ΠΡΟΛΗΨΗ ΤΗΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗΣ (BURN OUT ) . Χαράλαμπος Πουλόπουλος Αναπληρωτής Καθηγητής Κοινωνικής Εργασίας Τμήμα Κοινωνικής Διοίκησης και Πολιτικής Επιστήμης Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης

Χαρακτηριστικά Η επαγγελματική εξουθένωση εμφανίζεται σε πολλά επαγγέλματα και ιδιαίτερα σε αυτά που σχετίζονται με τον άνθρωπο, όπως είναι οι υπηρεσίες υγείας και η εκπαίδευση 1. Υπερβολική κούραση 2. Ματαίωση 3. Θυμός και κυνισμός 4. Αίσθημα αναποτελεσματικότητας και αποτυχίας ΚΕ.Θ.Ε.Α.

Σωματικά Συμπτώματα Αϋπνίες Παράπονα για ψυχοσωματικά προβλήματα Χρόνια κόπωση Πονοκέφαλοι Πόνοι στην πλάτη Δερματικά προβλήματα ΚΕ.Θ.Ε.Α.

Συμπτώματα στη Συμπεριφορά Έλλειψη υπομονής Ευερεθιστότητα Απώλεια ελέγχου (στη δουλειά, στην οικογένεια) Αίσθημα επιβάρυνσης Τάση να ενοχοποιεί τους άλλους για ό,τι δεν πάει καλά Ενοχοποιεί και ασκεί κριτική για οτιδήποτε συμβαίνει

Συμπτώματα στη Συμπεριφορά Συμπτώματα στη Συμπεριφορά Ξεχνάει πολύ εύκολα, έχει δυσκολία στη συγκέντρωση Μοιάζει να θέλει να βρίσκεται παντού σε μια προσπάθεια να διατηρήσει τον έλεγχο ενώ ουσιαστικά τον χάνει Χάνει σταδιακά την αυτοπεποίθησή του σχετικά με τις επαγγελματικές του ικανότητες

ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ Η επαγγελματική εξουθένωση οδηγεί σε σοβαρό αδιέξοδο αυτούς που μπήκαν στην εργασία με θετικές προσδοκίες, ενθουσιασμό και διάθεση να βοηθήσουν τους συνανθρώπους τους. Προσωπικά προβλήματα Κοινωνικά Προβλήματα Παραίτηση από την εργασία Κακή ποιότητα εργασίας Προβλήματα υγείας

Κίνδυνος κατάχρησης-εξάρτησης Χρήση ή και κατάχρηση φαρμάκων με ή χωρίς συνταγή γιατρού Κατάχρηση αλκοόλ και νικοτίνης

Αρχικές Προσδοκίες Να έχεις μια τέλεια συμπεριφορά Να βάζεις τις ανάγκες των άλλων πριν από τις δικές σου Να δουλεύεις πολλές ώρες Να κάνεις ό,τι χρειάζεται για να βοηθήσεις τον άλλο Να θεωρείς χρέος σου να φροντίζεις τους άλλους Να θέλεις «να τα δώσεις όλα» για να πετύχεις

Αναγνωρίζοντας τους μύθους Ο μύθος της ανοσίας – «αντέχω» Ο μύθος της τελειότητας – «μπορώ ακόμα περισσότερο» Ο μύθος του ελέγχου – «το ελέγχω» Ο μύθος της επιλογής – «είναι δικαίωμά μου» Ο μύθος της προσωρινότητας – «το κάνω για ένα διάστημα»

Το εργασιακό περιβάλλον Το εργασιακό περιβάλλον συμβάλλει στην εμφάνιση της επαγγελματικής εξουθένωσης όταν χαρακτηρίζεται από: ΑΝΙΣΟΡΡΟΠΙΑ: Οι απαιτήσεις είναι υπερβολικές, χρόνιες και συνεχώς παρούσες ενώ τα συστήματα υποστήριξης και οι πηγές άντλησης ενέργειας είναι περιορισμένες. ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ: Ανάμεσα στους εξυπηρετούμενους, τους συναδέλφους και τη διοίκηση ή στις απαιτήσεις του ρόλου ή στις εργασιακές αξίες. Ο συνδυασμός των 2 (Α+Σ) χαρακτηρίζει ένα εργασιακό περιβάλλον με συνεχείς συναισθηματικές εντάσεις και μη-ρεαλιστικές προσδοκίες.

Το εξωτερικό περιβάλλον Κοινωνικοί, πολιτικοί και οικονομικοί παράγοντες επιδρούν στο εργασιακό περιβάλλον: Μείωση των κρατικών κονδυλίων που οδηγεί σε μείωση του προσωπικού Λιγότερο προσωπικό=μεγαλύτερος φόρτος εργασίας Αλλαγές στην κρατική πολιτική καθορίζουν τον τύπο των υπηρεσιών που προσφέρονται

Η αντίδραση του προσωπικού Συναισθηματική απομάκρυνση από την εργασία Παθητική στάση στη λήψη αποφάσεων Έλλειψη ελέγχου της εργασίας Αίσθημα αναποτελεσματικότητας

ΟΡΙΣΜΟΣ Το BURN OUT αποτελεί ένα είδος παρατεταμένης αντίδρασης σε χρόνιες συναισθηματικές και διαπροσωπικές πηγές εργασιακού άγχους. Αποτελεί προσωπικό βίωμα του άγχους που υπάρχει στο πλαίσιο των πολύπλοκων κοινωνικών σχέσεων και εμπλέκει την αντίληψη του ατόμου για τον εαυτό του και τους άλλους. Συγκεκριμένα το BURN OUT ορίζεται ως ένα ψυχολογικό σύνδρομο συναισθηματικής εξουθένωσης, από-προσωποποίησης και μειωμένων προσωπικών επιτευγμάτων.

Συναισθηματική εξουθένωση - Βασική διάσταση του άγχους Συναισθήματα υπέρβασης και εξάντλησης των συναισθηματικών αποθεμάτων. Η εξάντληση προέρχεται από: - φόρτο εργασίας προσωπικές συγκρούσεις στη δουλειά Οι άνθρωποι αισθάνονται: χρησιμοποιημένοι στεγνοί χωρίς ενέργεια για άλλη μια μέρα στη δουλειά χωρίς ενέργεια για άλλον έναν εξυπηρετούμενο

Από-προσωποποίηση-Διαπροσωπική Διάσταση Αρνητική ή υπερβολικά αποστασιοποιημένη αντίδραση σε άλλους ανθρώπους η οποία συχνά περιλαμβάνει και απώλεια του ιδεαλισμού. Αποτελεί: Αντίδραση σε υπερβολική συναισθηματική εξουθένωση Αρχικά ‘αυτό-προστασία’ Κίνδυνος για απάνθρωπη συμπεριφορά

Περιορισμένα Προσωπικά Επιτεύγματα – Διάσταση Αυτό-αξιολόγησης Περιορισμένα Προσωπικά Επιτεύγματα – Διάσταση Αυτό-αξιολόγησης Μείωση της αυτοπεποίθησης σχετικά με τις επαγγελματικές ικανότητες Κατάθλιψη Ανικανότητα αντιμετώπισης των εργασιακών απαιτήσεων Αίσθημα ανεπάρκειας στην προσφορά βοήθειας προς τους εξυπηρετούμενους Αίσθημα αποτυχίας

ΕΜΠΛΟΚΗ = ΑΝΤΙΔΟΤΟ Η εμπλοκή στην εργασία ορίζεται με βάση τις τρεις διαστάσεις της επαγγελματικής εξουθένωσης αλλά από τη θετική τους πλευρά. Αποτελείται από 3 στάδια: Υψηλής ενέργειας αντί εξουθένωσης Ισχυρής συμμετοχής αντί αποπροσωποποίησης Αποτελεσματικότητας αντί μειωμένων επιτευγμάτων

ΠΡΟΛΗΨΗ Προσωπο-κεντρικές προσεγγίσεις Εργασιο-κεντρικές προσεγγίσεις

Προσωπο-κεντρικές προσεγγίσεις Αλλαγή τρόπου εργασίας (μείωση ωρών, συχνά διαλείμματα, όχι υπερωρίες, πιο αργοί ρυθμοί αλλά χωρίς να μειωθεί ο φόρτος εργασίας) Ανάπτυξη προληπτικών δεξιοτήτων αντιμετώπισης (λιγότερες προσδοκίες, επανεξέταση της συμπεριφοράς των άλλων, ξεκάθαρες αξίες, οραματισμός νέων στόχων και επόμενων βημάτων, νέα αντίληψη για τον εργασιακό ρόλο, μοίρασμα των συναισθημάτων, διαχείριση του χρόνου, επίλυση των συγκρούσεων.

Προσωπο-κεντρικές προσεγγίσεις (συνέχεια) Αξιοποίηση των κοινωνικών αποθεμάτων (επαγγελματική υποστήριξη από συναδέλφους, αποτελεσματική καθοδήγηση και στήριξη από προϊσταμένους, προσωπική στήριξη από οικογένεια και φίλους Υιοθέτηση πιο χαλαρού τρόπου ζωής (αξιοποίηση ελεύθερου χρόνου, ενδιαφέροντα, δραστηριότητες, χόμπι εκτός εργασίας, Βελτίωση της υγείας (διατροφή και άσκηση) Προσωπική ανάλυση (αυτογνωσία, ρεαλιστική αυτό-αξιολόγηση, επίδραση της οικογένειας προέλευσης, προσαρμογή των προσδοκιών, πως προσωπικά ιδανικά και αξίες εμπλέκονται με τη δουλειά)

Εργασιο-κεντρικές προσεγγίσεις Συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων Ενίσχυση των δεξιοτήτων με αλλαγή θέσεων εργασίας (Rotation) Εκπαίδευση

Συνδυάζοντας τις 2 προσεγγίσεις Πρόσωπο και Εργασιακό Περιβάλλον Δυο νέες προσεγγίσεις βοηθούν να κατανοήσουμε την αλληλεπίδραση ατόμου-περιβάλλοντος Κατανοώντας το burn out μέσα από τους κινδύνους Κατανοώντας το burn out από τη σχέση προσώπου-εργασίας

Κατανοώντας το burn out μέσα από τους κινδύνους Αναγνώριση των κινδύνων:Οι άνθρωποι μπορεί να αγνοούν τους κινδύνους, να μην πιστεύουν ότι μπορεί να συμβεί σε αυτούς, να αγνοούν ότι ορισμένες συμπεριφορές αυξάνουν τον κίνδυνο και να εκτίθενται σε κίνδυνο αγνοώντας ότι έχουν εναλλακτικές. Αναγνώριση των μύθων : Οι άνθρωποι μπορεί να θεωρούν ότι το burn out αποτελεί επιβράβευση της προσπάθειάς τους και ότι αποτελεί μια μορφή αυτοθυσίας

Κατανοώντας το burn out μέσα από τους κινδύνους (συνέχεια) Γνωστικές προκαταλήψεις: Προκαταλήψεις που σχετίζονται με συμπεριφορές που είναι φαινομενικά ελεγχόμενες (π.χ. υπερωρίες). Αξιολόγηση των κινδύνων και των ωφελειών: Αναφέρεται σε ελκυστικές ή μη-ελκυστικές εναλλακτικές σε σχέση με συμπεριφορές υψηλού κινδύνου.

Κατανοώντας το burn out μέσα από τη σχέση προσώπου-εργασίας Όσο μεγαλύτερη η απόσταση ανάμεσα στην εργασία και στο άτομο τόσο μεγαλύτερος ο κίνδυνος για επαγγελματική εξουθένωση. Η απόσταση αυτή μπορεί να συμβεί σε 6 τομείς: Φόρτος Εργασίας (πολύ δουλειά σε συνδυασμό με ελάχιστο χρόνο και ελάχιστα αποθέματα) Έλλειψη ελέγχου (υπερβολικός έλεγχος και ανελαστικές πολιτικές) Ανεπαρκής επιβράβευση (έλλειψη αναγνώρισης που υποτιμά τη δουλειά και τον εργαζόμενο) Διάλυση της κοινότητας (όταν το άτομο χάνει την αίσθηση της θετικής σχέσης με τους άλλους στο χώρο εργασίας) Έλλειψη δικαιοσύνης (ανισότητα στο φόρτο εργασίας ή στην αμοιβή ή στην αξιολόγηση και στην προαγωγή) Σύγκρουση Αξιών (όταν οι προσωπικές και εργασιακές αξίες δεν συμφωνούν)

Υπερβολικός φόρτος εργασίας Προσωπική σύγκρουση ένα μοντέλο για την ερμηνεία του burnout (Maslach et al., 1996; Consulting Psychologists Press, 1996) Απαιτήσεις Έλλειψη πηγών ενέργειας Υπερβολικός φόρτος εργασίας Προσωπική σύγκρουση Μειώνονται: Επαγγελματική εξουθένωση (Burnout) Διατήρηση ελέγχου Κοινωνική υποστήριξη Ανάπτυξη δεξιοτήτων Αυτονομία Εμπλοκή στις Αποφάσεις Κυνισμός Αποπροσωποποίηση Εξουθένωση Μείωση επίτευξης στόχων και αποτελεσματικότητας Κόστος Μειωμένη δέσμευση Απουσίες από την εργασία και παραιτήσεις Συχνές Ασθένειες