλία στο Κιόνι 5 & 6 Αυγούστου του Σωτήρος στο Σταυρό 14 Αυγούστου παραμονή της Παναγίας στην Ανωγή 15 Αυγούστου της Παναγίας στον Πλατρειθιά

Παξοί- Αντιπαξοί

Στη ζωή των ανθρώπων του μικρού νησιού των Παξών, τα Χριστούγεννα, η Πρωτοχρονιά και τα Φώτα, είναι οι πιο σημαντικές γιορτές του χρόνου. Μια δυο βδομάδες πρώτα, οι νοικοκυρές ετοιμάζουν το σπιτικό τους όσο μπορούν καλύτερα για να δεχθούν τις μέρες αυτές. Το ασβέστωμα των εξωτερικών χώρων και το στόλισμα του χριστουγεννιάτικου δένδρου είναι σχεδόν γενικό. Ακόμη την παραμονή ετοιμάζεται η γαλοπούλα ή κότα για να στολίσει το χριστουγεννιάτικο γεύμα. Οι άνδρες παλαιότερα μετά τη λειτουργία έκαναν επισκέψεις σε συγγενικές ή γειτονικές οικογένειες για να πουν τα χρόνια πολλά και να τραταριστούν ντόπιο ρακί ή μαστίχα συνοδευμένο με ξερά σύκα και κουραμπιέ σπιτίσιο, φτιαγμένο με λάδι ελιάς και ψημένο στο φούρνο του σπιτιού. Το βράδυ οι νοικοκυρές έφτιαχναν ξεροτήγανα και τηγανίτες. Τα Χριστούγεννα, ήταν και παραμένει, ίσως για λίγο ακόμη, οικογενειακή γιορτή. Η παξινή οικογένεια, παλαιότερα είχε μεγάλη συνοχή, με επικεφαλή τον πάτερ φαμίλια. Που και που στα παλαιά συμβόλαια συναντάμε πράξη του πατέρα για απελευθέρωση του γιου από την πατρική κηδεμονία.

Προπολεμικά που να βρεθούν παιγνίδια για τα παιδιά, καμιά αυτοσχέδια κουστούνα (κούκλα) και ήταν ευτυχισμένα αν είχαν κάτι καινούριο να φορέσουν χριστουγενιάτικα. Αν όμως δεν είχαν παιχνίδια, ήταν το σακκούλι του Άη Βασίλη γεμάτο από ελπίδες. Την Πρωτοχρονιά ξυπνούσαν αμπονόρα (πρωί), φορούσαν τα καλύτερά τους ρούχα και ανέβαιναν στη ράχη του πιο κοντινού λόφου να προϋπαντήσουν τον ήλιο που θα ‘βγαινε από τα απέναντι χιονισμένα ηπειρωτικά βουνά, ρίχνοντας τις πρώτες αχτίνες του στην αγαπημένη τους θάλασσα. Αυτή ήταν η ώρα του μυστηρίου, ο μεγάλος, φωτεινός, λαμπρός ήλιος φώτιζε την πρώτη μέρα του καινούριου χρόνου. Και τότε εύχονταν να είναι στο νέο χρόνο και στη ζωή τους, γεροί σαν τα βουνά και πλούσιοι σαν τη θάλασσα. Έτσι ευτυχισμένα ροβολούσαν στο σπίτι γεμάτα ελπίδα για το μέλλον. Σε λίγο θα κάνουν επισκέψεις στα συγγενικά σπίτια για να εισπράξουν την πρωτοχρονιάτικη στρίνα (μπουναμά). Όποιο παιδί πρωτοπατούσε στο σπίτι, έφερνε γούρι κι έπαιρνε μεγαλύτερη στρίνα.

Λευκάδα

Τα ήθη, τα έθιμα και ο δημιουργικός λόγος του λευκαδίτικου λαού στις διάφορες μορφές του, οι ευχές και οι κατάρες, τα παραμύθια και τα αινίγματα, τα σατιρικά του άσματα και οι ευτράπελες διηγήσεις, αποτελούν τους θησαυρούς μιας πλούσιας και μεγάλης παράδοσης που, στις περισσότερες εκφάνσεις της, διατηρείται ζωντανή ως τις μέρες μας. Πολλά έθιμα συνυφασμένα με το εορτολόγιο και τον κύκλο της ζωής - Χριστουγεννιάτικα, Πασχαλινά, Αποκριάτικα και Σαρακοστιανά - διατηρούνται μέχρι σήμερα. Τα πιο σημαντικά, είναι: ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ: Τις παραμονές των Χριστουγέννων οι γυναίκες πλάθουν Χριστόψωμα ή Χριστοκούλουρα και τον σταυρό. Για τα αγόρια φτιάχνουν σταυρούς και για τα κορίτσια τις βλάχες ή μπαλούμπες. Το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων κόβουν το σταυρό, συγκεντρώνονται όλοι στο σπίτι, γύρω από το στρωμένο τραπέζι, στη μέση του οποίου βάζουν το μπουκάλι με το κρασί. Ο σταυρός χαράσσεται σε τέσσερα κομμάτια και τον βάζουν πάνω στο μπουκάλι. Τότε απλώνοντας όλοι το δεξί τους χέρι, πιάνουν και κόβουν το σταυρό κάνοντας ευχές.

ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΣ: Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς οι Λευκαδίτες βάζουν στα σπίτια τους νεροκρέμμυδα - τις κουτσούνες - για το καλό του σπιτιού και για γούρι και ανήμερα της Πρωτοχρονιάς, υποδέχονται το νέο χρόνο με το έθιμο της Διάνας, στο οποίο πρωταγωνιστικό ρόλο έχει η Φιλαρμονική Λευκάδος. Διάνα θα πει «εωθινός» - ύμνος, τραγούδι ή προσευχή. Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, πριν ξημερώσει, η Φιλαρμονική - που την ακολουθούν μικροί και μεγάλοι, με φωνές και τραγούδια - περιδιαβαίνει στους δρόμους της πόλης παίζοντας χαρμόσυνα κομμάτια και τον Εωθινό, ενώ κάνει συνεχώς στάσεις έξω από τα σπίτια, σαν ευχή για το καλό του χρόνου. Η Διάνα είναι πιθανότατα κατάλοιπο από την εποχή της Ενετοκρατίας και της Αγγλοκρατίας. ΠΑΣΧΑ: Το Μεγάλο Σάββατο, κατά τις εννιά το πρωί, οι γυναίκες βγαίνουν στο παράθυρο και «ρίχνουν το κομμάτι» στο δρόμο. Πετούν δηλαδή ένα πήλινο αγγειό, πιάτο, λαγήνι, μπότη και στην ανάγκη ένα κεραμίδι ή κάτι γυάλινο - γενικά ένα εύθραυστο δοχείο που γίνεται κομμάτια.

Τα συντρίμμια του σκεύους δεν κάνει να τα μαζέψουν την ίδια μέρα Τα συντρίμμια του σκεύους δεν κάνει να τα μαζέψουν την ίδια μέρα. Το κομμάτι - λέει η παράδοση - το ρίχνουν για να σπάσει η θλίψη, η ησυχία και το πένθος της Μεγάλης Εβδομάδας. Ύστερα, με το χτύπημα της καμπάνας, βγαίνει η Φιλαρμονική στους κεντρικούς δρόμους της πόλης και παίζει εμβατήρια. Έτσι ο ήχος της μουσικής ανακατεύεται με τον, καθόλου μουσικό αλλά χαρούμενο, κρότο των δοχείων που κομματιάζονται. ΘΕΟΦΑΝΕΙΩΝ:Την ημέρα των Θεοφανίων, την ώρα που ο δεσπότης ρίχνει το σταυρό, οι παρευρισκόμενοι, βουτούν τρεις φορές στη θάλασσα ένα μάτσο πορτοκάλια που κρατούν δεμένα με σχοινί. Κατόπιν τα κρεμούν στα εικονίσματα, ενώ πετούν, την ίδια στιγμή, εκείνα της προηγούμενης χρονιάς που διατηρούνται αναλλοίωτα. Με την τρίτη κατάδυση του Σταυρού, όλοι βουτάνε στη θάλασσα δυο-τρία πορτοκάλια δεμένα από έναν σπάγκο. Ύστερα, τα παίρνουν στο σπίτι τους για ευλογία και ένα από αυτά μένει για έναν ολόκληρο χρόνο στα «’κονίσματα» του σπιτιού, χωρίς να μουχλιάζει. Μαζεύει απ’ την πολυκαιρία, αλλά δεν μουχλιάζει. Τα πορτοκάλια αυτά, όταν έχει φουρτούνα, τα ρίχνουν στη θάλασσα για να ηρεμεί. Επίσης, πριν την τελετή της κατάδυσης του Τ. Σταυρού ρίχνουν στη θάλασσα τα παλιά πορτοκάλια.

Πρόκειται για έθιμο - κατάλοιπο της Ενετοκρατίας Πρόκειται για έθιμο - κατάλοιπο της Ενετοκρατίας. Τότε, σύμφωνα με την παράδοση, τελούσαν τον καθιερωμένο Αγιασμό στη «Μεγάλη Βρύση» (υδραγωγείο της πόλης), κοντά στο Ναό της Ζωοδόχου Πηγής. Σ’ αυτήν την περιοχή υπήρχαν τα γεμάτα εσπεριδοειδή «Περιβόλια», κτήματα των πλουσίων γαιοκτημόνων. Σε αυτά οι πορτοκαλιές καλλιεργούνταν κατά προτεραιότητα. Οι ευγενείς, λοιπόν, θα είχαν μάλλον την πρώτη θέση πάνω στην εξέδρα, δίπλα στον επίσκοπο και αυτοί θα καθιέρωσαν το έθιμο των πορτοκαλιών, για να ευλογηθεί η παραγωγή τους. Το Δωδεκαήμερο τελειώνει με τα Θεοφάνεια, που είναι η δέκατη τρίτη μέρα των χριστουγεννιάτικων γιορτών. Και όπως λέει ο λαός μας: «Στις δώδεκα πρωτάγαση, στις δεκατρείς τα Φώτα».

Ζάκυνθος

Παραμονή Χριστουγέννων, το απόγευμα, η οικογένεια μαζεύεται στο εορταστικό τραπέζι το οποίο φιλοξενεί στο κέντρο του, τη μεγάλη χριστουγεννιάτικη κουλούρα, μια νταμιτζάνα κόκκινο κρασί και τα πιάτα για το βραδινό έδεσμα. Το έδεσμα δεν είναι άλλο από μια μπροκολόσουπα που φτιάχνεται μέσα σε λίγα λεπτά από τις νοικοκυρές και σερβίρεται με λεμόνι, ντόπιες ελιές και κρεμμύδι. Όλα τα φαγητά είναι νηστίσιμα και υγιεινά. Δίπλα από την αναμμένη εστία του σπιτιού βρίσκεται ένα ποτήρι που περιέχει λάδι με κρασί και ένα θυμιατό κάτω από την εικόνα της Παναγίας με το θείο βρέφος.Ο μεγαλύτερος άνδρας της οικογένειας παίρνει τον δίσκο με την κουλούρα στα χέρια του. Πάνω στον δίσκο ακουμπάνε τα χέρια τους όλα τα μέλη της οικογένειας. Ο δίσκος με την κουλούρα μεταφέρεται πάνω από τη φωτιά στο αναμμένο τζάκι. Εκεί ο αρχηγός της οικογένειας τη σταυρώνει τρεις φορές και χύνει πάνω της λαδόκρασο, ψάλλοντας το γνωστό απολυτίκιο "Η Γέννησις σου Χριστέ...".

Η νοικοκυρά θυμιατίζει όλο το σπίτι και ένας από τους νεότερους της οικογένειας παίρνει το τουφέκι του σπιτιού και πυροβολεί από το παράθυρο στον αέρα. Τα σμπάρα συμβολίζουν την χαρμόσυνη είδηση ότι στο σπίτι αυτό γεννήθηκε ήδη ο Χριστός. Η ιεροτελεστία κρατά λίγα μόλις λεπτά και μετά αρχίζουν οι ευχές. Η κουλούρα επιστρέφει στο τραπέζι κι εκεί ο αρχηγός τής οικογένειας αρχίζει να κόβει τα κομμάτια. Το πρώτο ανήκει στον Χριστό, το δεύτερο στον φτωχό, το τρίτο στο σπίτι και μετά στα μέλη της οικογένειας στα οποία διανέμεται κατά σειρά ηλικίας.Το ενδιαφέρον όλων στρέφεται πλέον στον τυχερό του σπιτιού. Σε αυτόν δηλαδή που θα τύχει το κομμάτι με το "ηύρεμα". Αυτός θα είναι -λένε οι παραδόσει - ο τυχερός για τους μήνες που θα ακολουθήσουν μέχρι τα επόμενα Χριστούγεννα.Μετά και από αυτήν τη διαδικασία ακολουθούν το δείπνο και οι οινοποσίες.

Η παραμονή των Χριστουγέννων συμβολίζει πολλά για τους κατοίκους του νησιού που διατήρησαν τον ορθόδοξο χαρακτήρα της πίστης τους παρά το γεγονός ότι έζησαν για πολλούς αιώνες με καθολικούς προστάτες.Είναι η πιο στενή οικογενειακή γιορτή για το νησί και διατηρεί στοιχεία από έθιμα της Πρωτοχρονιάς. Στην ουσία δηλαδή οι Χριστιανοί της Ζακύνθου γιορτάζουν, με το κόψιμο της κουλούρας και το ηύρεμα στον τυχερό του σπιτιού, εκτός από τη γέννηση του Χριστού και την έλευση του νέου έτους. Σημειώνεται ότι στις εκκλησιαστικές παραδόσεις της δυτικής εκκλησίας στα πρώτα μεταχριστιανικά χρόνια, αναφέρεται πως η αλλαγή του έτους ταυτιζόταν ημερολογιακά με τα Χριστούγεννα. Ο εορτασμός της Μ. Εβδομάδας στη Ζάκυνθο είναι μία σύνθεση από μοναδικές και ανεπανάληπτες στιγμές που ζουν οι ντόπιοι και οι επισκέπτες του νησιού.Η κατανυκτική ατμόσφαιρα και οι ιδιαιτερότητες του "Ζακυνθινού Πάσχα" με τα ιδιόμορφα "αντέτια" (έθιμα) το κάνουν να είναι ξεχωριστό σε όλη την Ελλάδα. Το μεσημέρι της Μ. Παρασκευής, πλήθος πιστών συμμετέχει στην περιφορά του Εσταυρωμένου που διασχίζει όλη την πόλη.

Στον Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Νικολάου των Ξένων, η περιφορά του Επιταφίου, σύμφωνα με παμπάλαιο τοπικό έθιμο, γίνεται τις πρώτες πρωινές ώρες του Μ. Σαββάτου, ενώ με την ανατολή του ηλίου, ο Δεσπότης σηκώνει την Ανάσταση. Με το πρώτο χτύπημα της καμπάνας, ο Δεσπότης αφήνει ελεύθερα άσπρα περιστέρια ενώ από το καμπαναριό πετάνε στο δρόμο πήλινα δοχεία, όπως και όλοι οι κάτοικοι του νησιού από τα παράθυρά τους.