Ενότητα 4η: Θεωρητικά ζητήματα Χρονολόγηση Η αξία των αγγείων Η χρήση των αγγείων Το εμπόριο των αγγείων Ευρήματα

Το χρονολογικό πλαίσιο: ιστορική αναδρομή

Αττικός ερυθρόμορφος: 525-320 π.Χ. Πρώιμος: 525-500 Ύστερος αρχαϊκός: 500-480/475 Πρώιμος κλασικός: 480/475-450 Ώριμος Κλασικός: 450-400 Ύστερος Κλασικός: 400-320 Λευκές λήκυθοι (500-400)

Σχετική χρονολόγηση Τεχνοτροπικές συγγένειες με άλλα έργα τέχνης Συσχετισμοί με άλλες σχολές Κλειστά σύνολα Εξέλιξη στο εσωτερικό του ρυθμού: σχήματα αγγείων, προοπτική σμίκρυνση, κλπ.

Απόλυτη χρονολόγηση Χρονολογημένες καταστροφές πόλεων και θέσεων Χρονολογημένες ιδρύσεις πόλεων και ιερών Απεικονίσεις ιστορικών προσώπων και γεγονότων Επιγραφές που αναφέρονται σε ιστορικά πρόσωπα ή γεγονότα

Για τη χρονολόγηση της ελληνικής τέχνης γενικά, σημαντικό ρόλο παίζουν μια σειρά χρονολογίες: Ίδρυση των σικελικών πόλεων (Θουκυδίδης, Ευσέβιο): πρωτοκορινθιακή κεράμική. Ο τερματισμός των εργασιών στο Θησαυρό των Σιφνίων το 525. Ερυθρόμορφου Η καταστροφή του ναού του Απόλλωνος Δαφνηφόρου στην Ερέτρια το 490. Τα ευρήματα του τύμβου του Μαραθώνα: 490 π.Χ. Τα πηγάδια της Αγοράς της Αθήνας: σφραγίζονται το 480 π.Χ. Η επανίδρυση της Καμαρίνας το 461. Πρώιμος κλασικός ερυθρόμορφος Παρθενώνας: 449-432 π.Χ. Ώριμος κλασικός Ο καθαρισμός της Δήλου το 427/426. Ώριμος κλασικός. Ερεχθείο: 408 π.Χ. Ο τάφος του Δεξίλεω (+395). Περιέχει ερυθρόμορφα αγγεία Οι παναθηναϊκοί αμφορείς του 4ου αιώνα έχουν ονόματα αρχόντων επάνω: ακριβής χρονολόγηση

Δελφοί. Θησαυρός των Σιφνίων. 525 π.Χ.

Δελφοί: ο χώρος των αρχαϊκών θησαυρών

Δυτικό αέτωμα θησαυρού των Σιφνίων: διαμάχη για τον δελφικό τρίποδα

Θησαυρός των Σιφνίων: Γιγαντομαχία

Θησαυρός των Σιφνίων: Γιγαντομαχία

Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, η Σίφνος καταστράφηκε από τους Παρίους το 525 π.Χ. Η ολοκλήρωση του θησαυρού προηγείται κατά τι της καταστροφής, όπως μας πληροφορεί ο Παυσανίας Παλαιότερα πίστευαν ότι η τεχνοτροπική και εικονογραφική συσχέτιση του μνημείου με τα πρώιμα ερυθρόμορφα αγγεία, τοποθετεί τα δεύτερα στο 530-525 π.Χ. Το 1976, η Beth Cohen υποστήριξε ότι ο Ζωγράφος του Ανδοκίδη εργάστηκε στην διακόσμηση του θησαυρού και μετά την ολοκλήρωση του έργου του κατέφυγε στην Αθήνα, όπου εφηύρε τον ερυθρόμορφο ρυθμό Αν η επιχειρηματολογία αυτή γίνει αποδεκτή, τότε ο Ζωγράφος του Ανδοκίδη ξεκινά την καριέρα του το 525 π.Χ.

Το κατώτερο όριο της περιόδου που εξετάζουμε ορίζεται από τα ευρήματα από την Αγορά της Αθήνας. Δύο κύλικες από πηγάδι της αγοράς

Εκτός από ερυθρόμορφα αγγεία,το πηγάδι G: 3 περιείχε μια πληθώρα μελανόμορφων ληκύθων του Ζωγράφου του Αίμονος και του εργαστηρίου του. Τα αγγεία αυτά χρονολογούνται στο 480 π..Χ., καθώς είναι τα πιο πρόσφατα στο πηγάδι.

Τα αγγεία που περιείχε ο τύμβος του Μαραθώνα θα έπρεπε να χρονολογηθούν, έτσι κι αλλιώς, με βάση το ισχύον σύστημα, στο 490 π.Χ.

Τα πρωϊμότερα ευρήματα της Καμαρίνας χρονολογούνται στο 461/460 π.Χ.

Οι απεικονίσεις ιστορικών προσώπων είναι σπάνιες

Ορισμένα ιστορικά γεγονότα αντανακλώνται στην εικονογραφία

Καλυκωτός κρατήρας

Άλωση της Τροίας-Άλωση της Μιλήτου: μετά το 494 π.Χ.

Λούβρο. Κοπεγχάγη.

Βορέας και Ορειθυία: ο Βορέας βοήθησε τους Αθηναίους στο Αρτεμίσιο το 480

Κρατήρας Βοστώνης .Αμφορέας Cape Town.

Ανακρέων σε κύλικα του Όλτου: 515 π.Χ.

Οινοχόη Αμβούργου: ΕΥΡΥΜΕΔΩΝ ΕΙΜΙ. ΚΥΒΔ’ΑΠΟΘΗΜΕΝΟΣ ΕΣΤΗΚΑ

To ισχύον χρονολογικό σύστημα Συνδυασμός σχετικών και απόλυτων χρονολογιών Το σύστημα εμπεριέχει την κυκλικότητα και τον κίνδυνο να στηρίζεται σε αναπόδεικτες ενδείξεις Επιδέχεται επιμέρους διορθώσεις, αλλά στο σύνολό του είναι σταθερό και εξυπηρετεί την ανάπτυξη της μελέτης

Άλλα χρονολογικά συστήματα 1. Francis – Vickers 2. Rotroff – Neer 3. Canciani

Francis – Vickers Οι Francis και Vickers πρότειναν ένα χρονολογικό σύστημα που κατεβάζει τη χρονολόγηση του ερυθρόμορφου στο 480 π.Χ. και συμπιέζει την παραγωγή του μελανόμορφου του 6ου αιώνα σε ένα διάστημα μισού αιώνα Ο Boardman έδειξε ότι κάτι τέτοιο είναι αδύνατο για προσωπογραφικούς λόγους

Αρύβαλλος του Νεάρχου. Νέα Υόρκη

Υπογραφή κεραμέα Τλήσωνα: ΤLESONHONEAΡ+OEΠΟΙESEN

Susan Rotroff – Richard Neer Η εφεύρεση του ερυθρόμορφου πρέπει να κατέβει περίπου 10-15 έτη, στο 515-510 π.Χ. Απουσία ερυθρόμορφων αγγείων από αποθέτες της Αγοράς πριν το 515 π.Χ. Συσχετισμός του ρυθμού με την εκδίωξη των τυράννων (510 π.Χ.) και τη δημοκρατία (507 π.Χ.)

Τα πρώιμα ερυθρόμορφα αγγεία απαντούν κατά κύριο λόγο εκτός Αθήνας Τα αγγεία του Ζωγράφου του Ανδοκίδη προέρχονται όλα από την Ιταλία Το ίδιο ισχύει και για τα πρώιμα αγγεία του Ψίακα και των Επικτήτου και Όλτου, με ελάχιστες εξαιρέσεις. Στην Ακρόπολη υπάρχουν ορισμένα αγγεία που μπορούν να συνδεθούν με την τεχνοτροπία του Ζ. του Ανδοκίδη Ο ερυθρόμορφος ήταν ένας νεωτερισμός που δεν αφορούσε τόσο την αθηναϊκή, όσο την ιταλική πελατεία

Το σύστημα του Canciani βασίζεται στην χρονολόγηση των αγγείων με την επιγραφή Λέαγρος Καλός: ψυκτήρας του Σμίκρου

Πελίκες του Ευφρονίου

Χαμένη κύλικα του Ευφρονίου.

Αμφορέας Ευφρονίου. Λούβρο

Σχέδιο του ιδίου

Όστρακο του Λεάγρου

Λέαγρος Αφιέρωση στο βωμό των 12 Θεών Όστρακα Στρατηγός : βρήκε το θάνατο το 465 στην Θράκη Αγγεία: 510-500 π.Χ. Ονομάζεται καλός Εμφανίζεται σε αγγεία των Πρωτοπόρων Αν το 465 ήταν 60 ετών, τότε γεννήθηκε το 525 π.Χ. Αν το 465 ήταν 30 ετών, όπως υποστηρίζει ο Vickers, τότε η χρονολογία των αγγείων του πρέπει να κατέβει 30 έτη Ο Canciano υποστήριξε ότι η χρονολογία πρέπει να κατέβει 15 έτη, βασισμένος σε όστρακα από την Αγορά

Όστρακα από γραπτά αγγεία

H αξία των αγγείων Vickers και Gill: απουσία αναφορών στην λογοτεχνία Williams: παρουσία αγγείων σε πλούσιες σε κοσμήματα ταφές Johnston: τιμές των αγγείων

Al Mina. Ύστερος 5ος αι.

Τιμή στη βάση αγγείου

Αξία των αγγείων Επιδιόρθωσή τους Διατήρησή τους στην οικογένεια για μεγάλο διάστημα

Το ακριβότερο διαπιστωμένο αγγείο είναι μια υδρία που κόστισε 3 δραχμές Άγνωστο αν η τιμή αναφέρεται στην Αθήνα ή αν είναι η τιμή που πλήρωσε ο έμπορος Άγνωστη η τιμή στην Ιταλία

Χρήσεις των αγγείων Με βάση τον τόπο εύρεσής τους, και κατ’επέκτασιν την τελευταία χρήση τους, τα γραπτά αγγεία διακρίνονται σε επτά κατηγορίες: 1. Αγγεία που έχουν βρεθεί σε ταφές 2. Αγγεία που βρέθηκαν σε ιερά. 3. Αγγεία που βρέθηκαν σε διοικητικά κέντρα και δημόσια κτίρια 4. Αγγεία που βρέθηκαν σε οικίες 5. Αγγεία που προέρχονται από εργαστήρια κεραμικής 6. Αγγεία που προέρχονται από ναυάγια 7. Αγγεία που προέρχονται από δεύτερη χρήση

Αγγεία που έχουν βρεθεί σε ταφές Πρόκειται για την πλέον πολυάριθμη κατηγορία, ιδιαίτερα στην Ιταλία, όπου τα ελληνικά αγγεία, επείσακτα ή κατασκευασμένα από τους Έλληνες και τους αυτόχθονες κατοίκους, έχουν σε μεγάλο βαθμό ανακαλυφθεί σε νεκροπόλεις και νεκροταφεία. Μάλιστα έχει υπολογιστεί ότι 90 % των ελληνικών αγγείων που έχουν βρεθεί στην Ιταλία προέρχονται από ταφικά σύνολα. Ο αριθμός αυτός ασφαλώς επιδέχεται διορθώσεις, μέσω των πιο σύγχρονων ερευνών, που στρέφουν την προσοχή των μελετητών σε οικιστικές και λατρευτικές θέσεις. Εξίσου πολυάριθμα είναι και τα ευρήματα από την Αττική, και ιδιαίτερα το νεκροταφείο του Κεραμικού, όπου όμως τα σχήματα είναι αρκετά εξειδικευμένα και παραπέμπουν ευθέως σε τελετουργίες.

Κεραμεικός της Αθήνας. Τάφος 11 (ανασκαφές Μετρό). Ύστερος 5ος αι.

Πειραιάς. Ευρήματα από παιδικό τάφο. 5ος αι.

Rutigliano (Νότια Ιταλία). Τάφος 77. Μέσα του 5ου αι. π.Χ.

Αγγεία που βρέθηκαν σε ιερά Στον ελλαδικό χώρο, τα αγγεία είναι εξίσου παρόντα σε μεγάλα (Ακρόπολη της Αθήνας, Περαχώρα, Ηραίο του Άργους, Ηραίο της Σάμου, Δήλος, Αμύκλαιο) και μικρά ιερά (Πνύκα, ιερό του σταυροδρομιού στην Αγορά της Αθήνας). Αποτελούν δύο ομάδες υλικού: σκεύη που χρησιμοποιούνταν στην λατρεία, και αγγεία που εξυπηρετούσαν τις ανάγκες των ιερέων και των επισκεπτών.

Κεραμική από αποθέτη ιερού στην Κορίνθο Κεραμική από αποθέτη ιερού στην Κορίνθο

Αθήνα, Ακρόπολις. Κύλικα του 490 π.Χ.

Κρατηρίσκος από το ιερό της Αρτέμιδος Μουνυχίας στον Πειραιά. 480 π.Χ.

Αγγεία που βρέθηκαν σε διοικητικά κέντρα και δημόσια κτίρια Πρόκειται για την πλέον ολιγάριθμη κατηγορία ευρημάτων. Σημαντικά είναι τα ευρήματα από ένα δημόσιο χώρο όπου τελούνταν συσσίτια (εστιατόριο) στην Αγορά της Αθήνας. Ένα πρόβλημα της έρευνας εντοπίζεται στον καθορισμό των χρήσεων των κτιρίων που υπάρχουν στην Αγορά μιας πόλης. Οι παλιές ανασκαφές είναι σε ορισμένες περιπτώσεις ανεπαρκείς και δεν είναι πάντα δυνατό να γνωρίζουμε αν ένα αγγείο προέρχεται από ιερό ή από κοσμικής χρήσης κτίριο.

Αγγεία που βρέθηκαν σε οικίες Λιγότερα απ’ότι τα αγγεία που προέρχονται από ιερά και ταφές, κυρίως λόγω της κατεύθυνσης του ανασκαφικού έργου κατά τον 19ο αι. και τον πρώιμο 20ο. το ποσοστό των γραπτών αγγείων που προέρχονται από οικιστικά σύνολα είναι σαφώς μικρότερο σε σχέση με τα μελαμβαφή ή τα χονδροειδή αγγεία. Αναλυτικές έρευνες έχουν γίνει στην Όλυνθο και σε οικίες της Αττικής (οικία του Δέματος, της Βάρης και της Αγοράς της Αθήνας). Το ίδιο ισχύει και σε άλλες επαρκώς ανασκαμμένες οικιστικές θέσεις στην Ιταλία και αλλού το γεγονός ότι τα αγγεία προέρχονται από ένα κτίριο με κοσμική χρήση δεν είναι αυτόματα ένδειξη της οικιακής χρήσης τους: στην Al Mina της Συρίας, ένας μεγάλος αριθμός ερυθρόμορφων αγγείων προέρχονται από ένα μόνον κτίριο, το οποίο ήταν αποθήκη ή κατάστημα πώλησης. Ένα άλλο πρόβλημα είναι ότι σε ορισμένες περιπτώσεις ανασκαφών σε οικιστικά κέντρα δεν είναι σαφές αν πρόκειται για αγγεία που προέρχονται από οικίες ή δημόσια κτίρια. Σε πολλές περιπτώσεις (π.χ. Αγορά της Αθήνας), το μεγαλύτερο μέρος του υλικού προέρχεται από πηγάδια που γεμίζονται. Δεν είμαστε πάντα σε θέση να καθορίσουμε από τι είδους κτίριο προέρχονται.

Αγγεία από οικίες. 1. Cerveteri. 2. Adria.

Αγγεία που προέρχονται από εργαστήρια κεραμικής Πρόκειται για σπάνια ευρήματα: είναι τα απορρίμματα των κεραμικών εργαστηρίων, αποτυχημένα ή πειραματικά κομμάτια που δεν τέθηκαν ποτέ σε χρήση. Το ενδιαφέρον τους έγκειται στην ταύτιση των διάφορων σχολών με μια δεδομένη περιοχή (τα ευρήματα από εργαστήρια πρωτο-λευκανικής κεραμικής του Μεταποντίου, που απέδειξε ότι αυτή η πόλη ήταν κέντρο παραγωγής), ή ακόμη στην επαλήθευση των σχέσεων μεταξύ ζωγράφων μέσα σ’ένα εργαστήριο. Ως προς την εικονογραφία, είμαστε σε θέση να καθορίσουμε τι είδους παραγωγή αποφάσιζε να έχει το εργαστήριο σε κάποια φάση της ζωής του, γεγονός που θα οδηγήσει σε σημαντικά συμπεράσματα όταν το σύνολο του υλικού θα είναι δημοσιευμένο και διαθέσιμο.

Όστρακα από το εργαστήριο του Ζωγράφου της Ιένας στην Αθήνα. Ύστερος 5ος αι.

Αγγεία που προέρχονται από ναυάγια. Μικρότερης σημασίας, λόγω της σπανιότητάς τους, αλλά και λόγω της αδυναμίας των μελετητών να καθορίσουν αν πρόκειται για εμπόρευμα ή για αγγεία που χρησιμοποιούσε το πλήρωμα, όταν ο αριθμός των ευρημάτων είναι μικρός, όπως για παράδειγμα στο αρχαϊκό ναυάγιο της Γέλας 1

Ασκοί από το ναυάγιο της Γέλας. 500 π:Χ.

Αγγεία που προέρχονται από δεύτερη χρήση Τι απέγιναν δηλαδή τα θραύσματα μετά την καταστροφή των αγγείων (οστρακισμός, οικοδομικό υλικό σε κτίρια κλπ.). Ο ρόλος τους είναι εντελώς δευτερεύων στην εικονογραφική έρευνα, δίνουν όμως σημαντικές πληροφορίες για την χρονολόγηση των αγγείων, ιδιαίτερα όταν χρησιμοποιούνται σε οστρακισμό που έχει χρονολογηθεί με ακρίβεια από τις ιστορικές πηγές (Θουκυδίδης και Αριστοτέλης κυρίως).

Όστρακα από τον Κεραμεικό

Σχήματα 1. Αμφορέας 2. Αμφορέας με λαιμό. 3. Πελίκη. 4. Στάμνος 5. Κρατήρας καλυκωτός 6. Κρ. ελικωτός 7. Κρ. κιονωτός 8. Κρ. Κωδωνόσχημος 9. Υδρία. 10. Οινοχόη. 11. Όλπη. 12. Κύλικα. 13. Σκύφος. 14. Κάνθαρος. 15. Κύαθος. 16. Μαστός. 17. Μαστοειδές. 18. Πινάκιο. 19. Φιάλη. 20. Ψυκτήρας. 21. Αρύβαλλος. 22. Πλαστικά αγγεία (κάνθαροι, οινοχόες, ρυτά).

Σχήματα των αττικών αγγείων

Σχήματα αττικών αγγείων: χρήσεις Για τις χρήσεις των ελληνικών αγγείων, πολύτιμες μαρτυρίες μας δίνει η ίδια η εικονογραφία Τα αγγεία χωρίζονται σε αγγεία του συμποσίου, αρωματοδοχεία και τελετουργικά αγγεία. Κάποια αντικείμενα από πηλό που δεν είναι αγγεία, διακοσμούνται από αγγειογράφους και καταχραστικά εξετάζονται εδώ. Τα ονόματα των αγγείων δεν είναι πάντα σωστά: όντας γνωστά από φιλολογικές και επιγραφικές μαρτυρίες, τα ονόματα αυτά συνδέθηκαν συμβατικά με ορισμένα σχήματα αγγείων.

Αγγεία του συμποσίου Αγγεία αποθήκευσης Αγγεία παρασκευής του οίνου Αγγεία για το σερβίρισμα του οίνου Αγγεία του ποτού Άλλα σκεύη

1. Αμφορέας. 2. Αμφορέας με λαιμό. 3. Οξυπύθμενος αμφορέας. 4 1. Αμφορέας. 2. Αμφορέας με λαιμό. 3. Οξυπύθμενος αμφορέας. 4. Βαθύς ασκός (guttus). 5. Ασκός. 6. Κρατήρας ελικωτός. 7. Κρατήρας κιονωτός. 8. Κρατήρας καλυκόσχημος. 9. Κρατήρας κωδωνόσχημος.

1. Λέβης γαμικός. 2. Λουτροφόρος. £. Καλπίς. 4. Υδρία. 5. Trozzella. 6

1. Λεκανίδα. 2. Πινάκιο. 3. Στάμνος. 4. Οινοχόη. 5 1. Λεκανίδα. 2. Πινάκιο. 3. Στάμνος. 4. Οινοχόη. 5. Τριφυλλόσχημη οινοχόη. 6. Ψυκτήρ. 7. Πελίκη.

1. Κάδος. 2. Κύαθος. 3. Κύλικα. 4. Κάνθαρος. 5. Ασκός. 6 1. Κάδος. 2. Κύαθος. 3.Κύλικα. 4. Κάνθαρος. 5. Ασκός. 6. Αρυβαλλόσχημη λήκυθος. 7. Ρυτό. 8. Αλάβαστρο. 9. Λήκυθος.